بخشی از مقاله
چکیده
سماق گیاهی درختجه ای بوده که در مناطق جنگلی و زراعی می روید. گزارشهای محققین بیانگر این است که گونهسماق در معرض خطر بوده و به مرور زمان از تنوع آنها کم میشود. یکی از گونههای مهم دارویی که از پراکنش محدودی برخوردار بوده و به تدریج از سطح آن در دورههای گذشته کاسته شده، درختچه سماق می باشد. در این بررسی ویژگی های اکولوژیکی مناطق رویش در زیستگاه های طبیعی استان با بازدید از این عرصههای مشخص شد. وضعیت توپوگرافیکی، اقلیم و خاک منطقه براساس نقشههای توپوگرافی، اقلیمی و خاکشناسی تعیین شد. این گونه در اقلیم نیمه خشک، با بارندگی متوسط سالانه 200-500 میلیمتر رویش و روی کوههای نسبتاً مرتفع و حاشیه دامنهها و درهّ های واریزهای که دارای خاکهای بسیار کمعمق سنگلاخی تا نسبتاً عمیق با بافت متوسط است پراکنش دارد. فرم رویشی آن درختچهای در ارتفاع 1000 تا 1800متری از سطح دریا در استان رویش دارد. پراکنش آن بصورت درختان کوچک و بزرگ در بعضی از نقاط به شکل پراکندهدر حاشیه درهّ ها در جنگل های سردشت و مناطق طبیعی از جمله دره قاسملو و منطقه مارمیشو و همچنین بعضی باغات قدیمی ارومیه دیده میشود.
کلید واژه ها: سماق، خاک، اکولوژی، مناطق رویش
مقدمه
گیاهان و بویژه درختان و درختچه ها که محصول سازگاری قرن ها ودوره های بسیار طولانی می باشنددائماً در معرض تهدید سوانح طبیعی همچون آتش سوزی، سیل، بیماری ها و آفات قرار گرفته و یا می گیرند. از 8000 گونه گیاهی ایران 1900 گونه آن انحصاری ایران، 1000 گونه کمیاب، 180 گونه آسیب پذیر و30 گونه در حال انقراض می باشد - عارفی و همکاران ، . - 1380 حفاظت از تنوع ژنتیکی درختان ودرختچه های جنگلی بعنوان سرمایه ملی تجدید شونده هرکشور از ضرورت های اقتصادی- علمی و اجتماعی هر ملتی به حساب می آید. با شنا سائی، جمع آوری، نگهداری، کاربرد این ذخایر گیاهی در مناطق کوهستانی و خشک می توان درآینده از آن ها برای بازسازی محیط های متنوع رویشی نظیر پایه های مناسب برای پیوند در باغبانی، جنگل کاری ها، احداث پارک با تنوع گونه های رنگارنگ در فضای سبز شهری بهره گرفت - حسن زاده قورت تپه و صالح زاده، . - 1389
در این زمینه دانشمندان بر این باورند که بیش از 25 درصد از 250000 گونه گیاهی موجود در دنیا تا 50 سال آینده از بین خواهند رفت. درک اینکه چه گونه یا گونه هایی از این تعداد قادر به رفع نیازهای آتی بشر هست به آسانی میسر نمی باشد. بنابراین شناسائی، جمع آوری و نگهداری بذر از وظایف مهم بانک ژن هر کشور تلقی شده و برای دسیبابی به اهداف آن تداوم در امر مهم با جدیت تمام ادامه داشته باشد. گونه سماق از خانواده Anacardiaceae - پسته - با نام علمی Rhus Coriaria .L به صورت درختچه میباشند. این جنس در ایران یک گونه گیاه درختجه ای خودرو دارد که میوه اش به صورت چاشنی - سماق - مصرف می گردد. گونه های چندی از آن به صورت زینتی در باغ گیاهشناسی ملی ایران کاشته شده است. این گونه ها شامل ؛ Rhus glabra .L، سماق ژاپنی یا سماق صنعتی Rhus succedanea .L و سماق امریکایی Rhus typhina .L هستند - مظفریان، . - 1375
سماق بومی نواحی مدیترانه است و در نفاط استپی جبال البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس - کوه های دشتک - و دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز ، در دره های کرج و هزار ، بین 1000 تا 1700 متر و در ارتفاعات شیراز تا 2300 متر ارتفاع از سطح دریا دیده می شود. درختی کوچک و یا درختچه ای ست به ارتفاع سه متر و گاهی به 4 متر می رسد - ثابتی، . - 1355 پراکندگی جغرافیایی سماق در جهان پهنه وسیعی از جزایر قناری تا مدیترانه و ایران و افغانستان را در بر می گیرد. سماق در سایر نقاط ایران شامل؛ تبریز، تهران - تجریش، دربند، کرج - ، خراسان - تربت جام - ، قزوین، قم، مازندران - هراز، رودبار - و همدان - گنجنامه - میروید .
