مقاله کارایی زیست محیطی بخش حمل و نقل در کشورهای منتخب منا : تحلیل پوششی داده ها

بخشی از مقاله

چکیده

بخش حملونقل و نقش آن در اقتصاد به عنوان محرک، زیربنایی مهم برای توسعه اقتصادی در سطح ملی و بینالمللی است. لذا با توجه اهمیت حملونقل در رشد اقتصادی کشورها، در این مطالعه به بررسی کارایی زیستمحیطی حملونقل با استفاده از تحلیل پوششی دادهها برای کشورهای منطقه MENAطی دوره 2012-1990 پرداخته شده است. نتایج حاصل از محاسبه کارایی نشان میدهد، زمانی که بازده به مقیاس ثابت باشد، کشورهای اردن، سودان و یمن دارای کارایی 1 هستند یعنی روی مرز کارایی قرار دارند.

کارایی کشورهای قطر و عربستان به ترتیب برابر 0/824 و 0/874 بوده که کمترین میزان کارایی را در بین کشورها دارا می¬باشند و میتوان گفت کشور یمن و عمان، تنها با 0/82 و 0/87 درصد منابع خود، همان سطح جاری محصولات را داشته باشند. زمانی که بازده نسبت به مقیاس متغیر باشد، کشورهای الجزایر، بحرین، مصر، ایران، عمان، قطر، سودان و یمن روی مرز کارایی قرار دارد. کشورهای سوریه و تونس دارای کارایی 0/894 و 0/894 بوده که کمترین میزان کارایی را در مقایسه با سایر کشورها دارا میباشد.

1 -مقدمه

بخش حملونقل به عنوان پیشنیاز و زیربنای توسعه، دارای نقش اساسی و کارآمد در باروری امکانات و استعدادهای بالقوه جوامع است که از طریق جابجایی بار و مسافر، پیوند ناگسستنی بین عوامل مختلف رشد و توسعه را فراهم میآورد و موجب برقراری تقویت هر چه سریعتر و گستردهتر بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها میشود. به این ترتیب حملونقل، نقش و اهمیت خود را به عنوان یکی از مؤثرترین شاخصهای رشد و توسعه نمایان میسازد که توجه به استفاده بهینه از ظرفیتهای این بخش و تعیین سیاستهایی در جهت افزایش کارآیی آن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

همچنین حملونقل از امور زیربنایی و یکی از اجزای مهم چرخه تولید -مصرف محسوب میشود که در فرآیند رشد اقتصادی، نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری دارد، ضمن آنکه خود نیز از فرآیند رشد و توسعه اقتصادی تأثیرپذیر است. تأثیری که حملونقل بر ساختار فضایی و کالبدی کشور میگذارد باعث تمرکز یا عدم تمرکز فعالیتهای اقتصادی در مناطق مختلف کشور و در نتیجه رشد مناطق در دسترس یا رکود مناطق دور از دسترس میشود - محمودی، - .1376

پس از گسترش شهرها و افزایش جمعیت شهری، نیاز به جابجایی و استفاده از وسایل نقلیه به طور فزایندهای گسترش و تراکم ترافیک را در نواحی شهری پدید آورد که خود بسیاری از چالشها همچون آلودگیهای هوا و صدا را سبب گردید. افزایش انتشار آلایندههای محیطزیست و گازهای گلخانهای تنها بخشی از تبعات زیستمحیطی مصرف حاملهای انرژی با منشأ فسیلی از مرحله تولید تا مصرف نهایی و بخش حملونقل به شمار میرود. این دو عامل به طور مستقیم با افزایش تقاضای انرژی، در اثر افزایش جمعیت و ارتقاء استانداردهای کیفیت زندگی در ارتباط میباشد.

