بخشی از مقاله
چکیده
در شهرهاي کنونی با پیچیدگی ها و عدم قطعیت ها و عوامل متعددي که بر نحوه ي توسعه ي آن تاثیر می گذارند،روش هاي سنتی در حل مسایل فضایی نظیر رویهم گذاري دستی نقشه ها دیگر نمی تواند پاسخگو باشد . در تجزیه و تحلیل مسائلی شهرسازي، می بایست بطور همزمان حجم انبوهی از متغیرها در نظر گرفته شده و تصمیم گیري ها بر اساس ارزش و وزن هر یک از این متغیرها اتخاذ شود .
بدیهی است عدم توجه کافی به متغیرهاي تاثیرگذار در مسائل شهري میتواند نتایج متصور از تصمیم هاي اتخاذ شده را با شکست مواجه کرده و خسارات سنگینی را بر جاي بگذارد روش تصمیم گیري چند متغیره - - MCDM شامل یک سري از تکنیک ها از جمله جمع وزن ها یا تحلیل هاي همگرایی است که اجازه می دهد ، طیفی از معیارهاي وابسته به یک مبحث امتیازدهی و وزن دهی شده و سپس بوسیله ي کارشناسان و گروه هاي ذینفع رتبه بندي شوند.
مقدمه
با رشد و توسعه شهرها، اطلاعات لازم براي برنامه ریزي شهري و منطقه اي به شدت افزایش یافته و پیچیده می شود [2]شبکه هاي وسیع امکانات شهري، توزیع و تراکم جمعیت، کاربري زمین ها و بسیاري موارد نظیر این، چنان برپیچیدگی این برنامه ریزي می افزایند که چاره اي جز استفاده از سیستم اطلاعات مکانی نوین براي گردآوري این اطلاعات و پردازش آنها در قالب تئوري هاي جدید برنامه ریزي شهري و منطقه اي وجود ندارد.
سیستم اطلاعات مکانی با امکانات ویژه اي چون سرعت و دقت، ورود و خروج اطلاعات و نقشه ها از سیستم هاي دیگر، امکان آنالیز و تلفیق چند متغیره، امکان برنامه نویسی، تهیه ي بانک هاي اطلاعاتی داده هاي مکانی، آنالیزواحدهاي همسایگی و پیوستگی، درون یابی، مسیریابی و ...از مهمترین سیستم هاي طراحی شده سالهاي اخیر می باشد که پیاده سازي تکنیک هاي پیشرفته و پیچیده ي برنامه ریزي را در کوتاهترین زمان ممکن میسر ساخته است.
ابزاري که می تواند به ما در بروز نگه داشتن داده ها و ساماندهی و ذخیره ي آنها کمک کند و در عین حال دسترسی سریع و آسان به آنها را در تمام لحظات فراهم نماید . در شهرهاي کنونی با پیچیدگی ها و عدم قطعیت ها و عوامل متعددي که بر نحوه ي توسعه ي آن تاثیر می گذارند، روش هاي سنتی در حل مسایل فضایی نظیر روي هم گذاري دستی نقشه ها دیگر نمی تواند پاسخگو باشد.
سرعت رشد و دگرگونی شهرها و همچنین حجم انبوه عوامل تاثیرگذار بر مسایل فضایی در شهر، چاره اي جز استفاده از چارچوبی مدون مبتنی بر سیستم اطلاعات مکانی در حل مسایل فضایی در شهرسازي باقی نگذاشته است.
پیشرفت هاي اخیر در زمینه ي تکنولوژي اطلاعات، در فرآیند برنامه ریزي و تصمیم گیري، فرصت هاي زیادي را براي ارزیابی راهبردهاي جدید وابسته به پردازش رایانه اي داده هاي جغرافیایی، مدیریت داده ها، تحلیل داده ها، ساخت سناریوهاي مختلف وآماده کردن داده هارا فراهم کرده است.
این پژوهش بر آنست تا کاربرد یکپارچه کردن روش تصمیم گیري چند متغیره - MCDM - سیستم اطلاعات مکانی - - GIS به منظور حل مسائل تصمیم گیري را در کاربري اراضی شهري بیان نمایید.
ادبیات پژوهش
از دهه 1990 ، راهبرد یک پارچه کردن تصمیم گیري چند معیاره با GIS براي حل مسائل برنامه ریزي فضایی، توجه چشمگیري در میان برنامه ریزان شهري پیدا کرد در زمینه ي استفاده از روش تصمیم گیري چندمعیاره - - MCDM مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در حل مسائل تصمیم گیري در شهرسازي ، پژوهش هاي متعددي در سطح جهان و ایران صورت گرفته است که درزیر به چند مورد از آنها اشاره می شود:
Tal Svoray- و همکاران در مطالعه اي از یکپارچه کردن روش ارزیابی چند معیاره و GIS براي ارزیابی مناسبت مناطق اکولوژیکی براي چهار کاربري زمین ممکن : حفاظت طبیعی ، مناطق مسکونی ومناطق صنعتی استفاده کردند . روش پیشنهادي در این پژوهش در نهایت ، یک لایه ي مناسبت براي هر یک از این چهار کاربري که می تواند مناسبترین کاربري را براي هر قطعه از زمین پیشنهاد کند ، فراهم می آورد.
