بخشی از مقاله
چکیده
توجه به دستگاه گوارش در طبّسنّتی از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است، چرا که مشکلات و بیماری های دیگر اعضاء و جوارح را نیز بعضاً در ارتباط و یا ناشی از آن میدانسته اند. در این میان امراض معده به عنوان یکی از شایعترین بیماریها همواره و از گذشته های دور موردتوجه بوده و از معده به عنوان عضو مشارکتی نام برده شده است. رازی به عنوان یکی از مطرحترین پزشکان شروع دوران شکوفایی طب ایران دوره اسلامی جلد پنجم از اثر بزرگ خود »الحاوی فی الطب« را به بیماری های مری و معده اختصاص داده است.
در بسیاری از روش های مداوای مطرح شده توسط وی برای بیماریهای مختلف معده، استفاده از ضمادها و مرهمها نقش مهمی را ایفا میکند که تاکنون کمتر به آن توجّه شده و مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار نگرفته است. در این پژوهش به اختصار نمونههایی از کاربرد ضمادها در درمان شماری از مهمترین بیماری های معده به روش مروری مورد بررسی قرار گرفت.
با دقت در اجزای به کار گرفته شده در تهیه ضمادهایی که برای درمان یماریهای معده به کار میرود مشخص گردید که شماری از گیاهان همچون مصطکی، ناردین، افسنتین از کاربرد بیشتری برخوردار بوده، به گونه ای که گیاه مصطکی به علت خاصیت نرم کنندگی و هم آورندگی در تهیه ی اغلب این ضمادها مورد استفاده قرار میگرفته است.
مقدّمه
مشکلات دستگاه گوارش به ویژه معده همواره از شایعترین بیماریهایی بوده که انسانها را درگیر کرده و معمولاً کمتر کسی را می توان یافت که در طول عمر خود به یکی از انواع بیماریهای معده دچار نشده باشد. این مسأله باعث شده پزشکان از قدیم الایام به بررسی بیماریهای مختلف دستگاه گوارش به خصوص معده توجه ویژه نموده، ضمن مطالعهی آثار پیشینیان وگردآوری و ثبت تجریههای شخصی خود، مطالب ارزشمندی در این زمینه تألیف نمایند.
از آن جمله میتوان به کتاب » الحاوی فی الطب « مهم ترین و معتبرترین اثر محمدبن زکریای رازی، دانشمند سدهی سوم و چهارم ه.ق 251 - 313 - ه.ق - 865 - 925 - م - اشاره کرد. این کتاب مدتها یکی از مراجع اصلی دانشپژوهان علوم طبی در دنیا بوده است. مورخان شرق و غرب دربارهی آن مطالب بسیاری آوردهاند که جملگی از اهمیت و اعتبار آن حکایت دارد. بر حسب اقوال و روایات، تعداد مجلدات الحاوی از هیجده تا هفتاد جلد ذکر شده است. این کتاب عمدتاً مشتمل بر تجارب شخصی و بالینی رازی است که طی طبابتش در بغداد و ری به گردآوری و ثبت آنها همت گمارده است. - - 1
جلد پنجم کتاب اختصاص به بیماریهای مری و معده دارد. با توجه به اینکه ضمادها یا مرهم ها یکی از اشکال دارویی است که در درمان بیماریها در طب سنتی ایران جایگاه ویژهای داشته، در این پژوهش برآنیم کاربرد این گونه داروها در درمان بیماری های معده را در کتاب ارزشمند » الحاوی « مورد بررسی قرار دهیم. این ضمادها یا به تنهایی و یا به صورت مکمل داروهای خوراکی برای درمان بیماری های معده به کار برده می شدند.
روشها
این پژوهش یک بررسی مروری - گردآوری - بوده که در آن از کتاب » الحاوی فی الطب « استفاده شده است. با توجه به نحوهی نگارش کتاب الحاوی که به دستهبندی منظمی از بیماریها نپرداخته و تنها بیماری های مری و معده را در مجلدی مجزا آورده، استخراج بیماریهای مختلف معده و درمان آنها به وسیله ضمادها باید از میان مطالب بسیار صورت میگرفت تا موضوع به شکل دستهبندی شده و قابل استفاده درآید.