برگ های سماق دارای حدود 13 درصد مازوست و در صنعت چرم سازی بکار می رود. میوه ساییده آن بعنوان چاشنی غذا مورد استفاده قرار می گیرد. نام های محلی آن در نقاط مختلف ایران سماق و در سردشت و کردستان ترش و اسماق است. - ثابتی ، . - 1355سماق صنعتی Rhus succedanea .L درخت کوچک سمی است و بومی چین و ژاپن میباشد و در بعضی از باغهای تهران دیده می شود. از این درخت در ژاپن سمغ اسخراج می گردد. سماق امریکایی، بومی امریکای شمالی است، ساقه و برگ آن دارای کرکهای مخملی و برگهایش کشیده و بزرگ است و در پاییز برنگ قرمز و حنایی تغییر مییابد. میوه های آن نیز درختچه را زیبا می نماید - ثابتی، . - 1355استفاده درصنعت دباغی: از برگ سماق به خاطر مقادیر زیاد تانن در فرآوری پوست حیوانات استفاده می شود.
قسمت مورد استفاده در طب سنتی و آشپزی، پوسته های پیاله ای شکل ریز، قرمز رنگ و ترش مزه سطح میوه گیاه می باشد. واژه سُماقسُمّاق - - کلمه ای برآمده ازسُمّاقا« » است که در زبان آرامی به معنی سرخ است. نام علمی جنس سماق - یعنی روس - مشتق شده از رُدوس«» به معنی سرخ و نام گونه آن - کوریاریا - برگرفته از »کوریاریوم« به معنی چیزی است که مربوط به چرم یا از جنس چرم است و وجه تسمیه آن استفاده از برگ این گونه سماق دردبّاغی است.به همین دلیل در کتب طب سنتی ایران مانند الحاوی نیز این سماق را »سماق الدباغین« نامیده اند. استفاده به عنوان چاشنی غذایی و دارویی: سماق در حوزه فرهنگ ایرانی به عنوان چاشنی غذا از دیرباز کاربرد داشته و امروزه نیز تحقیقات زیادی بر روی ارزش غذایی و نقش احتمالی سماق به عنوان یک آنتی اکسیدان و نگهدارنده مواد غذایی انجام شده است - سورمقلی و حسینی، . - 1389
در سال های اخیر تحقیقات چندی درباره سماق در نقاط مختلف جهان و به خصوص ایران انجام شده است. پژوهشگران دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بررسی اثرات ضد میکروب سماق نشان دادند که عصاره آبی و هیدروالکلی میوه این گیاه اثر ضد میکروبی خوبی بر باکتری های دخیل در مسمومیت های غذایی دارند. آن ها در ادامه با شبیه سازی محیط معده نشان دادند که مصرف دو گرم سماق همراه یک وعده غذایی، تعداد باکتری های غذایی را که یک شبانه روز در گرمای تابستان بیرون یخچال مانده بود و رو به فساد بود ظرف مدت پانزده دقیقه 1000 مرتبه کاهش می دهد و از مسمومیت غذایی جلوگیری میکند، هم چنین نشان دادند که اثر ضد میکروبی سماق در دماهای بالا نیز پایدار می ماند؛ بنابراین پختن سماق حتی در زودپز نیز نمی تواند از اثر ضد میکروب سماق بکاهد.