یکی از مهمترین راهکارها در جهت مدیریت و کاهش تبعات زیستمحیطی بخش انرژی با توجه به محدودیت و    تجدیدناپذیر بودن منابع انرژی فسیلی، اصلاح الگوی مصرف یعنی منطقی نمودن تقاضای انرژی در کنار سایر راهکارها نظیر استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر و استفاده از سوختهای پاک است . با توجه به اهمیتی که مبحث بهینهسازی مدیریت هزینهها و    پتانسیلها در مبحث حملونقل پیدا کرده است، لزوم توجه تاکتیکی و استراتژیکی بیشتر به مدیریت حملونقل به صورت برنامهای و اجرایی در ایران بارز به نظر میرسد.

سیاستهای نادرست دولت در روند صنعتی شدن کشورمان بدون توجه کافی به قابلیتهای بالقوه ایران در بخش کشاورزی که میتوانست هم از لحاظ اقتصادی و هم از جنبه زیستمحیطی ما را به یک شرایط ایدهال برساند، با تاکید غیرمنطقی بر بخش صنعت و صنعتی شدن و حمایت از خودروسازی و صنایع مرتبط با آن به عنوان بخش عظیمی از صنعت کشور و بیتوجهیهای زیستمحیطی پیرامون آن باعث شد تا همانطور که درصدی از رشد اقتصادی از طریق رشد بهرهوری در برنامههای توسعه کشور پیشبینی شده است، همچنین با توجه به نگرانیهای فزاینده از تغییرات جهانی آب و هوا و نقش عمده گاز های آلاینده حاصل از مصرف بیرویه انرژی و بهخصوص سوختهای فصیلی در تغییرات جوی، کارایی زیستمحیطی بخش حملونقل را به عنوان بیشترین استفادهکننده از این نوع انرژی با تمرکز بر جنبههای مختلف زیستمحیطی آن مورد یررسی قرار داده میشود.

گرم شدن کره زمین یکی از مسائل بسیار مهم و اساسی در نسل بشریت است که بسیاری از کشورها اهمیت به سزایی به کاهش آلودگیهای زیستمحیطی ناشی از مصرف انرژی و تواما افزایش کارایی و بهرهوری صنایع خود دادهاند. افزایش کارایی و بهرهوری در بخش حملونقل میتواند تاثیرات مثبتی در روند رشد پایدار اقتصاد ایفا کند. از طرفی تامین و به کارگیری صحیح انرژی یکی از مهمترین موضوعاتی است که بر میزان پیشرفت اقتصادی، ثبات سیاسی و اجتماعی کشورها مؤثر است.
 
حملونقل با تأثیر بهسزایی که بر فعالیتهای اقتصادی دیگر دارد، با افزایش کارایی این بخش میتواند موجب افزایش رونق دیگر بخشها شود. در کشور ایران نیز با توجه به نوع زیر ساختها و نیز شرایط حاکم بر این بخش، میتوان ادعا نمود که کارایی بخش حملونقل در شرایط مساعدی قرار ندارد. حملونقل به عنوان یکی از بخشهای مؤثر بر اقتصاد بایستی متوازن و همسو با سایر بخشهای اقتصادی و اجتماعی رشد نماید؛ زیرا بین کارایی آن با کارایی عمومی اقتصاد همبستگی زیادی وجود دارد.

با تعمق در این واقعیت انکار ناپذیر نقش استراتژیک حملونقل بیش از گذشته حساستر میگردد. لذا در این مطالعه سعی میشود با بررسی کارایی فنی-زیستمحیطی این بخش، تاثیرگذاری حملونقل روی محیطزیست از طریق انتشار گازهای آلاینده نسبت به میزان انرژی مصرفی آن با استفاده از تحلیل پوششی دادهها برای کشورهای منطقه MENA طی دوره 2012-1990 مورد بررسی قرار گیرد.

