بخشی از مقاله
نقش باد در معماری شهداد جهت تأمین آسایش حرارتی
خلاصه(چکیده)
بررسی باد جهت احداث ساختمان سابقهای طولانی دارد که متأسفانه امروزه با آمدن فنآوریهای نوین قدری مهجور مانده؛ به خصوص نقشی که باد در گذشته به عنوان عامل مهمّی در تهویه طبیعی بناها ایفا مینموده است. شهداد از جمله شهرهای حاشیه دشت لوت واقع در استان کرمان، دارای بادهای با سرعت نسبتاً بالاست و بر عناصر شکل گرفته معماری در این منطقه تأثیرگذار بوده است. از این رو هدف بررسی نقش باد در این مقاله تحلیل باد در جهتگیری فضاها و ساخت و سازهای معماری در این شهر میباشد و در این راستا که از روش توصیفی-تحلیلی بهره برده شده، به جریان هوا به عنوان یکی از عوامل مهم در شکلگیری معماری و آسایش حرارتی پرداخته شده است، که شامل: نقش ابعاد ساختمان،
بازشوها و فرم و قرارگیری فضای معماری در شهر شهداد بیان شده، لذا قابلیت تعمیم به دیگر مکانها با چنین اقلیمی را نیز داراست.
کلمات کلیدی: باد، معماری شهداد، آسایش حرارتی
.1 مقدمه
طبیعت خاستگاه و محل ظهور و نمو معماری به شمار میرود. روحیات و روان آدمی با طبیعت خو دارد و آرامش واقعی را در آن مییابد و از این رو پیشینیان نیز به طبیعت احترام والایی را قائل بودند. شرایط اقلیمی عامل مهمی در شکلگیری طبیعت هر منطقه به شمار میرود. در این راستا عواملیکه در ایجاد یک اقلیم مؤثرند، "باد" یکی از مهمترین آنها محسوب میگردد. در گذشته بسیاری از شهرها در نزدیکی آب ساخته میشده و از نیروی آن نیز چون در آسیابها استفاده میشده است. سرما، باد و آفتاب و به طور کلی اقلیم بر انتخاب محل زندگی و شیوه ساختمان سازی تأثیرگذاشته است. (باستیه، (723 :1711 برای معماران، باد عنصر عمدهای در طراحی محسوب میشود که با ایجاد تغییر در مبادلهی حرارتی فضای یک ساختمان چه به صورت پدیدهی همرفت، چه در اثر نفوذ هوا به ساختمان، تأثیر عمدهای بر مسأله آسایش حرارتی دارد. شناخت بهتر رفتار باد، به ویژه اینکه موقعیتهای محلی باد چگونه بر ساختمان مفروض اثر میگذارد موضوعی جدی و اساسی است. موقعیتهای محلی، تاحدود زیادی سرعت باد، جهت و دمای آن را تعیین میکند، به طور مثال باد میسترال در جنوب فرانسه و باد سیروکو در جنوب ایتالیا، فقط در زمان مشخصی از سال میوزد ( مک کارتی، 1731 .(13:
شهداد به عنوان شهری در حاشیه دشت لوت، دارای اقلیمی ویژه به جهت قرارگیری در حاشیه منطقهای که گرمترین نقطه کره زمین در آن قرار دارد و همچنین بادهایی که همراه با گرد و غبار از بیابانها و کویرهای مجاور این منطقه میوزد، میباشد. معماری فضاهای زندگی شهداد به تدریج برای همساز نمودن خود با این محیط دچار تغییراتی گشته است. معماران این منطقه برای بهرهگیری از مزایا و مقابله با خطرات باد که از عوامل تأثیرگذار مهم اقلیمی این ناحیه محسوب میگردد، از راهکارها و اصولی استفاده نمودهاند که منجر به تغییرات در کالبد معماری نیز شده است.
.2 شهداد
شهداد شهری است، که در فاصله 39 کیلومتری شمال شرقی شهر کرمان واقع شده است. این شهر از نظر موقعیت جغرافیایی در طول جغرافیایی 22ْ91 طول شرقی از نصف النهار مبداء و در عرض جغرافیایی 29ْ73 عرض شمالی از خط استوا قرار داد و ارتفاع آن از سطح دریا 273 متر است. منطقه شهداد 041 کیلومتر با دشت لوت مرز مشترک دارد و در حاشیه غربی دشت لوت و در منطقه بیابانی جنوب شرقی ایران واقع شده است.