در کنار اثر ضد میکروب سماق، تاکنون اثرات ضد دیابت و ضد نقرس سماق نیز به طور محدودبررسی شده است. این بررسی ها نشان داده اند که سماق، با مهار آنزیم آلفا- آمیلاز که مسئول شکستن نشاسته به قندهای کوچک تر است تحمل بیماران دیابتی را به گلوکز افزایش می دهد. سماق هم چنین می تواند به طور غیر رقابتی آنزیم زانتاین اکسیداز را مهار کند که مهار این آنزیم یکی از راه های کاهش میزان اسید اوریک خون در بیماران مبتلا به نقرس است. در طب سنتی از سماق به عنوان بند آورنده خون، ضد اسهال، درمان چرک گوش، درمان تراخم گرم چشم، و مانع بروز آبله در چشم استفاده می شده است.
مواد و روشها
استان آذربایجان غربی درشمال غرب ایران از سمت شمال به کشور ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان، از سمت غرب به کشور ترکیه و عراق، ازجنوب به استان کردستان، وازسمت شرق به استان آذربایجان شرقی محدود می باشد. این استان در غرب رشته کوه های زاگرس واقع شده که به دلیل داشتن ارتفاعات متعدد و بارندگیهای متوسط حدود 200 تا 600 میلیمتر دارد.در این بررسی رویشگاههای درختچه از لحاظ ارتفاع، نوع خاک و عوامل اقلیمی . گیاهان همراه مورد بررسی قرار گرفت. روشهای بهره برداری از این گونه توسط بهره برداران شناسائی گردید. از مراحل فنولوژیکی این درختچه از شروع دوره رویشی تا پایان فصل خزان یادداشتهای لازم بعمل آمد. کاربرد های محلی و اهمیت داروئی همراه با سازگاری این گونه به شرایط اقلیمی منطقه مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج و بحث
درختچهسماق منطقه رویشی آن کوهستانی و دراقلیم نیم خشک قرار دارد. دامنه پراکنش آن از ارتفاع 900 تا 1900 متری است. این گیاه خودرو به فرم رویشی درختچهای، به ارتفاع تا 3 متر می رسددرختچه سماق به عنوان گیاه چند منظوره علاوه بر ارزش غذایی و دارویی، امروزه بعنوان ارقام تولیدی و صادراتی با ارزش ایران مورد توجه می باشد. گزارشها و مشاهدات نشان میدهد بر اثر بهره برداریهای غیر اصولی از محصول آن سال به سال از سطح پراکنش این گونه در چند دهه ی اخیر در عرصه های منابع طبیعی کاسته شده است. همچنین تخریب درختان جنگلی و تبدیل اراضی مرتعی و جنگلی به اراضی زراعی در نقاط مختلف استان موجب کم شدن جمعیت درختان سماق استان شده است.
این گونه به لحاظ نیاز کم غذایی و مقاومت به شرایط کم آبی در مناطق نیمه خشک کوهستانی روی دامنه های شیب کم تا شیب متوسط به راحتی مستقر می گردد و موجب پایداری خاک در عرصه می شود. در واقع این گونه بومی با اقلیم این استان کاملا سازگار است و بعنوان یکی از گونههای مستعد در امر جنگلکاری در استان قابل توصیه است. میوههای آن بیشتر مورد توجه روستاییان نزدیک به رویشگاه سماق بعنوان منبع درآمد و رهگذران حاشیه این تودههای درختچهای میباشند. پیشنهاد می شود با معرفی کاربردهای غذایی، داروئی و ارزش صادراتی آن در بین جوامع روستایی، کمک به حفاظت ذخایر ژنتیکی تودههای طبیعی نموده و همچنین با انجام آموزشهای اولیه در زمینه کاشت، داشت و برداشت درختچه سماق شرایط توسعه آن را در مناطق مستعد به عنوان منبع درآمدی جانبی برای جوامع محلی کم درآمد مهیا خواهد شد.
در آینده بعنوان یک محصول درآمدزا برای عرصه کم آب مناطق کوهستانی مورد توجه قرار گیرد.دامنه پراکنش آن از ارتفاع 700 تا 1900 متری، بیشتر روی دامنه های با شیب های 5 -50 درصد است. این گونه بصورت لکههای کوچک و بزرگ در بعضی از نقاط به شکل نوار کشیده و یا بریده بریده در حاشیه درهّها دیده می شود. مناطق پراکنش آن شامل دره قاسملو، مارمیشو، جنگل های سردشت، دره ها و کوه های منتهی به مهاباد، پیرانشهر و
