بخشی از مقاله
مروري بر اثرات ضدميکروبي ميوه سماق (.Rhus coriaria L)
چکيده
سماق درختچه اي از تيره پسته است که سابقه طولاني مصرف در طب سنتي و رژيم غذايي دارد. پهنه وسيعي از جزاير قناري (واقع در اقيانوس اطلس ) تا ايران و افغانستان رويشگاههاي سماق هستند. کلمه «سماق» در زبان آرامي به معناي قرمز است و اطلاق اين نام به گياه به خاطر رنگ قرمز ميوه آن است . در سالهاي اخير سماق از چند منظر بيشتر بررسي شده است که اثرات آنتي اکسيداني ، ضد قند خون، ضد هايپراوريسمي و به خصوص ضدميکروبي سماق از آن جمله هستند. بررسي تحقيقات انجام شده بر اثرات ضدميکروب سماق نشان مي دهد که عصاره ميوه اين گياه بر روي هر دو نوع باکتريهاي گرم مثبت و گرم منفي موثر است که اين اثر بر باکتريهاي گرم مثبت قويتر است . گزارشها – هر چند محدود - نشان مي دهند که ميوه سماق اثر ضدقارچي و ضدباکتريهاي بي هوازي ندارد. بررسي هاي بيشتر براي شناسايي مواد موثره ضدميکروبي سماق، اثر آن بر سويه هاي کلينيکي و مقاوم و ارزيابي استعداد مواد موثره اين گياه براي تبديل به يک ماده محافظ غذايي يا ضدميکروبي از کارهايي است که در ادامه بررسي ها توصيه مي شود.
گل واژگان: سماق، .Rhus coriaria L، ضدميکروب
مقدمه
سماق با نام علمي .Rhus coriaria L از تيره پسته ١ درختچه اي کوچک به ارتفاع ١ تا ٥ متر، داراي برگهايي مرکب از ٩ تا ١٥ برگچه ، پوشيده از کرک و دندانه دار است . رنگ برگها در پاييز به قرمز متمايل مي شوند و اين ويژگي از اختصاصات گياه است [١]. گل هاي گياه به صورت خوشه هاي مجتمع در انتهاي ساقه اصلي بوده، تبديل به ميوههاي نسبتا کروي و کوچک مي شوند. ميوههاي رسيده گياه قرمز متمايل به قهوهاي هستند و ميوههاي نرسيده، سبز رنگ و به شدت سمي هستند.
قسمت مورد استفاده در طب سنتي و آشپزي ايراني ، پوسته هاي پياله اي شکل ريز، قرمز رنگ و ترش مزه سطح ميوه گياه ٢ است [٢]. سماق در سابقه تاريخي خود سه مورد مصرف جداگانه داشته است :
١. استفاده دارويي : در طب سنتي ايران، سماق به عنوان بندآورنده خون، ضداسهال، درمان چرک گوش، درمان تراخم گرم چشم ، و ممانعت از بروز آبله در چشم استفاده مي شده است [٧، ٦، ٥، ٤، ٣]. اين نوع استفاده در سالهاي اخير تا حد زيادي به فراموشي سپرده شده است .
٢. استفاده در دباغي : از برگ سماق به دليل وجود مقادير زياد تانن در آمادهسازي پوست حيوانات استفاده مي شود.
٣. استفاده به عنوان چاشني غذايي : استفاده وسيع سماق به عنوان يک چاشني سالم غذايي باعث شده تا امروزه بررسي هاي زيادي بر روي ارزش غذايي و نقش احتمالي سماق به عنوان يک آنتي اکسيدان و نگهدارنده مواد غذايي انجام شود. براي بررسي ايمني مصرف سماق، احتمال جهش زايي عصاره آن با آزمون Ames، براي سنجش ارزش غذايي سماق ميزان عناصر معدني ميوه آن، و به منظور ارزيابي نقش سماق در محافظت از فراوردههاي غذايي اثرات ضدپراکسيداسيون و سوپر اکسيداسيون آن بررسي شده است
[12، 11، 10، 9، 8].
