بخشی از مقاله
چکیده
افیون مادهای است که از دوره باستان مورد استفاده بشر قرار گرفته است. در نوشتههای پزشکی امروزی به دو جنبه دارویی و اعتیاد آور افیون اشاره شده است. از آنجا که افیون یکی از اقلامی است که در کتابهای پزشکی رازی از آن به فراوانی یاد شده، این پژوهش با تکیه بر روش ترکیبی توصیفی- تحلیلی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای در صدد توضیح کاربرد های متعدّد افیون در آثار پزشکی رازی است. بررسیها نشان میدهد، رازی در آثارش همواره به مصرف دارویی افیون نظر داشته و اعتیاد به افیون در آثار او آنطور که در آثار پزشکی قرن دهم به بعد موجود است، مطرح نیست.
مقدمه
افیون یا تریاک خالص، عصاره گیاه خشخاش2 یا کوکنار است که با ایجاد شکاف سطحی بر روی گرزه گیاه و جمعآوریِ شیره غلیظشده آن در فواصل زمانی مشخص به دست میآید. در واقع افیون مادهای مخدّر3 است که در طول تاریخ بهعنوان دارو کاربرد داشته و در صورت مداومت در مصرف، خوگیری به آن برای بشر اجتنابناپذیر است.
داده-های کتب پزشکان مسلمان نشان میدهد افیون یکی از اقلام دارویی است که به فراوانی از آن یاد شده است. - ابن سینا، 341 /1 :1426؛ بیرونی، 252 :1383؛ رازی، 582 :1408؛ کحال، 361 :1387؛ کرمانی، - 52 :1356 در این پژوهش سعی شده است با تکیه بر آثار پزشکی رازی نوع کاربرد افیون در این آثار مشخص شود. درباره مصرف افیون در آثار پزشکی رازی اثر مستقلی در دست نیست از این رو بررسی آن طی این مقاله ضروری به نظر میرسد.
کاربردهای افیون در آثار رازی
مصرف افیون را از نظر اثری که بر مصرفکننده دارد میتوان به »مصرف صحیح« و »سوء مصرف« تقسیم کرد. کاربرد درمانی و دارویی در زمره مصرف صحیح است و اعتیاد و وابستگی مداوم به افیون سوء مصرف به شمار میرود. در جای جای آثار پزشکی رازی واژه افیون به کار رفته است. در جلد سوم کتاب الحاوی فی الطب مطالبی ذکر شده که از کاربرد گسترده افیون برای رفع گوش درد حکایت میکند.
- رازی، 1422ق: ج3، 350،... - همچنین افیون به همراهی برخی اقلام دیگر به صورت یک داروی مالیدنی برای درمان سردرد به کار میرفت. - همان: 159،156، - 165 افزون بر این، یک ترکیب دیگر که افیون جزء اصلی آن بود در گلاب حل شده در بینی چکانده میشد تا درد ناحیه شقیقه را رفع نماید. - همان: - 154 در یک نسخه دیگر توصیه شده است: »تخم کاهو و شیاف مامیثا و صندل و گل سرخ و فوفل و افیون و سرکه و گلاب« روی پیشانی مالیده شود، سپس آن را در پارچهای، که با سرکه و گلاب خیس شده روی پیشانی بیمار گذاشته، هرگاه ولرم شد برداشته و دوباره این کار انجام شود. - رازی، - 427 : 1387
برای رفع دندان درد افیون را با بنگ در شیره انگور یا عسل آمیخته تا دارویی خواب آور و تسکین دهنده ساخته شود. - رازی، 1422ق: ج3، - 412 همچنین از داروی دیگری که ترکیبی از افیون، فلفل و مر4 که در عسل ترکیب میشد و به موضع دندان درد مالیده میشد، یاد شده است. - همان: - 425 رازی در کتاب القولنج از نوعی شیاف نام میبرد که مواد تشکیلدهنده آن افیون و زعفران بود و برای تسکین دردهای ناحیه مقعد به کار میرفت.
