بخشی از مقاله
چکیده
انسان از دیرباز در پی استقرار در مکانی امن و به دور از خطر جهت حفظ جان بوده است. انسان نخستین ابتدا به غارها که در دسترسترین مکان از پیش ساخته در ورای خود میدید، پناه برده و در دل اعماق غارها به زندگی بدوی خود پرداخت. با گذر زمان و کشف سایر روشهای تهیه غذا - از جمله کشاورزی و اهلی نمودن حیوان - رفتهرفته زندگی غارنشینی را رها کرده و با آشنا شدن با مصالح ورای دید خود - چون سنگ، خاک، چوب و شاخ و برگ درختان - کمکم به فکر ساختن جانپناهی نزدیک اراضی کشاورزی و دامداری خود پرداخت.
از بدویترین نوع ساخت بنا - معماری دستکند، برپایی خانه با شاخههای درختان و نی و... - گرفته تا چیدن قلوه سنگها بر روی هم بی هیچ ملاتی و پوششدهی سقف با نیِ نیزارها، اولین سکونتگاه پیشرفته خود را برپا نمود. این سکونتگاهها نقطه عطف آشنایی بشر با علم ساخت و ساز و استفاده از مصالح بومی جهت برپایی مأمنی برای خود و سایر افراد خانواده گشته و با افزایش تعداد جمعیت و نزدیک شدن خانوارها به هم، نیاز به مکان بزرگتری جهت اسکان احساس گردید و با وسعت بخشیدن به فضای زندگی، کمکم ساخت خانههای بزرگتر و پیشرفتهتر با مصالحی جدیدتر آغاز شد
در این مقاله مروری کلی به کاربرد مصالح بومی و سنتی در معماری ایرانی - سنگ - و شناسایی عوامل آسیبرسان پرداخته و همچنین راهحلهایی جهت حفاظت هرچه بهتر از این بناها ارائه گردیده است؛ در این بین با اشاراتی به تاریخچه کاربرد سنگ در معماری، نمونههایی از ابنیه سنگی ادوار پیش از اسلام ذکر گردیده است.
مقدمه
ساخت بنا در ایران پیشینهای چند هزار ساله دارد. از بدویترین شکل ساختمانها گرفته تا چهارتاقیها، حمامها، کبوترخانهها، آبانبار و... همگی از مصالح بومی منطقه و سازگار با اقلیم جغرافیایی بهره بردهاند. "هنر معماری، در کشورهایی که صاحب تاریخ و فرهنگ باستانی هستند از مهمترین پایههای تمدن دیرینه آنها به شمار میرود. سرزمین ایران نیز با پیشینه مدنیت چندین هزار ساله خود، طبعاً دارای بسیاری شاهکارهای معماری است"
ساخت و ساز با مصالح بومی همواره از گذشته تا کنون مد نظر هنرمندان و صنعتگران ایرانی، بوده و هست. چنانچه در بناهای عیلامی و پس از آن در بنای عظیم تخت جمشید شاهد آن هستیم که از مصالح همجوار برای ساخت بناها استفاده شده است. کاربرد چنین روشی موجب سازواری بیشتر بناهای ساخته شده با اقلیم و محیط پیرامون خود شده است؛ همانگونه که در معماری شهر یزد با توجه به خشکی منطقه و فراوانی عناصر خاکی، معمار از این مصالح برای برپایی ابنیه استفاده نموده است که این امر موجب هماهنگی و هارمونی جالب توجه و چشمنواز بنا - هم از لحاظ بصری و هم از لحاظ فنی - ، با اقلیم و جغرافیای منطقه شده است
و این در حالی است که به کارگیری خشت خام در اقلیم مرطوب نواحی شمالی، وصلهای ناهمگون بوده و علاوه بر آن رطوبت و بارانهای پیاپی منطقه منجر به انهدام بنا خواهند شد. در جای دیگر معماران مناطق کوهستانی، از سنگ که بیشترین عنصر بومی منطقه است، برای برپایی ساختمان بهره بردهاند؛ همانطور که "در ساخت تخت جمشید، بهترین سنگ را از کان - معدن - در نزدیکی دشت مرغاب به دست میآوردند"
روش تحقیق
در این مقاله از روشهای میدانی و همچنین مطالعات کتابخانهای از منابع مکتوب و مستند برای رهیافتن به این نیل، استفاده گردیده است و در تمامی بخشها منابع مورد استفاده ذکرگردیده است.
