بخشی از مقاله
مقدمه
قدمت نخستین شواهد معماری بدست آمده در دشت سیستان بر اساس مطالعات باستان شناسی، به عصر مفرغ و اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد باز میگردد. شاخصترین محوطه جهت نمایش این استقرار، شهر سوخته و تمدن شکوفای آن است که فضاهای مختلف معماری تا کنون از آن بدست آمده است. از آن دوره تا کنون، معماری منطقه روندی ثابت با کمترین میزان تغییر را به خود دیده است .
این همخوانی، در وهلهی نخست متأثر از طبیعت منطقه میباشد که با یکنواختی خود، ساختار معماری یکسانی را در منطقه پدیدار کرده است. این در حالی است که با گذر از عصر مفرغ و شروع دوران تاریخی، طیف گستردهای از جنگ و نزاع، منطقه را در برگرفته و این روند تا سدههای متأخر ادامه داشته است. بسته به این شرایط سیاسی و اجتماعی گونه-های همخوان با چنین وضعیتی شکل گرفته که نگاه جامع و دقیقی میطلبد تا این روند دگرگونی را مورد مطالعه قرار دهد. با این وجود، نگارندگان قصد بررسی یک بازه زمانی کوتاه از آنچه بدان اشاره گردید را دارند تا بر اساس آن بتوانند الگوی مشخصی از فضاهای معماری و کاربریهای اولیه بناها را ارائه نمایند.
بدین منظور، بخشی از اطلاعات این پژوهش از مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان استخراج و در باقی موارد بر پایهی پژوهشهای میدانی نگارندگان استوار گردید. در نظر گرفته شده است که این طرح در ادامه به عنوان بخشی از طرح جامع گونه شناسی فضاهای معماری جنوب شرق فلات ایران مورد استفاده قرار گیرد.
-1 جغرافیای سیاسی
استان سیستان و بلوچستان با وسعت حدود 187502 کیلومتر مربع، معادل 11 /5 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. بر اساس آخرین تقسیمبندیهای رسمی کشور که در سال 1389 صورت پذیرفته است، این استان به عنوان بزرگترین استان ایران شناخته میشود و دارای 14شهرستان است.[1] سه شهرستان زابل، زهک و هیرمند، سیستان ایران را تشکیل می-دهند
شکل -1 موقعیت قرارگیری استان و منطقه سیستان و بلوچستان
-2 جغرافیای طبیعی
دشت سیستان در قسمتهای شرقی فلات ایرا و اقلیم گرم و خشک قرار دارد. از ویژگیهای کلی آب و هوایی آن، یکی طولانی بودن مدت گرمای خشک که گاهی بیش از 7 ماه در سال است، و دیگری کمبود باران است.[2] همچنین بر اساس بررسیها، سیستان دارای 6 تیپ هوا میباشد که عبارتند از: -1 تیپ معتدل -2 تیپ بارشی -3 تیپ بسیار گرم و خشک -4 تیپ گرم، خشک و بادی -5 تیپ سرد و بادی و -6 تیپ بادی که بر این اساس تیپ هوای سرد و بادی و تیپ بادی، فراوانترین و بادوامترین تیپهای هوای سیستان هستند، که تیپ بادی به عنوان گرمترین تیپ غالب هوای منطقه شناخته میشود.
-3 معماری دورههای پیش از اسلام سیستان و تاثیر آن بر معماری دورههای اسلامی
معماری اسلامی سیستان وامدار گذشته و گذشتگان است، چرا که برخی از سنتهای به جای مانده از معماری شهر سوخته - به عنوان کهنترین آثار به دست آمده و کشف شده تا به امروز در سیستان ایران - ، دهانهی غلامان و کوه خواجه، در طول دورههای اسلامی، همچنان تداوم داشته است؛ این استمرار در سنتهای قدیمی را میتوان در چند زمینه مشاهده کرد.
نخستین مورد به نوع مصالح ساختمانی ارتباط دارد. در محوطهی شهرسوخته شواهد استفاده از خشت و گل به عنوان اصلی-ترین مادهی ساختمانی و همچنین دیوارهای ضخیم که ضخامتشان حتی به 125 سانتیمتر هم میرسد[4]، قابل مشاهده است - شکل. - 2 همچنین در بناهای دهانه غلامان[5] و کوه خواجه[6] - شکل 3و - 4 و بیشتر بناهای دورههای اسلامی، ادامه استفاده از خشت آشکار است و در واقع به نوعی سنت تبدیل شده است.
شکل -2 بقایای معماری و کاربرد خشت در شهر سوخته
شکل 3و-4 راست: بقایای معماری دهانه غلامان؛ چپ: بقایای معماری کوه خواجه
