بخشی از مقاله
چکیده
زمینه پژوهش عملیاتی به ارتباط میان الگوهای علمی و کاربرد الگوها در زمینه های اجتماعی برمیگردد که درواقع در قالب قلمرو علم مدیریت قرار دارد. اخلاق در پژوهش عملیاتی به تازگی مطرح و جذابیت خاصی برای محققان این رشته علمی فراهم نموده و اخیرا نیز مطالعات زیادی در این حوزه انجام شده است. اکثر این مطالعات ارتباط میان الگوهای تحقیق در عملیات و اخلاق در عمل را با توجه به عملکرد متخصص تحقیق در عملیات و زمینه ای که متخصص از این الگوها استفاده می نماید، مورد بررسی قرار داده اند.
در این مقاله مروری با توجه به مشکلات موجود در ارتباط میان متخصص تحقیق در عملیات یا خریداران ، تصمیم گیرندگان و ذینفعان و همچنین به منظور درک بهتر تاثیر متقابل علوم اجتماعی، طراحی نهادی و تخصص برخی از چالشهای مربوط به جنبه های اخلاقی تحقیق در عملیات، بحث و بررسی شده اند.
این تحقیق نشان می دهد که در حوزه تحقیق در عملیات هیچ تجزیه و تحلیل، الگوسازی و انتخاب ابزار تجزیه و تحلیل به طور کامل از اخلاقیات مستثنی نیست و درواقع بایستی مسائلی نظیر ناسازگاری، غیرقابل مقایسه بودن و عدم اطمینان به حساب آورده سوند. همچنین پیچیدگی ارتباطات میان ارزشهای اخلاقی و شناسایی اهداف جمعی به درک چرایی این مساله که مشکلات کارایی و تخصص در برابر تجربه و تحلیل اخلاقی قرار دارند، کمک میکند. برای رفع این مشکل انجمنها و موسسات پژوهش عملیاتی توانسته اند در قالب اصول و راهنمایی اخلاقی، ارزشهای اخلاقی و اجتماعی را بیان کنند ولی بکارگیری این اصول و راهنمایی اخلاقی در ایران نیازمند بومی سازی است.
مقدمه:
در مطالعات و تحقیقات انجام شده پیرامون موضوع اخلاق در پژوهش عملیاتی ، جنبه های مختلف ارتقای اخلاقیات در پژوهش عملیاتی ارائه گردیده است: - 1 مانسترال و واسن هاو مقدمه ای اصلی بر این مساله ارائه نموده اند. - 2اخلاقیات، خارج، درون و ماورای الگوها توسط این دو محقق انجام شده است. - 3 اولین طبقه بندی آنها اخلاقیات خارج از الگوها بود که شاید بهترین اشتقاق از شناخت شناسی عینیت گرایانه از علم باشد که شالوده اصلی تعلیم تحقیق در عملیات رسمی و فعالیت حرفه ای را بیان می دارد.
این گونه شناخت شناسی بیان می دارد که هیچ الگویی نمیتواند به طور کامل به طور کامل چیزی را که به دنیال آن است نمایش دهد. وظیفه بعدی نیز شناسایی راه حل بهینه برای مساله ای است که مستقل از ملاحظات ذهنی شکل می یابد. این طبقه بندی، فرآیند خنثی بودن اخلاق را در نظر می گیرد. در ارتباط با مساله »اخلاقیات درون الگوها« دیدگاه متضادی با چگونگی این مساله که OR بایستی به طور ذهنی رفتار نماید بیان می دارد. در این حالت ، ادعای اصلی این است که اگرچه توجه به استقلال و عینیت گرایی ممکن است به درک جهان مادی و طبیعی کمک نماید اما این مساله مناسب زمینه های سازمانی و اجتماعی که بیشتر فعالیت OR در آن رخ می دهد نیست.
به همین دلیل »اخلاقیات درون الگوهای «OR به عنوان تلاشی برای درنظر گرفتن ذهنیات و ارزشهای اخلاقی در فرایند رسمی تحقیق در نظر گرفته می شود. در ارتباط با طبقه سوم »اخلاقیات ماورای الگوها« در واقع تحت این رویکرد ابتدا الگوهایی به صورت الگو به منظور بیان دیدگاه های متفاوت ایجاد می شوند و سپس »بحث آزاد« به منظور ارزیابی ذهنی اندیشه ها و رخدادها و دیگر ممکنات انجام می شود.
