بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فیزیکی شهرها، فرایندی پویا و گریزناپذیر است که طی آن محدودههای فیزیکی شهر در جهات مختلف گسترش یافته و سبب تغییر در وضعیت پوشش اراضی منطقه میشود. مدلسازی و شبیهسازی رشد شهری، میتواند ابزار مناسبی برای تشریح روابط متقابل بین محیط انسانساخت و محیط طبیعی به منظور کمک به تصمیمگیری برنامهریزان در شرایط پیچیده محیطی باشد. یکی از اقدامات اولیه و ضروری برای برنامهریزی کالبدی شهرها، ارزیابی تناسب زمین برای توسعه کالبدی میباشد.
در این نوشتار هدف آن است که با استفاده از معیارهای شیب، فاصله از گسل، منابع آب، کاربری زمین، خاکشناسی و زمینشناسی و با بکارگیری منطق فازی تناسب زمین برای توسعه کالبدی شهر قاین ارزیابی شود. بدین منظور هر کدام از لایهها با توجه توابع عضویت فازی درنظرگرفتهشده، فازی شده و سپس با استفاده از تحلیل سلسلهمراتبی وزن مربوط به هر لایه مشخص شد. سپس طی رویکرد ارزیابی چند معیاره با استفاده از روش ترکیب خطی وزندار در سامانه اطلاعات جغرافیایی، ارزیابی توان اکولوژیکی شهر قاین در محدوده حریم نهایی شهر و اراضی پیرامونی آن صورت گرفته و نقشه نهایی در محدوده مذکور بدست آمد. سپس نقشه نهایی با بهرهگیری از نظرات کارشناسان و بر اساس امتیاز هر پیکسل به 4 کلاس تناسب زیاد، تناسب متوسط، تناسب کم و نامناسب طبقهبندی شد.
مقدمه
شهرها سیستمهایی پیچیده، پویا و خودسازمانده هستند که در فرایند توسعه آنها بسیاری از نشانههای پیچیدگی مانند: فشردگی ابعادی، خودمانندی، خودسازماندهی و... وجود دارد. در قرون گذشته پدیده شهرسازی و رشد شهری با سرعت بالایی در تمام نقاط کره زمین به وقوع پیوسته است و مردم در مناطق شهری بهخصوص در کلان شهرها به دور هم جمع شده اند. درک مکانیسم فرآیند رشد شهری در برنامهریزی و مدیریت شهری به منظور رسیدن به شکل شهری پایدار بسیار مهم است
اهمیت ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین تا به آنجاست که چنانچه سرزمین بالقوه فاقد توان اکولوژیکی مناسب برای اجرای کاربری خاصی باشد - حتی در صورت نیاز اقتصادی-اجتماعی به وجود آن کاربری - اجرای آن طرح نه تنها سبب بهبود وضعیت زیست-محیطی منطقه نمیگردد، بلکه تخریب بیشتر محیط را نیز به ارمغان خواهد آورد
برای بازبینی موضوع توسعه شهری با دیدگاه کنترلی بر روند تغییرات، باید موضوع را از زوایای متفاوت بررسی کرد. از طرف دیگر، پیدایش تفکر آمایش شهری به همراه فناوریهای جدید روز مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی1، سنجش از دور2 و مدلسازیهای آماری برای دستیابی به برنامهریزیهای مناسبتر، اندیشه و فکر اندیشمندان را در سالهای اخیر به خود مشغول داشتهاند. یکی از نتایج ترکیب قابلیتهای مختلف فناوریهای موجود را میتوان در رویکردهای موجود در مدلسازی توسعه شهری یافت، که هدف اصلی در آنها شناسایی عوامل و روند تغییرات شهری در آینده بر اساس تغییرات گذشته است
در سالهای اخیر در ایران نیز ارزیابی توان اکولوژیک به عنوان یک ضرورت در برنامه های اقتصادی-اجتماعی کشور مطرح شده است. بنابراین بجاست که برای یافتن مکانهای مناسب جهت توسعه شهری، تمرکززدایی و ایجاد تعادل در محیطزیست، کاهش بحران های محیطزیستی و توزیع مناسب خدمات عمومی شهری، تفکر و نظریههای برنامهریزی شهری بر اساس دیدگاههای آمایش سرزمین و محیطزیست و به عبارتی "آمایش شهری " شکل گیرد تا مانع اوجگیری بحرانها گردد.
