بخشی از مقاله
چكيده
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهاني، ١١ درصد از افراد جامعه داراي درجاتي از معلوليت هستند. از اين جهت معلوليت پديدهاى اجتماعى بوده و داراي ابعاد مختلفي ميباشد. افراد معلول علاوه بر ناتوانيهاي جسمي، فشارهاي روحي زيادي را متحمل ميشوند. توانبخشى پاسخى است به نياز فرد و جامعه، نيازى كه دربردارنده مفهوم بازگشت فرد به جامعه است. توانبخشي محدود بوده و قادر به پوشش همه نيازهاي اين گونه افراد نيست؛ چراكه متخصص توانبخشي تنها ميتواند ميزان ضايعه را تعيين كرده و خدمات درماني را ارائه دهد، ّاما او فاقد تخصص كافي در طراحي محيط و وسايل مورد نياز معلول است.
در اين مقاله سعي شده است اصول علم ارگونومي براي طراحي محيط و وسايل مورد نياز معلولان مطرح شود، زيرا ارگونومي ميتواند به كمك توانبخشي به برطرف كردن نيازهاي فرد معلول منجر شده و ورود او را به جامعه تسهيل كند. در انتها با دو مطالعه موردي ضرورت توجه هرچه بيشتر به نيازهاي معلولان در محيط و اجتماع و مناسب سازي محيط بوسيله بكارگيري علم ارگونومي، نشان داده شده است.
١. مقدمه
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهاني ١١ درصد افراد جامعه افراد خاص هستند. معلول به كسي گفته ميشود كه از وسايل كمكي مانند ويلچر، عصا، عينك هاي ذره بيني، سمعك، واكر و … استفاده ميكنند و يا در برخي موارد اين افراد بدون علايم ظاهري در جامعه زندگي ميكنند. به معلولان، افراد داراي نيازهاي ويژه هم گفته ميشود، زيرا نيازهاي آنان با نيازهاي افراد عادي متفاوت است. بدين لحاظ آنان سختتر از افراد عادي ميتوانند جايگاهي در جامعه پيدا كنند.
ارگونومي مراقبتهاي بهداشتي، تخصصي است كه در آن زمينههاي طراحي و امور متمركز بر بيماران، مهارت هايشان را جهت ارائه بهتر خدمات به بيماران و عموم مردم با هم ادغام ميكنند. اين تخصص، مهندسي عوامل انساني - ارگونومي - را با مراقبتهاي بهداشتي تركيب كرده و شامل حوزهاي است كه از فصل مشترك آن دو تشكيل ميشود
معلوليت دلايل مختلفي دارد مانند معلوليت ناشي از جنگ، سالمندي، كار، مسائل اجتماعي و مسائل ژنتيكي والدين و...كه جدا از علت معلوليت، از دست دادن تمام يا بخشي از تواناييهاي جسمي مانند بينايي، شنوايي و ساير اعضاي بدن، معلوليت يك تجربه فشارآور روحي و رواني است و هر نوع فشار روحي ميتواند زمينه ي پيدايش و بروز انواع خلق و خوي منفي - نظير اضطراب و افسردگي - را ايجاد نمايد و همچنين باعث كاهش انگيزش افراد در ايفاي نقش خود در جامعه گردد كه در اين صورت فرد داراي معلوليت، ممكن است احساس عدم شايستگي و رضايت نمايد.
معمولاً جانبازان و معلولان جسمي- حركتي سعي ميكنند خود را با محيط انطباق دهند اما افراد همواره در يك موقعيت ثابت قرار ندارند و وقتي اين افراد در موقعيتهاي جديد قرار ميگيرند، مشكلاتشان بيشتر ميشود. زيرا تطبيق با شرايط جديد مستلزم رفعموانعِ جهتيابي و حركت است كه به نوبه خود موجب خطرات و ناامني هاي فيزيكي ميشود. از سوي ديگر شيوع ناراحتي هاي اسكلتي- عضلاني در بين كارگران پروژه هاي عمراني به ويژه هنگام استفاده از ابزار برقي بالا مي باشد. به اين علت، لازم است اقدامات مناسبي همچون استفاده از راهكارهاي ارگونوميكي و مديريتي صورت گيرد
لازم است كليه محيطها اعم از اماكن عمومي، معابر، محيط شهري و بين شهري و حتي محل سكونت مناسب سازي شود تا اين افراد بتوانند از تسهيلات محيطي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي جهت رفع نيازهاي فردي و حفظ استقلال شخصيت بهرهمند شوند. به همين منظور بايد شرايط تطبيق نيازهاي انساني اين افراد با محيط كار و زندگي فراهم آيد. بديهي است كه برخورد موردي با اين مسائل بيشتر شبيه به يك مسكن است.
مفهوم توانبخشي يكي از مفاهيم و فرايندهاي مهم در كاهش آثار منفي بر زندگي معلولان است. زيرا در توانبخشي از آخرين دستاوردهاي علوم پزشكي ، تكنولوژي و اجتماعي استفاده ميشود تا تواناييهاي اين افراد را تا حد امكان باز گرداند و از سوي ديگر علم ارگونومي ميتواند ما را در رسيدن به نقطه مطلوب كمك كند زيرا هدف علم ارگونومي اطمينان از برآورده شدن نيازهاي انسان براي انجام كار و فعاليت به صورت ايمن و اثربخش و نيز اصلاح و بهسازي محيط و تطابق آن با قابليتها و محدوديتهاي انسان است.
