بخشی از مقاله
چکیده
در گذشته اساس ساخت و ساز به ویژه در حوزه ی مسکونی در استفاده از فضاهای زیرزمینی به عنوان فرآیندی چند منظوره بوده است. کاربرد اول حاکمیت نگرش اقلیمی و توجه به ضریب انتقال حرارت خاک، به گونه ای که زیرزمین فضای مطلوب خنک در تابستان و در زمستان گرم تر از محیط همکف بوده است. ازشریانهای حیاتی ،آب قنوات بوده که از اکثر منازل عبور می کرد، انگیزه ای برای طراحی و ایجاد سرداب ها برای دسترسی به آب و نیل به فضای خنک برای نگهداری مواد غذایی و نیز به عنوان فضای مکمل بادگیر در تهویه مطبوع در سطوح قایم و افقی نیز بوده است.
اینک در برخورد با این میراث گرانبها شناسایی این فضاها به منظور ضرورت استحصال اطلاعات زیربنایی - sub structure - در اخذ هر گونه تصمیم در بافت قدیم بسیار ضروری و مهم است.برای شناسایی این فضاها روش های مختلفی وجود دارد که در این مقاله آنها معرفی و انتخابشان با توجه به شرایط طبیعی و نوع پروژه مورد بررسی قرار گرفته است. سپس روش های پیشنهادی مناسب آنها ارائه می گردد. تا شاهد باز زنده سازی و حتی نوسازی ایمنی، در عرصه ی معماری کهن این مرز و بوم باشیم. متاسفانه بی توجهی و کم توجهی به این مهم، منجر به خسارات جبران ناپذیری تا کنون شده است که تکرار آن دیگر جایز نیست. وتدوین ایین نامه ای لازم الاجرا با کمک نهادهای ذیربط برای این مسئله ضروری و مورد پیشنهاد نگارنده می باشد..
الف - مقدمه
ایجاد فضاهای زیرزمینی در تاریخ از دیرباز مورد توجه بشر واقع شده و احداث آنها تحت اثر عوامل مختلف اقلیمی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و مذهبی بوده است. برای مثال ایجاد سرداب ها بویژه در نواحی کویری ایران به منظور استفاده ی بهینه از مطلوبیت ضریب انتقال خاک و همسازی با اقلیم بوده است؛ به گونه ای که زمستان و تابستان مطبوع در سردابهای مناطق کویری برای مثال در استان یزد وجود داشته است.
عامل دیگر، بهره وری مطلوب ازفضای سردابها و آب قنوات و نیز استفاده از انرژی هیدرولیکی انها در نقاطی با ایجاد آسیابهای آبی که امروزه خود مدل نیروگاه های برقابی کوچک می تواند باشددر اعماق پایین تر زمین بوده است که بعضأ از آب قنات با توجه به خاصیت تبرید سطحی و تولید نسیم خنک به عنوان فضاهای مکمل بادگیرها نیز استفاده می شده است.
از سویی پیوستگی بافت شهر همانگونه که در چهره و فضای مرئی شهر رخنمون دارد، در زیر زمین نیز این ارتباط وجود دارد یعنی فیزیولوژی بافت شهری هم در ظاهر و هم در باطن دقیقا مدل یک موجود زنده را با سازماندهی معنی دار و کامل القا می کند. همچنین برای صیانت جان و مال در مقابل حملات بیگانگان، حفظ حرمت حجاب خانوادگی بعضا در فضاهای شهری به عنوان مصادیقی از بعد مذهبی و فرهنگی نیز در شهرستان یزد شاهد ارتباط زیرزمینی خانواده ها بویژه برای بانوان در دوره ی قاجار می باشیم. گاهی نیز بافت های ارزشمند دوره های تاریخی مختلف تحت اثرعواملی محو و بر روی آن مجددأ احداث بنا شده است. - مانند بازار قزوین -
روش تحقیق
-مطالعه ی میدانی و تطبیقی توصیفی نمونه های موجود در طول بیش از 30 سال کار.
-بررسی عارضه های ناشی از عدم شناخت دقیق فضاهای زیر زمین و عدم پیش بینی مخاطرات ناشی از آن.
-بررسی و کنترل این پروژه ها از بدو شروع تا پایان - مطالعات موردی - .
-مطالعه آزمایشگاهی زمین و بررسی خواص آنها. خشت خام در حالت های مرطوب اشباع و تأثیر فشار افقی خاک - ناشی از تغییر وزن رس و سربار - به نقاط مجاور.
ب - هدف:
هدف از تدوین این مقاله در سه بخش قابل تبیین می باشد:
ب--1 چگونگی اکتشاف فضاهای زیرزمینی موجود در محل بافت های قدیمی.
ب--2 تحلیل پایداری و انتخاب مدل لازم پایداری.
ب--3 پیشنهادات اجرایی.
