بخشی از مقاله
چکیده
نقش گیاهان در تأمین نیازهای غذایی و دارویی بشر همواره مورد توجه بوده است. در نواحی روستایی ایران مردم بومی همواره از گیاهان جهت درمان بیماریهای دام به روش سنتی استفاده میکنند. همچنین با توجه به مطالعاتی که در بسیاری از مناطق ایران انجام شده همواره شاهد از بین رفتن دانش سنتی مردم بومی طی نسلهای گذشته به نسل جدید بودهایم و در بسیاری موارد نیز گونههای جدیدی با روشهای درمانی سنتی خاص شناسایی گردیده است که هنوز علوم جدید به آنها دست نیافته است.
استان کرمانشاه از جمله استانهای کشور است که، دارای تنوع آب و هوایی و گونههای گیاهی مختص به هر منطقه در نواحی مختلف آن است. در این مطالعه که در بخش حمیل شهرستان اسالم آباد غرب با استفاده از پرسشنامه به روش مصاحبه جهت شناسایی گونههای گیاهی دارویی جهت درمان بیماریهای دام انجام شد، 22 گونه گیاهی متعلق به 20 خانواده جهت درمان بیماریهای مختلف دام شناسایی گردید.
بیشترین گونه مورد استفاده جهت درمان بیماری دام، گونه گیاهی شیرین بیان - Glycyrrhiza glabra - با 19 درصد جهت درمان زخم و شکستگی بود. عالوه بر این بیشترین خانوادههای گیاهی جهت درمان بیماریهای دام به ترتیب خانوادههای Leguminosae، Scrophularia،Fagaceae،Thymelaeaceae، Salicaceae و Apiaceae بودند.
مقدمه
گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سالمت جوامع هم به لحاض درمان و هم پیشگیری از بیماریها برخوردار بوده و هستند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر داشته و یکی از مهمترین منابع تامین غذایی و دارویی بشر در طول نسلها بودهاند در نواحی روستایی ایران زمینههای زیادی وجود دارد که روستاییان بر اساس دانش بومی به فعالیت، مداوای انواع بیماریهای انسان و دام، و حتی پیشبینیهای آب و هوایی اقدام میکنند. شناسایی انواع گیاهان دارویی و موارد و طریقه مصرف آن یکی از مهمترین زمینههایی است که از دیرباز مورد توجه و استفاده نواحی روستایی قرار میگرفته است - یاسوری و امامی . - 1395 اکثر گیاهان دارویي داراي زیستگاههاي محدودي هستند که با تخریب زیستگاهها به علت فعالیت انساني، خطر انقراض آنها را تهدید مينماید.
با توجه به سرعت از بین رفتن دانش بومي افراد متخصص در زمینه گیاهان دارویي، بنابراین جمعآوري اطالعات گیاهان دارویي و نحوه مصرف آنها از مکانهاي مختلف که از نسلي به نسل بعد منتقل شده، منبع با ارزشي از طب قدیم در زمان حال است و همچنین زمینه ساز کشف داروهاي جدید و پیشرفت صنعت داروسازي خواهد شد - قنادی و همکاران . - 1390 عالوه بر این موارد، گیاهان همواره نقش مهمی را در درمان و سالمت جوامع بشری ایفا کردهاند.
اطالعات مربوط به استفاده از گیاهان دارویی در طول سالیان متمادی از نسلی به نسل دیگر منتقل شدهاند، اما انتقال این اطالعات از افراد مسن به افراد جوان ممکن است آنها را دستخوش تغییرات شدیدی کند. بنابراین برای جلوگیری از این مسأله، ثبت دانسته-های این افراد ضروری است - خدایاری و همکاران . - 1393 اولین مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی در ایران توسط هوپر و فیلد انجام شده است - هوپر و فیلد . - 1937 مطالعات مشابهی نیز در مقیاس منطقهای و استانی در نواحی مختلف کشور انجام شده است که به معرفی گیاهان مناطق مختلف کشور پهناور ایران پرداختهاند - قلیپور . - 1392 یکی از موارد بحث برانگیز پیرامون گیاهان دارویی، دانش بومی است.
این دانش بسیار گسترده است و جنبههای متفاوتی از جمله اتنوبوتانی گیاهان دارویی را نیز در بر میگیرد. اتنوبوتانی به معنی دانشی است که بشر از گیاهشناسی و اکولوژی محیطزیست گیاهان دارد - میردیلمی و همکاران . - 1393 همچنین در بررسی دیگری عالوه بر تعریف فوق در مورد علم اتنوبوتانی بیان میدارد این کلمه از دو واژه HWKQR به معنی قوم و ERWDQ\ به معنی گیاهشناسی میباشد - قربانی. - 1384 به طور کلی میتوان گفت اتنوبوتانی، مطالعه روابط و کنشهای متقابل بین گیاهان و انسان است که الزمه آن داشتن دانش گیاهشناسی و مردم شناسی میباشد.