آموزش و معرفي بهتر اصول و كاركردهاي اين حوزه به متخصصان توانبخشي، ديگر تخصص ها و صنعتگران؛ توجه بيشتر بخشهاي مراقبت هاي بهداشتي و صنايع توليدكننده تجهيزات توانبخشي و نيز ايجاد فضاي رقابتي جهت تشويق به رعايت اين اصول، بويژه در مراكز درماني و توانبخشي از سوي سازمانهاي مسئول مثل وزارت بهداشت و دانشگاه ها، زمينه دستيابي به نيروي كار سالم و بهرهور را بيش از پيش فراهم خواهد نمود
در اين مقاله سعي شده است علم ارگونومي و اصول آن در مسائل توانبخشي بكارگيري شود. در بخش مطالعات موردي نتايج بررسيها در قالب پيشنهاداتي ارائه شده است.
٢. ارگونومي
ارگونومي در لغت تلفيقي از دو واژه يوناني ergo به معني كار و nomies به معني قانون است. تعاريف گوناگوني از ارگونومي وجود دارد، اما از يك ديدگاه ميتوان ارگونومي را كاربرد اطلاعات علمي موجود درباره انسان و استفاده از آن در طراحي تمام نرم افزارها و سخت افزارهايي كه انسان با آن ها سر و كار دارد، دانست. در واقع ارگونومي علم اصلاح و بهسازي محيط كار، شغل و تجهيزات و تطابق آن با قابليتها و محدوديتهاي انسان است
مهمترين هدف ارگونومي، ايمني و بهداشت در محيط كار و افزايش بهرهوري است. اين علم از يك سو به سلامت افراد ميانديشد و از سوي ديگر كارآمد بودن و بهرهوري سيستمها را در فعاليتهاي متنوع اعم از محيطهاي صنعتي يا غيرصنعتي بطور دقيق مدنظر دارد.
در دنياي امروز بسياري از مردم در كار و زندگي روزمره ناچارند كه با شرايط نامناسب محيطي و ابزار درگير با آن ها كنار آيند كه نتيجه آن ايجاد مشكل در تندرستي و ايمني افراد ميباشد. مطالعهاي بر روي كشاورزان در سبزوار نشان ميدهد كار كردن در حالت كمر خميده و يا ايستادن طولاني مدت داراي بيشترين علت درد مفاصل و از كارافتادگي بوده و داراي بيشترين شيوع ميباشند
باتوجه به مشاغل ساختماني همچون فرزكاري و بنايي كه نياز به پوسچر نادرست مانند چمباتمه زدن ميباشد، احتمال اختلالات بيشتر ميشود]٦.[ كمر درد از ناراحتيهاي اسكلتي عضلاني شايع ّبناها ميباشد]٧.[ استفاده نادرست از ابزاركاري دستي وبرقي، سبب اختلالات اسكلتي عضلاني بخصوص پوسچر نامطلوب وناراحتي مچ وكمر ميشود
براي جلوگيري از اين گونه مسائل و تأمين تندرستي نيروي كار و حفظ و ارتقاء بهره وري، ارگونومي ابزاري كارآمد است. ارگونومي ويژگيهاي انسان را مورد مطالعه قرار ميدهد و آنگاه ابزار و وسايل، محيط كار و زندگي، ساختار سازماني ، فرآيندها و ... را متناسب با آن تنظيم ميكند. به وضوح ميتوان نشان داد كه ارگونومي تنها به محيطهاي كار محدود نميشود بلكه در تمام مكانها و فضاهايي كه انسان در آنجا حضور مييابد و براي تمام انسانها با هر درجه از توانايي يا ناتواني و هر سنّي كاربرد دارد.
اولين هدف دانش ارگونومي طراحي راه حل هايي براي مشكلات موجود در تمام محيطها بالاخص محيط كار است؛ از طرف ديگر عواملي كه در تغيير توانايي انسان تأثير دارند بشرح زير طبقه بندي شده اند:
فاكتورهاي شخصي١ خوپذيري و عادت و تناسب كار٢
فاكتورهاي فيزيولوژيكي و رواني٣ بر روي قشر كارگري ارتباط معناداري بين سرعت كار - افزايش بار كاري - و اختلال در اكثر اندام ها مشاهده شده است پس بايد اصول ارگونومي را براي انسانهاي با شرايط خاص تعميم و توسعه داد.
در يك تقسيم بندي حيطه هاي عملكردي ارگونومي شامل موارد زير است كه ما در اين مقاله بيشتر به اصول ارگونومي در كمك به طراحي شرايط ايده آل محيطي براي افراد كم توان پرداخته ايم :
مطالعه ابعاد فيزيكي بدن - آنتروپومتري - و كاربرد آن در طراحي ايستگاه هاي كار طراحي ارگونوميك ابزارهاي دستي طراحي ايستگاه هاي كار نشسته، ايستاده يا توام و آناليزسيستم انسان ماشين
بررسي هاي روانشناختي از ديدگاه نحوه ارتباط بين افراد تعيين رژيم هاي كار و استراحت - زمان هاي استراحت و مدت انجام كار -
بررسي روش هاي حمل دستي كالا و طراحي خطوط بسته بندي و بارگيري دستي بررسي صدمات اسكلتي عضلاني مرتبط با كار و آناليز وضعيت هاي بدني بيومكانيك شغلي ارگونومي و كار در منزل.