ب--1اکتشاف فضاهای زیرزمینی:
ب--1-1 تهیه ی نقشه as built
چگونگی برخورد با میراث فرهنگی و حفظ حریم آن موضوعی ظریف، علمی، هنری، و کارکردی است. و نمیتوان با سعی و خطا در حفظ، مرمت و احیانأ در مواردی برای نوسازی در محدوده آن اقدام نمود. در این مقاله مراحلی برای انجام این مهم به صورتی سیستماتیک معرفی و بررسی می شود. طبیعی است که برداشت دقیق وضع موجود قبل از آنکه هر اقدامی انجام شود بویژه در فضاهای بکر به شناخت واقعی تر و دقیق تر فضاهای زیرزمینی کمک می کند. بازدید میدانی و رولووه معماری و برداشت فضاهای مجاور نیز می تواند در اکتشاف کامل تر فضاهای زیرزمینی کمک نماید. زیرا بعضأ همان رخنمون پیوستگی فضایی که بافت در سطح شهر و آبادی دارد در زیر پوست شهر نیز و جود دارد که شناسایی ان از وجوه مختلف پر اهمیت می باشد. در این مرحله پس از گرداوری اطلاعات از سازمانهای ذیربط - ممکن است قبلا برداشت شده باشد - و پاکسازی آنچه دیده می شود. مقدمتأ نقشه as built ساختمان برداشت می شود در این مرحله نوع کاربری دهه های اخیر ساختمان پراهمیت است. گاهأ برخی فضاها مسدود و ظاهرا محذوف است.
ب--2-1 مطالعات تاریخی طبیعتأ مطالعات تاریخی از اسناد و کتب موجود کهن، آثار توریستهای قدیمی که بویژه معمار و یا حتی نقاش بوده اند، میتواند در مدلسازی این آثار موثر باشد. نقشه های تهیه شده ی گذشته و نیز اطلاعات مهم توسط مقنی ها و آبیار های قدیمی هم بالطبع می تواند کمک مؤثری در ردیابی گالری های زیرزمینی بویژه قنوات - بخش های ترون و خشکون - داشته باشد. اطلاعات مردم محل نیز باید دریافت و بررسی شود.
ب--3-1 نقشه های توپوگرافی بدیهی است مطالعه نقشه های توپوگرافی قدیمی که علی الظاهر از سال 1337 در ایران در مقیاس های مختلف تهیه شده است و رشته های قنوات نیز بر روی آنها مشخص می باشد، می تواند گذشته زمین را تاحدود زیادی مشخص نماید.
ناگفته نماندبررسی پیوستگی اطلاعات موصوف در سال های 1357 - 1355 - 1343و همچنین دوره های جدیدتر قادر به راهنمایی مؤثر در شناسایی تغیرات زمین در طول تاریخ هستند.
ب--4-1 نقشه های 1:2000 شهری مطالعه این نقشه ها به دلیل مقیاس متناسب شناسایی بهتر بافت، عملکرد و نیز کشف روابط کالبدی و فضایی و نهایتأ در بازشناسی بخش مورد نظر نافذ می باشد.
ب--5-1 استفاده از متد های ژئوفیزیکی
ب--1-5-1 ژئوالکتریک:
چنانچه از یک نقطه یک جریان الکتریکی به درون زمین با شدت جریان و زمان معینی تزریق شود، پس از انتشار کروی امواج الکتریکی در هر نقطه با شعاع های مختلف اختلاف پتانسیل های مختلف دریافت می گردد - V - با استفاده از دو پارامتر - V,I - یعنی شدت جریان و اختلاف پتانسیل مقاطع، تغییرات مقاومت ظاهری و حقیقی الکتریکی زمین ترسیم و با آباکهای استاندارد ویژگی های لایه های مختلف تحلیل می شود.
عملأ شعاع نفوذ این امواج بر اساس d/4 یا اصطلاحأ به اندازه AB/4 - فاصله ی دو نقطه ی تزریق شدت جریان - در زمین نفوذ می کند که با منظور نمودن m1000= AB تا 250 متر به خوبی می توان تغییرات مقاومت الکتریکی را بررسی نمود. با استفاده از نتایج فوق به دلیل تقلیل هدایت الکتریکی و افزایش مقاومت در فضاهای خلأ و هوا می توان فرم هر گونه حفره زیرزمینی را استنتاج و استخراج نمود و نهایتأ مقاطع زیرسطحی تا عمق دلخواه ترسیم کرد. این روش امروزه به روش های شولومبرژه، ونر و ... موسوم است. نگارنده از این روش در اکتشاف گالری های قنوات پوشیده شده در بیمارستان شهید چمران تهران استفاده نموده است.
ب--6-1سیستم - - کارت سنگ کف طبیعی زمین و گاز رادون طبیعی موجب تصاعد اشعه ی می شود برای بررسی تا عمق حداکثر 50 متر می توان از سیستم کارت استفاده نمود زیرا با آرایش یک شبکه با فواصلی تقریبی - m*1m1 - توسط cap های مخصوص برای مدت 24 تا 48 ساعت در نقاط تعیین شده مستقر و سپس با رسم منحنی های هم تششع آنومالیهائی که ناشی از وجود حفره یا گسل باشد، مشخص می شود.
ب-7 - 1متدهای لرزه ای در این روش از یک منبع ارتعاشی امواج به عنوان مولد موج لرزه ای استفاده شده و در دو جهت افقی و قائم نسبت به ثبت امواج انعکاسی و انکساری اقدام می شود و سپس با تفسیر منحنی های حاصله آنومالی های مربوط به حفرات یا گالری ها ترسیم می گردد. این روش بدلیل نسبی گران بودن و نیز لزوم حذف هرگونه ارتعاش محیطی برای مناطق شهری چندان مناسب نیست.