Jyrki Kangas -و Ron Store در مطالعه اي بوسیله ي داده هايGIS و تحلیل هاي فضایی همراه با تکنیک هاي تصمیم گیري براي بهبود ارزیابی مناسبت زیستگاه ها در مناطق بزرگ استفاده کردند . در این پژوهشGIS بعنوان یک بستر براي مدیریت ، ترکیب و نمایش داده هاي مربوط به معیارها و همچنین به منظور ابزاري براي تولید داده هاي جدید مخصوصا بوسیله توابع تحلیل فضایی به کار گرفته شد. در این پژوهش استانداردسازي ، وزن دهی و ترکیب معیارها بوسیله ي روش ارزیابی چند معیاره انجام شد.
Cary Higgs-در پژوهش خود بر روي مزایا و فواید استفاده از روش ارزیابی چند معیاره یکپارچه شده با GISدربالا بردن مشارکت عمومی بحث می کند . او به منظور نشان دادن این فواید ، چالش ها و فرصت هایی را که تصمیم گیران در رابطه با افزایش مشارکت عمومی در مراحل فرآیند مدیریت مواد زاید با آنها مواجه هستند ، بیان کرده و در نهایت نتیجه گیري می کند که استفاده از روش ارزیابی چند معیاره مبتنی برGIS می تواند کارایی بسیار بالایی درافزایش مشارکت عمومی در طرح ها داشته باشد.
حبیبی و دیگران در پژوهشی با استفاده از تلفیق روش ارزیابی چند معیاره وGIS مدلی به منظور مکانیابی محل دفن مواد زاید جامد شهري پیشنهاد کرد .
قبل از تعیین معیارهاي موردنظر جهت تعیین کاربري اراضی شهري بایستی منابع موجود در شهر را بررسی نمود، به طور کلی منابع به دو دسته پایدار و نا پایدار تقسیم بندي می شوند : منابع پایدار به منابعی اطلاق می شود که دربستر فیزیکی خود ثابت هستند .این منابع شامل سنگ ها، شکل زمین و ژئومرفولوژي، خاك و رستنی هاست.منابع نا پایدار، منابعی هستند که در جاي خود ثابت نبوده و تغییرات این منابع حتی اگر تحت تأثیر نیروهاي طبیعی و انسانی واقع نشوند، در واحد زمان کند خواهد بود . به طور خلاصه این منابع شامل اقلیم و آب و هوا، منابع آب وجانوران است.
تلفیق روش تصمیم گیري چند معیاره GIS , - SMCDA - در برنامه ریزي شهري
روش تصمیم گیري چند معیاره شامل یک سري از تکنیک ها - از جمله جمع وزن ها یا تحلیل هاي همگرایی - است که اجازه می دهد، طیفی از معیارهاي وابسته به یک مبحث امتیازدهی و وزن دهی شده و سپس بوسیله کارشناسان و گروه هاي ذینفع رتبه بندي شوند . تصمیم گیري چند معیاره بر یک فرآیند، دادن ارزش به گزینه هایی که به وسیله چند معیار ارزیابی شده اند، دلالت دارد.
تصمیم گیري چند معیاره می تواند به دو طبقه وسیع زیر تقسیم شود: تصمیم گیري چند شاخصه: - - Multi-attribute و تصمیم گیري چند هدفه . - Multi-object - اگرمساله مورد ارزیابی، یک مجموعه محدود از گزینه ها به منظور انتخاب بهترین آنها براساس وزن هاي مربوط به ویژگی هاي آن گزینه ها باشد، این مساله یک تصمیم گیري چند شاخصه می باشد.
تصمیم گیري چند هدفه به انتخاب بهترین گزینه ها بر مبناي یک سري اهداف کم و بیش ناسازگار سر و کار دارد . مدل هاي تصمیم گیري چند هدفه به منظور طراحی به کار گرفته می شوند، در حالی که مدل هاي تصمیم گیري چند شاخصه به منظور انتخاب گزینه برتر استفاده می گردند در تجزیه و تحلیل مسائل برنامه ریزي شهري، می بایست بطور همزمان حجم انبوهی از متغیرها در نظر گرفته شده و تصمیم گیري ها براساس ارزش و وزن
هریک از این متغیرها اتخاذ شود . بدیهی است عدم توجه کافی به متغیرهاي تاثیرگذار در مسائل شهري می تواند نتایج متصور از تصمیم هاي اتخاذ شده را با شکست مواجه کرده و خسارت سنگینی را برجاي بگذارد.