- مبانی نظری

حملونقل در معنای وسیع کلمه به جابجایی انسان و کالا از نقطهای به نقطه دیگر اطلاق می شود، که از طریق راههای زمینی، آبی و هوایی - راه، راه آهن، بندر و فرودگاه و - … و به کمک وسایل نقلیه - انواع خودرو، کشتی، هواپیما و - … صورت می-پذیرد. حملونقل به عنوان یکی از زیر بخشهای خدمات، نقش کلیدی و مهمی را در اقتصاد ایفا میکند که یکی از فعالیتهای زیربنایی اقتصاد به شمار رفته و با توجه بر تأثیر گستردهای که بر سایر بخشهای اقتصادی دارد، همواره مورد توجه سیاستگذاران و برنامهریزان بوده است - عابدین درکوش، . - 1383 به طور معمول یکی از مهمترین ویژگیهای حملونقل، این است که به خودی خودبرای آن تقاضایی وجود ندارد. معمولاً سفرها به قصد بهرهگیری از فرصتهای اجتماعی، تفریحی، آموزشی یا تجاری موجود در مقاصد ویژهای صورت میگیرد.

درجهان امروز، حملونقل از جمله بخشهای زیربنایی اقتصاد است که فرآیند توسعه اقتصادی را تحت تاثیر قرارداده و اساس مبادلات بازرگانی و کلید توسعه اقتصادی و اجتماعی است. حملونقل علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن فرآیند توسعه اقتصادی، خود نیز در جریان توسعه دچار تغییر و تحول میشود. حملونقل، با ایفای نقش رابط در بازار مصرف، به مثابه پایههای پلی است که بخشهای مختلف جوامع با عبور از روی آن، به سمت توسعه پایدار حرکت میکنند. به اعتقاد بسیاری از اقتصاددانان بینالملل، حجم مبادله جهانی خدمات در قرن آتی از ارزش مبادلات کالایی فراتر خواهد رفت.

ارتباط حملونقل با کلیه بخشهای اجتماعی-اقتصادی موجب شده است تا این فعالیت از ارکان اصلی اقتصاد و تجارت و زندگی اجتماعی به حساب آید. طبق آمار بانک جهانی هم اکنون حملونقل 6درصد از کل فعالیتهای اقتصاد جهان را به خود اختصاص داده است. به طوری که حیات و رشد اقتصادی تا حد بسیار بالایی وابسته به آن است و حتی میتوان گفت بدون آن رشد اقتصادی میسر نبوده و اختلال در کل سیستم تولید، توزیع و مصرف به وجود خواهد آمد. بخش حملونقل بصورت کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت بر متغیرهای اصلی اقتصاد کشور مانند تولید کل، تولید در بخشهای اقتصادی، اشتغال کل، اشتغال در بخشهای اقتصادی، قیمت در بخشهای مختلف اقتصادی و شاخص هزینه زندگی اثر میگذارد.

آثار کوتاه مدت شامل آثار مربوط به افزایش یا کاهش هزینه زندگی بطور مستقیم از طریق هزینههای حملونقل هر خانواده و بطور غیرمستقیم از طریق تاثیر روی قیمت سایر کالاها و خدمات متاثر از قیمتهای حملونقل میباشد. آثار میان مدت شامل تاثیر قیمتهای حملونقل روی مصرف خدمات جایگزین از قبیل ارتباطات بوده و آثار درازمدت مربوط به تغییر مبانی محاسبات اقتصادی طرحهای تولیدی و عمرانی می باشد. بطور کلی ترکیب فعالیتهای تولیدی در هر منطقه و به تبع آن ترکیب بافت تولید، ترکیب اشتغال، حجم تولید، حجم درآمد سرانه و سایر متغیرهای اقتصادی ذیربط می توانند از تغییرات قیمت خدمات حملونقل تاثیر بپذیرند.

آثار اقتصادی حملونقل را میتوان در رابطه با همه فعالیت-های اقتصادی مثل کشاورزی، خدمات، توریسم و صنایع مختلف برشمرد. متخصصان مسائل حملونقل معتقدند بین کارایی در بخش حملونقل در کارایی عمومی اقتصاد همبستگی بالایی وجود دارد. بهبود در گسترش سیستم حملونقل میتواند موجب افزایش تولید و تقسیم کالا بر پایه برتریهای نسبی هر منطقه از کشور اصول صرفه جوییهای ناشی از تولید در مقیاس بزرگ، کاهش قیمت تمام شده کالا و خدمات، ایجاد رقابت سالم اقتصادی و مواردی از این قبیل گردید. گروهی دیگر، حملونقل را قلب جریان توسعه دانسته و معتقدند حمل ونقل در توزیع درآمدها و کاهش نابرابری های اقتصادی و اجتماعی و کاهش آثار فقر و اختلاف درآمد روستانشینان و شهرنشینان نقشی موثر دارد.