از سوی دیگر، توسعه شهرها را که از جنبه های مختلف برای ادامه حیات انسان ضروری است نمی توان محدود ساخت بلکه باید آنها را به تناسب نیازهای امروز و فردای جوامع، مجهز و مهیا کرد. البته به گونهای که از واردآمدن آسیب بر محیط زیست نیز جلوگیری به عمل آید. لذا انجام مطالعات مبتنی بر برنامهریزیهای علمی و آماری و استفاده از دانش روز برای کاهش مشکلات و درک چگونگی تغییرات کاربری و پوشش زمین، چه از نظر کمیت تغییرات و چه از نظر الگوی مکانی آن به دلیل اثرات گسترده بر محیط زیست، چرخههای آبی، زیستگاههای طبیعی و مانند اینها، ضروری بهنظر میرسد
مدلها که نمایشی از دنیای واقعی هستند، در درک این تغییرات بسیار موثرند.
ارزیابی هر منطقه نیاز به داشتن معیارها و همچنین سنجش و اندازهگیری آنها دارد. سنجش این معیارها - کمی و کیفی - روشهایی را میطلبد که نتایج مربوط به آن را تسهیل بخشد. منطق فازی راهکار جدیدی است که شیوههای مرسوم برای طراحی ومدلسازی یک سیستم را که نیازمند ریاضیات پیشرفته ونسبتاً پیچیده میباشد، با استفاده از مقادیر و شرایط زبانی و یا به عبارتی دانش فرد خبره و با هدف سادهسازی و کارآمدتر شدن طراحی سیستم، جایگزین و تاحد زیادی تکمیل مینماید. منطق فازی علمی است که امکان و اجازه شبیهسازی پویایی یک سیستم را بدون نیاز به توصیفات ریاضی مفصل و با استفاده از دادههای کمی و کیفی پدید آورده است. در واقع مدل منطق فازی تعمیمی از نظریه کلاسیک مجموعهها در علم ریاضیات است و روشی نوین جهت بیان عدم قطعیتها و ابهامات روزمره میباشد
به طور کلی توانایی اندازهگیری هر متغیری محدود بوده و به عبارت دیگر اندازهگیری هر متغیری همواره با خطاهایی همراه میباشد. علوم مختلف مرتبط با منابع طبیعی دارای پدیدهها و موضوعاتی هستند که به صورت کمی قابل اندازهگیری نبوده و یا اندازهگیری کمی آنها مشکل، وقتگیر و هزینهبر میباشد، از این رو، به صورت کیفی توصیف میشوند
مدل منطق فازی - Zadeh, 1965 - تعمیمی از نظریه کلاسیک مجموعهها در علم ریاضیات است و روشی نوین جهت بیان عدم قطعیتها و ابهامات روزمره میباشد. ابزار کار مدل فازی با استفاده از عملگرهای مختلف از جمله ضرب جبری فازی، جمع جبری فازی و گامای فازی، صورت میگیرد.
در حال حاضر در کشور، اکثر نهادها جهت مکانیابی مناطق مناسب کاربری مدنظرخود متأسفانه صرفاً معیارهای خاص آن کاربری را مورد توجه قرار میدهند. در حالیکه در امر مکانیابی، توجه به جنبههای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی نیز لازم مینماید. از اینرو، استفاده از یک رویکرد پیکسل-مبنا، فازی و وزندار، قادر خواهد بود انعطافپذیری و دقت لازم را فراهم نماید
حسینی و همکاران - 1390 - ، ضمن شناسایی عوامل تأثیرگذار بر توسعه شهری و ارزیابی آن، جهات بهینه توسعه فیزیکی شهر دیواندره را به عنوان یک منطقه کاملاً کوهستانی، مشخص نمودهاند. آنها برای اینکار 10 شاخص موثر که عبارتند از: لایه های ارتفاع، شیب، جهت شیب، لیتولوژی، فاصله از گسل، پتانسیل خطر زلزله، فاصله ازسکونتگاهها، فاصله از راه ارتباطی، کاربری اراضی و فاصله از آبراهه را بکار گرفتند و برای ارزیابی، مدلسازی و پیشبینی نواحی مناسب توسعه کالبدی شهر از مدل منطق فازی استفاده نمودند.
دارایی - 1390 - ، در پایاننامه کارشناسی ارشد، وضعیت پایداری طرحهای توسعه شهری را با استفاده از منطق فازی و تحلیل سلسله مراتبی در سیستم اطلاعات جغرافیایی، ارزیابی نموده است. پارامترهایی که در تعیین مکان مناسب برای توسعه فیزیکی شهر بکار گرفته شدهاند عبارتند از: راههای ارتباطی، توپوگرافی منطقه - شیب و ارتفاع - ، محدوده های آبی، منابع زیست محیطی و نقاط جمعیتی.