دامپزشکی نیز یکی از شیوههای سنتی مشروع و علمی پزشکی است که از دیرباز در میان اقوام مختلف دارای اعتبار بوده است. امروزه به علم استفاده از گیاهان دارویی و اعمال روشهای سنتی برای حفظ سالمت، بهداشت و درمان، بهداشت و درمان دام-های بیمار دامپزشکی سنتی یا اتنووتریناری - - Ethnoveterinary گفته میشود.
اتنووتریناری، دانش بومی دامداران سنتی است که از مهارتهای منحصر به فرد خود از قبیل استفاده از گیاهان دارویی و اجزای موجودات زنده و همچنین مواد طبیعی در درمان دامهای بیماران خود بهره میبردند. شاید بتوان مطرح نمود که بخش اعظمی از طب سنتی از آزمایش گیاهان دارویی بر روی حیوانات منشاء گرفته شده است که در این میان برخورد حیوانات نسبت به برخی گیاهان و استفادهی غریزی از آنها بر درمان بیماریهای خود تا حدودی تأثیر گذار بوده است.
با توجه به این موارد مطالعات انجام شده در بخش حمیل که از نواحی کوهستانی غرب کشور است نشان داد که دانش بومی مردمان این منطقه در درمان بیماریها در طی زمان از نسلهای گذشته به نسل جوان در حال فراموشی است که علم این افراد میتواند در بسیاری از علوم مدرن پزشکی جهت شناسایی گونه-های گیاهی دارویی و روشهای درمانی مؤثر باشد. عالوه بر این، با شناسایی این گونهها میتوان جهت اشتغال-زایی و جمعآوری و فروش گونههای گیاهی با روشهای علمی جمعآوری گونههای گیاهی اقدام نمود.
مواد و روش
بخش حمیل با طول جغرافیائی 46 درجه و 46 دقیقه شمالی و عرض جغرافیایی 33 درجه و 56 دقیقه جنوبی از بخشهای تابعه شهرستان اسالم آباد غرب در قسمت جنوبی استان کرمانشاه میباشد که از سه دهستان، حمیل، هرسم و منصوری با تعداد 63 روستا تشکیل شده است. این بخش در 32 کیلومتری جنوب شرقی اسالم آباد غرب قرار دارد. از جنوب با استان ایالم، از شرق با استان لرستان و از غرب با شهر اسالم آباد غرب هممرز است. ارتفاع منطقه از 1200 تا 1750 از سطح دریا در قسمتهای مختلف متغیر است.
آب و هوای معتدل و نیمه خشک حاکم موجب گردیده که این منطقه از زمستانهای مالیم تا سرد و تابستانهای گرم برخوردار گردد، که میانگین دمای هوای منطقه در طی فصل زمستان به -4/1 درجه سانتیگراد و حتی کمتر از آن و میانگین دمای هوای تابستان به 26/1 درجه سانتیگراد نیز برسد. شغل غالب مردم این منطقه کشاورزی، دامداری و به ندرت باغداری و سایر مشاغل میباشد. مساحت منطقه 682 کیلومتر مربع، مساحت کل جنگل و مراتع منطقه 50787 هکتار، که سهم جنگلهای منطقه 45039 هکتار و مراتع 5739 هکتار میباشد و جمعیت کل منطقه بالغ بر 18 هزار نفر است.
در این پژوهش پس از مطالعات کتابخانهای در مورد منطقه مورد مطالعه و سایر اطالعات گیاهشناسی و دارویی با استفاده از روش میدانی پس از تعیین حوزه مورد مطالعه و بررسیهای اولیه، جهت کسب اطالعات محلی درباره گونههای گیاهی پرسشنامههایی طراحی گردید. در این مطالعه همچنین از پرسشنامههای باز جهت انجام مصاحبه استفاده گردید.
در این نوع پرسش-نامه با سواالت باز روبرو هستیم یعنی پاسخگو می-توانست بدون محدودیت هر پاسخی را که مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنویسد و یا در آن زمینه توضیح دهد. طی فصل تابستان سال 1395 به 14 روستای منطقه مراجعه و اطالعات مربوطه جمعآوری گردید. شناسایی گونهها با توجه به منابع مختلف از جمله، قهرمان - 1373 - ، تبد و جلیلیان - 1392 - ، درویشنیا و همکاران - 1391 - و احمدی و همکاران - 1388 - انجام گرفت. تجزیه و تحلیل اطالعات با استفاده از نرم افزار Microsoft Excel 2013 با استفاده از اطالعات کسب شده که از 93 نفر از اهالی بومی منطقه بدست آمد انجام شد.