در سطح جهانی، به خصوص در دهه نود، به دنبال رواج سیاست طرفداری از محیطزیست و حفاظت از آن در سطح جهانی، گسترش حملونقل سریع در شهرهای بزرگ، جزء خط مشی اصلی مدیریت شهری شهرهای بزرگ جهان قرار گرفته است. به کارگیری سیستمهای سریع حملونقل عمومی در جهان به سرعت در حال رشد است، زیرا این سیستمها باعث افزایش سرعت و کاهش ازدحام و راهبندان در شبکه شهری میشوند. در اصل در برابر وضعیت نامناسب، سیستمهای اتوبوسرانی معمولی، ایجاد سیستم حملونقل عمومی جدیدتر، نوعی ضرورت است - کامیلو4، . - 2003

حملونقل عمومی در محیطهای شهری با دارا بودن مزایایی همچون امکان جابهجایی حجم بالای مسافران، امکان استفاده اقشار مختلف اجتماعی و با دارا بودن منافع همگانی و اقتصادی به عنوان یکی از مولفههای اصلی برای دستیابی به توسعه پایدار سهمی بسزایی در کاهش آلودگی هوا در نواحی شهری دارد - سلطانی، . - 1390 از طرفی سرمایهگذاری در بخش حمل و نقل از نوع سرمایهگذاریهای پرهزینه است و آثار بلندمدتی را در پی دارد. به همین دلیل تعیین مناسب اولویت پروژهها و استفاده از منابع اقتصادی محدود در روشهایی با بیشترین سود و فایده بسیار مهم است. بنابراین لازم است تا یک برنامه کلی برای سامانههای حملونقل و در ارتباط با کاربری اراضی در نظر گرفته شود تا بیشترین میزان بازدهی را در برداشته باشد - دکارلا-سوزا و همکاران5، . - 1997

-3 پیشینه تحقیق

در زمینه کارایی در بخش های مختلف اقتصاد مطالعات متعددی در داخل و خارج صورت گرفته است که در زیر به آنها اشاره میشود. عباسی نژاد و وافی - 1383 - ، با بررسی کارایی و بهرهوری انرژی در بخشهای مختلف اقتصادی برای دوره 1350-1379 با روش TSLS در قالب معادلات همزمان کشش قیمتی و نهادهای برای بخش حملونقل را محاسبه کردهاند، نتایج گویای آن است که تغییرات اندک قیمت انرژی به تنهایی نمیتواند تاثیر قابل توجهی در میزان مصرف آن در بخش حملونقل داشته باشد مگر در سطح افزایشهای بالا و با فرض ثابت بودن قیمت سایر عوامل و اعمال سیاستهای تبعیض قیمت برای انتقال از یک سوخت یا نهاده به سمت سوخت یا نهادههای دیگر .

مهرگان و عباسیان - 1386 - ، با بررسی مواضع اصلی ارتقای بهرهوری کل عوامل تولید در حملونقل و ارتباطات و چگونگی رفع آن، با بررسی زیر بخش و اندازهگیری بهرهوری به تفکیک اجزاء بهرهوری با روش DEA نشان دادهاند که بهرهوری کل عوامل تولید بخش های اقتصادی در پایینترین حد قرار دارد. بر اساس اجزاء محاسبه شده بهرهوری به این نتیجه رسیدهاند که در درون فعالیت، تغییرات کارایی مدیریتی و کارایی فنی سبب تنزل بهرهوری کل عوامل تولید زیر بخش حملونقل و ارتباطات شده است.