واکر در مقاله ای نشان داده است که کاربرد مناسب OR با هدف اولیه نظارت بر کیفیت براساس فعالیت تحلیلگران ، از پیش دارای ملاحظات اخلاقی بوده است. - 5 - بتدریج براساس مقاله واکر و مقاله کانج و همکاران پیشنهادهایی برای متخصصان OR در جهت چگونگی استفاده از روش شناسایی های OR و فنون الگوسازی برای حرکت به سمت مسائل تصمیم گیری که در آن ابعاد اخلاقی مشهود می باشند ارائه شده است.
کاربرد OR در اینجا به عنوان تعامل بین متخصص و تصمیم گیران درگیر با حل یک مساله تصمیم گیری خاص در یک نظام واقعی اقتصادی ، اجتماعی و یا زیستی در نظر گرفته شده است. الگوهای واقعی و ابزارهای پشتیبانی تصمیم برای تسهیل و سازمان دهی تعاملات متقابل مشترک بین متخصصان و تصمیم گیران در مورد مساله تصمیم مورد استفاده قرار می گیرند. کاربرد مناسب OR در ابتدا مستلزم پیروی از بایدها و نبایدهای اولیه بوده بخش آتی تعدادی از این الزامات را توضیح می دهد.
هدف اصلی این مقاله تشریح دشواریهای اخلاقی متخصص OR در ضمن انجام وظایفش و راهکارهای ارائه شده از سوی انجمن های OR است. ویژگی اخلاقی این مشکلها اغلب از تاثیر الگوهای OR و ابزارهای پشتیبانی تصمیم در تصمیمات تاثیر گذار بر جامعه بر می خیزد که در بخش اول بدان می پردازیم. بخش دوم ، این الگو پایه را توصیف کرده و پیشنهادهایی پیرامون کاربرد مناسب OR را با آن مرتبط می سازد. بخش سوم به دشواریهای موجود هنگام تولید الگو نظامهای واقعی رسیدگی می کند.
ناپایداری ، زمان ، هدف و طبیعت پویای واقعیت ، بخش چهارم زمینه اخلاقی لازم هنگام طراحی یک ابزار پشتیبانی تصمیم برای فرضیات ارائه شده در زمان استفاده از چنین ابزارهایی را بسط می دهد. بخش پنجم برخی از چالشهای پدیدار شده در روابط اجتماعی بین جامعه ، تصمیم گیرنده و کاربران OR برای مثال ، توانایی OR برای تعامل با ناسازگاریها ، نظامهای تغییر دهنده ارزش در جامعه ، مساله غامض نقش کاربر OR و صلاحیت محدود مجریان هنگام تصمیم گیری را نشان می دهد. در بخش ششم چندین مشکل جنبه های اخلاقی OR برای درک بهتر تاثیر متقابل میان علوم اجتماعی ، طراحی نهادی و تخصص و مهارت بررسی می شود.
پیدایش پژوهش عملیاتی : - OR -
موضوع پژوهش عملیاتی یا تحقیق در عملیات در طول جنگ جهانی دوّم توسط دانشمندان انگلیسی توسعه و گسترش یافت. مدیریت جنگ انگلیس در آن برهه، گروهی از دانشمندان را که با مسائل تاکتیکی و استراتژیک در رابطه با دفاع هوائی و زمینی تخصص داشتند، مأمور تحقیقاتی در این زمینه نمود. دلیل اصلی انجام چنین مطالعاتی، محدودیت منابع و بودجه نظامی بود. بدین سبب لازم بود که چگونگی استفاده مناسب و حداکثر از منابع نظامی مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.