یافتهها
تعریف ضماد در طب سنتی
ضماد در لغت به معنای »آنچه بر جراحت بندند« میباشد - . - 2 در اصطلاح پزشکی عبارت است از مخلوطی از چند قلم دارویی که آن را به صورت خمیر درآورده و روی پارچهای پهن میکنند و بر روی زخم یا موضع درد میگذارند. حکما از قدیم الایام به خواص آن واقف بوده، و در درمان بیماریهای گوناگون به ویژه انواع اورام مفاصل، التهابات موضعی، رفع کبودی و کوفتگی، احتقان، خارج کردن چرک از دملها و... مورد استفاده قرار میگرفته است. - - 3
کاربرد ضمادها در درمان بیماریهای معده
رازی در کتاب »الحاوی« کاربرد داروها به شکل ضماد و مرهم را بهترین روش درمانی برای اندامهایی میداند که بیمار شدهاند و راه رسیدن مواد غذایی به آنها بسته شده است. که با مطالعه و بررسی بخش مربوط به امراض معدهی این کتاب میتوان بیماریها و درمان های ذیل توسط ضمادها را مطرح نمود:
-1 درمان ناتوانی معده: از نظر رازی نشانهی این بیماری، نارسایی معده و کاهش میل به غذا و یا نقص در عملکرد هضمی آن است. - 3 - برای درمان این بیماری باید مرهمی از افسنتین و روغن زیتون و یا روغن مصطکی و یا روغن ناردین بر روی معده بگذارند. - 4 - همچنین از صبر، سنبل، افسنتین، زیره و کندر و مازو، ذریره3، رامک و شراب ریحانی ضمادی تهیه کرده و بامداد و شامگاه به صورت گرم بر روی معده بگذارند. - - 5
-2 درمان سوء مزاج سرد و خشک: پارچه ای آغشته به روغن ناردین یا روغن مصطکی پشت سر هم بر روی معده بگذارند و هیچگاه آن را چرب نشده نگذارند. - - 6
-3 درمان ورم معده: از نظر رازی برای درمان ورمهای معده ضمادها از انواع دیگر داروها کار آمدتر است. - - 7 ضمادی از »کندر« برای درمان هر گونه آماس یا ورم معده مفید است. - - 8 »اذخر« دارویی است که خوردن و یا به کار بردن مرهم آن برای درمان ورم دهانه معده سودمند است. سنبل هم، چنین خاصیتی دارد. - - 9 برای درمان ورم گرم معده و نرم کردن آن از این ضماد استفاده میشود: با گل سرخ و سیب و لادن، مصطکی، اقاقیا و جوزالسرو و میوه درخت گز مرهمی بسازند و بر روی معده بگذارند. - - 10 اگر آماس معده از نوع گرم بوده و تازه بروز کرده باشد، بر آن ضمادهای سرد گذاشته و از محللات و مقویات و عطریات استفاده شود. - - 11
-4 درمان تهوع و شکمروش: ضمادهایی که در آنها خرما به کار رفته و چیزهایی که قابض باشند برای درمان این بیماری مناسب است. - - 12 با گل سرخ، صندل، ذریره، کعک4 شامی، تلخان، 5کُنار، سک6، مصطکی، به، آبآس7 و گلاب ضماد درست کرده و بر روی شکم بگذارند. - - 13
.1 گیاهی باریک و توخالی دارای ویژگی بندآورندگی و تندی و تلخی است. طبیعت آن در مرتبه دوم گرم و خشک، ملطف، مدر بول و عرق، مفتح و مقوی دل و جگر و معده است. - تحفه حکیم -
.1نان خشک
.2سویق: خوراکی برگرفته از آرد که اندکی روی آتش بوداده و از هفت چیز آن را میسازند، گندم، جو، کنار، سیب، کدو، دانهی انار، سنجد و هریک را به نام آن چیز میخوانند. - تحفه حکیم -