در سالهاي اخير بار ديگر نگاههاي تحقيقاتي به سوي اثرات دارويي سماق معطوف شده است . تاکنون اثرات کاهنده قند خون و کاهنده اسيد اوريک سماق به طور محدود بررسي شدهاند [١٤، ١٣]. اين بررسي ها نشان دادهاند که سماق آنزيم آلفا- آميلاز را به شکل کارايي مهار مي کند. آلفا - آميلاز مسؤول شکستن نشاسته به قندهاي سادهتر است و مهار اين آنزيم ، تحمل بيماران ديابتي را به گلوکز افزايش مي دهد [١٣]. هم چنين نشان دادهاند که سماق مي تواند به صورت غيررقابتي آنزيم زانتاين اکسيداز را مهار کند که مهار اين آنزيم يکي از راههاي کاهش ميزان اسيد اوريک خون در بيماران مبتلا به نقرس است
[١٤]. اما در سالهاي اخير و با توجه به بروز مقاومت هاي ميکروبي ، گرايش جهاني به بررسي اثرات ضدميکروبي مواد بيولوژيک به طور فزايندهاي افزايش يافته و سماق نيز از اين قاعده مستثني نبوده است
[١٩، ١٨، ١٧، ١٦، ١٥]. اين مقاله ، مروري بر تحقيقات منتشر شده در زمينه اثرات ضد ميکروبي ميوه سماق است .
واژه شناسي
واژه سماق در زبان سامي و آرامي به معني قرمز و قرمز بودن است و اين واژه از زبان عربي به زبانهاي اروپايي راه يافته است [٢١، ٢٠]. امروزه واژه سماق به طور عام به چندين گونه از جنس Rhus اطلاق مي شود اما رايج ترين گونه سماق که به طور تجاري در دسترس عموم مي باشد به نام علمي .Rhus coriaria L است . Rhus مشتق شده از کلمه يوناني Rhodos معني قرمز است و coriaria برگرفته شده از کلمه coriarium به معني چيزي است که مربوط به چرم يا از جنس چرم است و وجه تسميه آن استفاده سنتي از اين گونه سماق در دباغي است [٢٣، ٢٢، ٢٠]. در کتب قديمي طب در ايران، از سماق با نام تتري هم ياد شده است [٣]. در زبان انگليسي ، سماق با نامهاي متداول Tanner’s sumac و Sicilian sumac خوانده مي شود.
پراکنش جغرافيايي
سماق به طور وحشي در منطقه وسيعي ، از جزاير قناري (واقع در اقيانوس اطلس ) تا سواحل مديترانه و ايران و افغانستان مي رويد [٢٤]. محل رويش سماق در ايران، مناطقي در آذربايجان (تبريز)، تهران (تجريش ، دربند، کرج)، خراسان (تربت جام)، شيراز (کوههاي دشتک)، مازندران (هراز، رودبار)، قزوين ، قم و همدان (گنجنامه ، همدان) است [٢٥]. شکل شماره ١ قارچها در معرض عصاره سماق قرار گرفته و اثر عصاره بر مناطق رويش سماق در ايران را نشان مي دهد [٢٦].
متابوليت هاي شناسايي شده ميوه سماق
تمام قسمت هاي گياه از جمله ميوه آن حاوي مقادير قابل توجهي تانن (گالوتانن ) است . در يک بررسي که به مطالعه عمومي ترکيبات موجود در ميوه سماق پرداخته ، آنتوسيانين ها و چربي هاي ثابت به عنوان مواد اصلي تشکيل دهنده ميوه سماق شناسايي شدهاند [٢٧]. Delphidin،Myrtillin ، و Chrysanthemin به عنوان آنتوسيانين هاي ميوه سماق شناخته شدهاند [٢٨]. اسيد اولئيک، لينولئيک، و پالمتيک بيشترين اسيدهاي چرب و اسيد ماليک، سيتريک، فوماريک، و تارتاريک مهم ترين اسيدهاي آلي موجود در ميوه سماق هستند [٢٩، ٢٨].
اثرات ضدميکروبي عصاره هاي ميوه سماق
طي آزمايش هاي متعدد، تاکنون تعدادي از باکتريها و روي آنها سنجيده شده است و بررسي نتايج حاصل از اين گزارشها (جدول شماره ١) نشاندهنده اختلاف نتايج تحقيقاتي است . جمع بندي اين نتايج نشان مي دهد که تفاوت موجود در نتايج آزمايش ها به تفاوت در بخش عصارهگيري شده، حلال مورد استفاده، روش عصارهگيري، و تفاوت سويه هاي ميکروبي و روش سنجش اثر ضدميکروبي باز مي گردد. در اين تفاوتها نکاتي پنهان هستند که به طور مختصر به آنها و برخي مسايل ديگر اشاره مي شود:
١. فراکسيونهاي موثر: عصارههاي فراکسيونهاي قطبي (اتانولي ، متانولي ، مائي ) بيشتر مورد آزمايش واقع شده و اثر ضدميکروبي خوبي از خود نشان دادهاند. اين امر مي تواند ناشي از اثر بهتر متابوليت هاي قطبي سماق باشد. روشهاي عصارهگيري به کار رفته در بررسي ها شامل خيساندن (سرد و گرم) و جوشاندن بوده است [٣٤، ٣٣، ٣٢، ٣١، ١٦، ١٥].