چنانچه از نام پژوهش عملیاتی مستفاد می گردد، علت بکارگیری آن ماهیت مطالعه تیمی بود که بر روی عملیات - نظامی - تحقیق می نمودند. دانشمندان، مسائل گوناگونی را وردم تحقیق قرار داده و نیز بر اساس مطالعه کمّی از عملیات، شیوه های معیّنی را پیشنهاد می نمودند که موفقیت قابل ملاحظه را به همراه داشت. نتایج ارزشمند حاصل از پژوهش عملیاتی توسط تیم انگلیسی، به سرعت مدیریت نظامی ایالات متحده را به فعالیتهائی در این زمینه ترغیب نمود. نوآوریهای موفقیتآمیز توسط تیمهای آمریکائی شامل توسعه الگوهای جدید پرواز، برنامهریزی در مینگذاری دریا و بهرهبرداری مؤثر از تجهیزات الکترونیکی میشد. در این رابطه گروههای پژوهش عملیاتی مشابهی در این کشورها از جمله کانادا و فرانسه مشغول به فعالیت شدند
پس از جنگ، موفقیت گروههای نظامی، توجه مدیران صنعتی را به خود جلب نمود. مدیران در جستجوی راهحلهائی برای مسائل خود بودند که بر اثر ورود تخصص شغلی در تشکیلات تجاری، روزبهروز حادتر می شدند. زیرا با وجود این واقعیت که اصولاً مشاغل تخصصی برای خدمت به هدف کلی یک سازمان به وجود میآیند، اهداف فردی این مشاغل ممکن است همواره با مقاصد آن سازمان سازگار نباشند. این وضع منجر به مسائل تصمیمگیری پیچیدهای شده است که نهایتاً سازمانها را مجبور نموده تا درصدد استفاده از مؤثرترین روشهای OR برآیند.
همزمان با رونق اقتصادی بعد از جنگ، مسائل ناشی از افزایش تخصص و پیچیدگی در سازمانها پدیدار گردید. تعداد زیادی از کارشناسان، منجمله مشاورین صنعتی و اقتصادی که در خلال جنگ با گروههای پژوهش عملیاتی همکاری داشتند، بتدریج درمییافتند که محتوای مسائل صنعتی و اقتصادی با مسائل نظامی فرقی ندارد و تنها شکل آنها با یکدیگر متفاوت است. به این ترتیب، پژوهش عملیاتی به خدمت صنعت، اقتصاد، و فعالیتهای دولتی درآمد. تنها در اوایل دهه 1950 بود که بخش صنعت در آمریکا به جذب کارشناسان OR - به دلایلی از قبیل فشار رو به افزون تقاضا برای بهرهبرداری بیشتر، پایان منازعه دو کشور کره و توسعه سریع تکنولوژیکی در بخش صنعت - گرایش پیدا نمود.
دست کم دو عامل دیگر نیز در رشد روزافزون پژوهش عملیاتی نقش تعیین کنندهداشتند. عامل اوّل پیشرفتهای چشمگیری بود که در همان اوایل در زمینه توسعه فنون مربوط به پژوهش عملیاتی صورت گرفت. بعد از جنگ، دانشمندانی که در گروههای OR کار کرده و یا در مورد آن مطالعاتی داشتند، انگیزه کافی برای پیگیری تحقیقات مربوط را پیدا کردند و در این راه به پیشرفتهای مهمی دست یافتند. ابداع »روش سیمپلکس« برای حل مسائل »برنامه ریزی خطی« توسط جرج دانتزیگ در سال 1947از اوّلین و مهمترین دستاوردهای این پژوهشها بود. برخی از ابزارهای متعارف پژوهش عملیاتی، نظیر »برنامهریزی پویا«، »نظریه صف« و »نظریه موجودیها« تا سال 1950نسبتاً توسعه یافته بودند.
پیشرفت مؤثر در رشته پژوهش عملیاتی تا اندازه زیادی مرهون توسعه همزمان رایانه است، که توانائی عجیبی در سرعت محاسباتی و ذخیره کردن و بازخوانی اطلاعات دارد. در حقیقت اگر رایانه نبود، پژوهش عملیاتی با داشتن مسائل محاسباتی در مقیاس وسیع، موقعیت نویدبخش فعلی را در انواع زمینههای عملیاتی کسب نمیکرد.
پیشرفت چشمگیر مبانی ریاضی فنون پژوهش عملیاتی از یک طرف و توسعه تکنولوژیک رایانه از طرف دیگر، دامنه کاربرد پژوهش عملیاتی را به جائی کشانده که امروزه سازمانها درصدد تهیه سیستمهای هوشمند با استفاده از » منطق فازی« هستند. این دسته از فنون تصمیمگیری درصدد بهبود تصمیمات مدیران در شرایط مبهم و نادقیق هستند. روشهای جدید پژوهش عملیاتی به طراحان » سیستمهای اطلاعاتی مدیریت« یاری خواهند داد تا با تهیه »سیستمهای خبره« و »سیستمهای پشتیبانی تصمیم« مدیران را در برنامهریزی و تصمیمگیری هرچه بهتر و واقعیتر حمایت کنند.