به علت عوامل طبیعی همچون سیلهای متعدد و یا پیشروی کویر شهر رو به سوی غرب دارد و گسترش آن به پای کوه در حرکت است و از جانب مشرق به مرور زندگی ترک و به بیابان بدل میشود و شن و ماسه از مظاهر طبیعی اطراف این شهر میباشد و تپههای ماسهای گاهی آبادیها را فرا گرفته و حصارها و نخلستانها در ماسه غرق شدهاند و در توصیف گذشته این شهر کنونی نوشتهاند که شهداد از دور یکپارچه باغ خرما است و نخلستانها چسبیده بهم و قسمت اصلی شهر را تشکیل داده و در اطراف باغهای خرما اراضی زراعی بسیار کمی است که در آنها گندم و یونجه و اندکی صیفی کاری میشود. کوچههای به دیواری بلند باغ ها و نهرهای آب در کوچه ها منظره جالبی به شهداد دادهاند. (مشتاق، (22 :1733
1.2 اقلیم شهداد
از نظر آب و هوایی از نوع بیابانی گرم میانه میباشد و به طور کلی از آب و هوای گرم و بسیار خشک برخوردار میباشد. تابستانهای این منطقه گرم و خشک و طولانی و گرمترین ماههای سال خرداد ـ تیر ـ مرداد، و زمستانهاینسبتاً سرد و کوتاه مدت و سردترین ماههای سال آذر و دی میباشد و وقوع پدیده یخبندان در شب محتمل است. ریزش باران کم و نامنظم و ریزشها به صورت باران معمولاً از اوایل آذرماه تا اواخر اردیبهشت ماه میباشد. تبخیر در منطقه زیاد است به نحوی که در برخی از ماههای گرم سال از مقدار ریزشهای جوی بیشتر میباشد و به غیر از ماه هایی که شرایط مرطوب حاکم است سایر ماهها از شرایط بسیار خشک برخوردارند و پوشش گیاهی در مناطق بیابانی بسیار فقیر است. در این منطقه در بیشتر ایام سال باد میوزد و شدت وزش در ماه های گرم سال بیشتر است و باد غالب منطقه باد شمال است که تقریباً در تمام ماههای سال میوزد و تعدادی از روستاها در معرض حرکت ماسههای روان میباشد. (همو: (19 جهت بررسی بهتر، جدول هواشناسی سال 0930 شهر شهداد (جدول (0 را در ذیل ارائه گردیده است.
جدول -1 جدول هواشناسی شهر شهداد در سال 1391
.
2.2 معماری شهداد
فرم اصلی شهر به صورت خطی در دو طرف خیابان اصلی شهر که به صورت مستقیم به طول 9 کیلومتر از غرب به شرق در سال 0994 احداث شده با فرعیهایی که از سمت های شمال و جنوب به آن داده شده دیده میشود. منازل مسکونی و ساختمانهای اداری اغلب به صورت پراکنده در لابلای فضای سبز (باغات خرم) مشاهده میشود و شهر دارای محلههای متعددی میباشد و این محلات به صورت یکپارچه در کنار یکدیگر واقع شدهاند و مرز دقیق و مشخصی برای آنها معین نشده است و بازار قدیمی شهداد در یکی از این محلها (محله قلعه) واقع شده است. امّا امروز مراکز تجاری شهر در اطراف خیابان اصلی شکل گرفتهاند. (همو: (22
محیط خشک و فاقد پوشش گیاهی بیرون از خانه ارتباط بصری و یا فیزیکی کمتری را با آن میطلبد و اینجاست که سازندگان، دید ساکنان را به داخل خانه معطوف نموده، حوضها و باغچههای زیبا را شکل دادهاند. (معماریان، (119 :0931 در مناطق گرم وخشک هیچ نوع مصالح دیگری در زیر اشعه سوزان آفتاب و در گرمای تیر و مردادماه به خوبی خشت خام و گل در برابر گرما مقاوم نیست. (همو: (131 معماران ایرانی بر اساس احتیاجات قوم خود، با توجه به مسائل اجتماعی و خصوصیات جغرافیایی و به منظور های معینی، ساختمانهایی را بنا کردند که نبوغ معماری آنان و مجموع بناها را قابل تحسین نموده است. شهرها اغلب با خشت خام، گچ و کاهگل بنا شده است و این مصالح در قالب تناسبات دلپذیر ترکیب شده است.به کاربدن مقیاسهای انسانی توأم با لطایف فکر و ذوق معماران در ریختن طرحهای ساختمانها و نیز سادگی مصالح، سیمای شهر ایرانی را خوشایند و دلپذیر نموده است. (شاطریان،.(463 :0911 در معماری ابنیه شهداد، بهرهگیری از پوشش گیاهی اهمیت ویژهای دارد و به وضوح قابل مشاهده است (تصویر .(0