٢. ماده يا مواد موثره: در دو تحقيق اثر ضدميکروبي ميوه کال و رسيده سماق بررسي و نشان داده شده هنگامي که ميوه گياه مي رسد اثر ضدميکروبي افزايش مي يابد [٣٠، ١٩]. هم چنين با خنثي کردن pH اسيدي عصاره، مشاهده شد که اثر ضدميکروبي کاهش مي يابد [١٩].
از سوي ديگر در بسياري از آزمايش ها، از حرارت جهت عصارهگيري استفاده شده است که اثر ضدميکروبي عصاره را دستخوش تغييرات محسوس قرار نداده است [٣٤، ٣١، ١٩].
اثرات ضدميکروب تانن ها به خوبي شناسايي شدهاند و بخش
مهمي از عصارههاي قطبي سماق را همين تانن ها تشکيل مي دهند [٣٦، ٣٥]. با توجه به عدم پايداري تانن ها در دماهاي بالاي ٥٠ درجه سلسيوس، اين فرض در ذهن ايجاد مي شود که به جز تانن ها ترکبيات ديگري بايد در ايفاي اثر ضدميکروبي سماق نقش داشته باشند [٣٧]. مانند آنچه در مورد گونه مشابه سماق (.Rhus glabra L) اتفاق افتاده و مواد موثره ضدميکروبي آن شناسايي شده، در زمينه ماده يا مواد موثره ضدميکروبي سماق هنوز قطعيت وجود ندارد [٣٨]. بنابراين بررسي هاي بيشتر براي شناسايي ماده يا مواد موثره عصاره ضروري مي نمايد.
٣. ميکروبهاي حساس: با توجه به استفاده گسترده در مواد غذايي به عنوان ادويه و چاشني ، بيشتر بررسي ها به اثرات ضدميکروبي سماق بر باکتريهاي غذايي متمايل بودهاند
[٣١، ٣٠، ١٩، ١٦]. از مجموع اين بررسي ها برمي آيد که اثر عصاره بر روي باکتريهاي گرم مثبت بهتر از گرم منفي است ولي هيچ گونه اثر ضدقارچي از خود نشان نمي دهند. در مجموع، جنس باسيلوس و به خصوص B. cereus بيشترين حساسيت را از خود نشان داده است . هم چنين ، مقالات مختلف اثر ضدميکروبي قابل ملاحظه سماق بر ضد S. aureus را تاييد مي کنند. در يک بررسي که بر روي سويه هاي استاندارد و کلينيکي Staphylococcus epidermidis و Corynebacterium xerosis انجام شد مشخص شده که سماق اثر جالب توجهي بر روي باکتريهاي پوستي دارد [١٨].
در مورد ساير باکتريهاي گرم منفي نتايج يکدستي در دست نيست و تنها نتيجه گيري منطقي مي تواند اين باشد که سماق اثر به مراتب بهتري بر روي گرم مثبت ها دارد. در مورد اثر سماق بر باکتريهاي بي هوازي تنها يک گزارش در مورد Clostridium perfringens موجود است که نشان مي دهد سماق اثري بر اين ميکروارگانيسم ندارد [٣٢]. تعداد منابعي که به بررسي اثر ضدقارچي سماق پرداخته اند بسيار محدود است .
اين بررسي ها خبر از عدم تاثير سماق بر Candida albicance و Candida tropicalis دارند
[٣٣، ٣٢]. بررسي هاي بيشتر در روشن شدن اين مسأله موثر خواهد بود.
٤. قدرت اثر ضدميکروبي : آزمايش هاي انجام شده نشان مي دهد که ميوه سماق بر روي اکثر باکتريها با اثر کشندگي عمل مي کند. علاوه بر تعيين MIC و MBC، تعدادي از مقالات به بررسي کينتيک رشد و مرگ باکتريها در حضور عصاره سماق پرداخته اند [٣١، ١٩]. ناصر عباس و همکاران نشان دادند که تعداد باکتريهاي غذايي گرم مثبت و منفي در مدت يک ساعت حضور در غلظت هاي متفاوت سماق به مقدار چشم گيري کاهش مي يابد. آنها هم چنين نشان دادند که اين ميزان کاهش با غلظت عصاره رابطه مستقيم دارد [١٩].