تعریف پژوهش عملیاتی:
پژوهش عملیاتی را میتوان بهعنوان مجموعهای از مدلها و تکنیکهای کمّی در نظر گرفت که با استفاده از روشهای علمی، مدیران را در تصمیم-گیری هدایت و راهنمائی میکند.
تحقیق در عملیات نامی که اکثر دانشجویان مهندسی صنایع و مدیریت را به یاد فرمول ها و جمع و تفریق های بی معنی می اندازد، ولی واقعا تحقیق در عملیات چیست؟ از کجا آمده است؟ و در کدام سازمانها و قسمتها از آن استفاده میشود؟ و چگونه مورد استفاده قرار می گیرد؟ خیلی ها کارلس ببیج را به دلیل مطالعاتی که در سازمان پست انگلیس روی هزینه ی حمل و نقل و طبقه بندی مرسولات پستی انجام داد، پدر علم تحقیق در عملیات می دانند.
در جنگ جهانی دوم فرماندهی نظامی در انگلستان از گروهی از دانشمندان دعوتی بعمل آورد تا در مسائل سوق الجیشی و تدابیر جنگی مربوط به دفاع زمینی و هوایی این کشور مطالعه نمایند.
هدف آنها تعیین موثرترین روش استفاده از منابع محدود نظامی بود. از جمله مسائلی که مورد بررسی قرار گرفت مطالعه کارایی بمب افکنهای نوع جدید و روش استفاده از راداری بود که به تازگی اختراع شده بود. تشکیل این گروه علمی به عنوان اولین فعالیت رسمی تحقیق در عملیات به شمار آمده است.
نام تحقیق در عملیات ظاهرا بدین مناسبت داده شده بود که این گروه به پژوهش در عملیات - نظامی - پرداخته بود. این رشته جدید تصمیم گیری از آغاز به عنوان رشته ای شناخته شده است که اطلاعات علمی را از طریق تلاش گروهی متخصص در نظامهای مختلف به منظور تعیین بهترین نحوه استفاده از منابع محدود به کار می گیرد.
نتایج امیدبخشی که توسط گروههای تحقیق در عملیات در برتانیا به دست آمده بود فرماندهی نظامی ایالات متحده را برآن داشت تا فعالیتهای مشابهی را شروع نمایدو از فعالیتهای موفقیت آمیز گروههای آمریکایی می توان مطالعه مسائل پیچیده تدارکات نظامی، ابداع الگوهای جدید پرواز، طرح مین گذاری دریا و استفاده موثر از وسایل الکترونیکی نام برد.
پس از جنگ، موفقیت گروههای نظامی توجه مدیران صنعتی را به خود جلب کرد. اینان در جستجوی راه حلهایی برای مسائل خود بودند که بر اثر وارد شدن تخصص شغلی در تشکیلات تجاری روز به روز حادتر می شدند. زیرا با وجود این واقعیت که اصولا مشاغل تخصصی برای خدمت به هدف کلی یک سازمان به وجود می آیند، اهداف فردی این مشاغل ممکن است همواره با مقاصد آن سازمان سازگارنباشد.
این وضع منجر به مسائل تصمیم گیری پیچیده ای شده است که نهایتا سازمان تجاری را مجبور نموده تا در صدد استفاده از موثرترین روشهای تحقیق در عملیات برایند.
اگرچه پیشگامی تحقیق در عملیات به عنوان یک نظام جدید با بریتانیای کبیر بود، چیزی نگذشت که رهبری این رشته به سرعت در حال رشد را ایالات متحده به دست گرفت. اولین تکنیک ریاضی در این رشته که مورد قبول همه قرار گرفت و روش سیمپلکس برنامه ریزی خطی نامیده شد در سال 1947 توسط ریاضیدان آمریکایی جورج. ب. دانتسیک به وجود آمد. تحقیق در عملیات یا پژوهش عملیاتی که به طور مخفف OR نامیده می شود
مسائل تحقیق در عملیات بر بیشینه سازی - ماکزیمم سازی - مانند سود، سرعت خط تولید ، تولید زراعی بیشتر، پهنای باند بیشتر و غیره یا کمینه سازی - مینیمم سازی - مانند هزینه کمتر و کاهش ریسک و غیره با استفاده از یک یا چند قید تمرکز دارند.