روش تصمیم گیري چند معیاره پتانسیل زیادي را به منظور کاهش دادن هزینه و زمان بالا بردن دقت در تصمیم گیري هاي فضایی، دارا می باشد و می تواند چارچوب مناسبی را براي حل مسائل فضایی در کاربري اراضی شهري بیاورد .بر طبق آمار، بیش از 80 د رصد از اطلاعات در زندگی روزمره ي مردم در شهر، با فضا و موقعیت سر و کاردارد .بنابراین در جهت بهینه سازي روش تصمیم گیري چند معیاره استفاده از ابزاري تحلیلگر که بتواند حجم انبوهی از داده هاي فضایی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد، ضروري می باشد
سیستم اطلا عات مکانی بعنوان ابزاري که براحتی می تواند با این حجم انبوه از داده کار کرده و آنها را مورد تجزیه وتحلیل قرار دهد، بستري مناسب به منظور تلفیق با روش تصمیم گیري چند معیاره به نظر می رسد . لذا به منظور تصمیم گیري در مورد حل مسائل فضایی در شهرسازي، استفاده ا ز مدل یکپارچه تصمیم گیري چند معیاره باGIS می تواند کارآیی بالایی داشته باشد چرا که در این روش از یکسو می توان با استفاده از راهبرد تصمیم گیري چند معیاره، چارچوب مدونی را براي درنظر گرفتن معیارهاي موثر بر مسائل فضایی در شهر و ارزش دهی به این معیارها فراهم کرد و از سوي دیگر با ابزار تحلیلگر قدرتمندي چونGIS حجم انبوهی از داده هاي مربوط به این معیارها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و مناسبترین تصمیم ها را اتخاذ کرد.
تعیین معیارهاي ارزیابی در کاربري اراضی شهري
در تعیین کاربري هر سرزمین بایستی منابع پایدار و ناپایدار را مدنظر قرار داد . براي تعیین تناسب کاربري کشاورزي،صنعت، سکونتگاهی، گردشگري و ... بایستی معیارهاي مختلفی مورد بررسی قرار گیرد . این معیارها در حالت کلی شامل شیب، ارتفاع، خاك، منابع آب، اقلیم، فرسایش، پوشش گیاهی، جهت شیب، زیستگاه حیات وحش و ... می باشند .نقشه هاي معیار شیب، جهت شیب، ارتفاع، خاك، پوشش، گیاهی از منابع پایدار و نقشه هاي معیار اقلیم ومنابع آب از منابع ناپایدار می باشند
شکل :1کاربري اراضی شهري
بعد از تعیین مجموعه اي از معیارها براي ارزیابی واحدهاي مکانی به ازاي هر کاربري هر معیار به صورت یک لایه نقشه در پایگاه داده مبتنی بر سیستم اطلاعات مکانی نشان داده می شود . به لایه هاي معرف معیارها ي ارزیابی نقشه معیار گفته می شود . بنابراین در این بررسی تهیه نقشه هاي معیار شیب، جهت شیب، ارتفاع، اقلیم، فرسایش، خاك و پوشش گیاهی در محیطGIS ضروري می باشد.
وزن دهی به معیارها
پس از تهیه نقشه هاي معیار مربوط به هر کاربري در این مرحله بایستی نقشه هاي معیار را با توجه به نوع کاربري وزن دهی نمود . به عنوان نمونه نقشه معیار شیب براي انواع کاربري هاي صنعت، کشاورزي، سکونتگاهی، گردشگر و ..از درجه اهمیت یکسانی برخوردار نمی باشند . به عبارت دیگر نحوه تأثیر شیب در هر کاربري متفاوت است . به عنوان مثال ارزش معیار خاك نسبت به شیب در کاربري کشاورزي بیشتر می باشد، لذا وزن بالاتري را به خود اختصاص می دهد.
تهیه نقشه استاندارد وزنی
نقشه هاي معیار داراي مقیاسهاي متنوعی هستند . به منظور ترکیب نقشه هاي معیار بایستی ابتدا نقشه هاي مختلف را استاندارد نمود . نقشه هاي معیار را در یک حالت کلی به نقشه هاي معیار کیفی و کمی طبقه بندي می کنند. نقشه هاي انواع خاك، انواع پوشش گیاهی و نظایر آن نمونه هایی از لایه هاي مبتنی بر داده هاي کیفی هستند . که بر پایه آنها نقشه ها ي معیار کیفی را می توان استخراج کرد . از نمونه هاي مربوط به نقشه هاي معیار کمی نیز می توان به نقشه ارتفاع، شیب و ..اشاره کرد.