- رازی، 1403ق: - 116در کتاب المنصوری فی الطب از مرهمی که آرام کننده درد بواسیر آماسیده است نام میبرد که در ترکیبات آن افیون به کار می-رفت. - رازی، - 495 : 1387 داروی دیگری که مایع بود و به بینی چکانده میشد و در ترکیباتش افیون موجود بود برای بواسیر مناسب دانسته شده است. - رازی، 1422ق: ج3، - 398 افیون در ترکیبات شیاف ابار که»گوشت را در زخمهای چشم میرویاند... جای زخم را خوب و از پیشرفت زخمها جلوگیری میکند« به کار میرفت. - رازی، - 444 : 1387 در جلد دوم کتاب الحاوی فی الطب، رازی از داروهایی نام می-برد که برای رفع دردهای چشمی به کار میرفت. - رازی، 1422ق: ج2، 5 - 242
.4 شیرابه صمغی گیاهی از بخوردادنیها - تیرهی سماقیان - در جنوب سرزمین عربستان و اتیوپی میروید و »قفل« به آن گویند. شیرابهی سپید گراینده به زردی و سنگین و با بستگی بالا از ساقه درخت روان میشود و دیری نمیگذرد که سفت شده به رنگ گندمگون درمیآید »مر« از گذشتههای دور شناخته شده است. - رازی، - 756 : 1387 .5برای آگاهی از سایر داروهایی که در ترکیب آنها افیون به کار می رفت و برای دردهای ناحیه چشم به کار می رفت نک: - رازی، 1422ق: ج2، 192، . - 247-246قرص سماق که در ترکیبات آن پنج درم افیون وجود داشت »برای اسهال خونی و روانتر شدن خون « سودمند بود. کاربرد این فرص بسیار رایج بود.
- رازی، - 487 : 1387 قرص زحیر » را هنگامی که با اسهال خونی تب نباشد و به همراه آن بادهای آزاردهنده و آوای شکم باشد« برای بیمار تجویز میشد. و مواد تشکیلدهنده این قرص عبارت بود از: افیون سه درم تخم بنگ سپید، تخم شوید و تخم رازیانه از هرکدام پنج درم و نانخواه دو و نیم درم و و تخم کرفس ده درم. - همان: - 485 برای بند آمدن خون ریزی بینی از یک ترکیب افیون دار استفاده میشد - رازی، 1422ق: ج392، - 2 حتی گاه برای متوقف کردن خونی که به شدت درحال جوشش بود افیون و مواد نظیر آن توصیه شده است.
- رازی، - 59 :1371 افزون بر کاربردهای دارویی و تسکین دهندگیِ افیون رازی در جای دیگر از خاصیت مستی زایی افیون سخن به میان آورده است. - رازی، - 324:1387 با توجه به شواهدی که ذکر شد، در آثار رازی از معتادانی که به افیون دچار شده باشند، سخنی به میان نیامده است. این در حالی است که در آثار پزشکی قرن دهم به بعد برخی پزشکان کوشیده اند راه کارهایی برای ترک اعتیاد به افیون ارائه دهند؛ مهمترین و جامع ترین اثر در این خصوص رساله افیونیه اثر عمادالدین شیرازی پزشک مشهور قرن دهم قمری است.
به نظر میرسد که او اولین پزشکی است که از اعتیاد برخی اقشار جامعه سخن میگوید. - شیرازی، :1388 - 54 او هرچند به زعم خود قضاوتی منصفانه درباره افیون دارد - همان: - 25 اما با راهکارهایی که درباره ترک اعتیاد ارائه میدهد سوء مصرف افیون را به عنوان یک معضل اجتماعی پذیرفته است. - همان: - 71-92 پس از او برخی پزشکان دیگر هم از سوء مصرف افیون و راههای ترک آن سخن گفتهاند. - حکیم مؤمن، :1390 ج1، 278، 811، ج2، 147، - 177
نتیجه
در عصر رازی افیون به طور گستردهای در پزشکی مورد استفاده قرار میگرفت بررسی کاربردهای افیون در آثار پزشکی رازی مؤید این است که افیون در مصارف درمانی به منظور تسکین دردها و بیهوشی به کار برده میشده است. اما از سوء مصرف آن سخنی در آثار او به میان نیامده است. دیگر کاربرد افیون آمیختن آن در می یا شراب انگوری بود تا مستی را افزایش دهد اما به نظر میرسد این کاربرد در جامعه رواج نداشته است، حتی آنجا که رازی به ترکیب افیون و شراب اشاره میکند و کارکرد مستی افزایی برای آن قائل است، لحن رازی به گونه ای نیست که آن را نهی کند یا یک معضل اجتماعی بداند بلکه به نظر میرسد به عنوان یک نسخه دارویی و به دور از قضاوت اخلاقی از این ترکیب سخن گفته است. بنابر این استفاده از افیون در آثار رازی در زمره مصرف صحیح مواد مخدر که همان مصارف دارویی و درمانی است، میگنجد.