مصالح سنگی و روشهای شناسایی:
از سنگ در متون مختلف تعاریف متشابهی شده است:
"سنگ در پهلوی به معنی ارزش و قیمت آمده و همواره به عنوان یکی از مواد مؤثر در زندگی انسان مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به جایگاه اهمیت سنگ در دورههای باستانشناسی، دورهای را با نام عصر سنگ نام گذاری کردهاند"
"پوسته زمین از کانیهایی که با یکدیگر ممزوج شده و سنگها را به وجود آوردهاند، تشکیل شده است"
"سنگ یک توده سخت معدنی است که از بازماندههای آتشفشان و رسوبات رودخانهای و... به دست میآید"
سابقه کاربرد سنگ در مصالح ساختمانی به هفت هزار سال پیش میرسد که علاوه بر استفاده و کاربرد فراوان آن در ادوار ماقبل تاریخ، در ادوار پسا تاریخیِ ایران نیز سنگ جزو بهترین و پرکاربردترین مصالح مورد استفاده در ساخت و ساز بوده است. سنگها انواع مختلفی دارند و ویژگی هر کدام از آنها متغیر با نوع دیگر است؛ با این وجود پژوهشگران و سنگشناسان بر اساس اندازه، میزان مقاومت، درجه سختی و رنگبندی، تقسیمبندیهای متفاوتی برای سنگ ارائه کردهاند.
در مجموع سنگها در سه راسته آذرین، رسوبی و دگرگون تقسیمبندی شدهاند. دسته اول - سنگهای آتشفشانی و آذرین - بیش از سایر انواع در طبیعت یافت شدهاند؛ چرا که بر اثر تغییرات ارضی به طور طبیعی از عمق زمین خارج گشته و در محیطی تازه قرار گرفتهاند. اغلب این سنگها "سخت بوده و تراش در آنها به دشواری انجام میگیرد. از این رو مصرف آنها در ساختمان کم است"
"سنگهای آتشفشانی از انجماد مواد مذاب یا ماگما حاصل میشوند و غالباً ترکیب سیلیس و کوارتز در آنها وجود دارد. هرگز به صورت لایهلایه دیده نمیشوند و عمدتاً از عمر زیاد و مقاومت فشاری بالایی برخوردار هستند"
"به علت سختی نوع آنها، تراش و حجاری بر روی آنها به کندی صورت میپذیرد. به خاطر همین ویژگی از این گونه سنگ، در اماکنی استفاده میشود که در معرض سایش باشند و به طور کلی تغییرپذیری در آنها بسیار کم میباشد" - زمرشیدی، . - 1377 از انواع سنگهای آذرین میتوان به گرانیت - سنگ خارا - و بازالت - سیاه سنگ - اشاره کرد که بیش از سایر سنگهای هم نوع در طبیعت پراکندهاند.
دسته دوم - سنگهای رسوبی - که بیش از 75 درصد از پوسته زمین را تشکیل میدهند. این سنگها به صورت لایهلایه بوده که "از تجزیه و فساد تدریجی یا فروپاشی شیمیایی سنگهای قدیمی و رسوب کردن آنها به وسیله آب، باد و یخچالهای طبیعی به وجود آمدهاند"
از انواع سنگهای رسوبی میتوان به ماسه سنگها و سنگهای آهکی - ژیپس، تراورتن، سنگ آهک - اشاره نمود که بیشترین استفاده را در ساخت بناها داشتهاند. "مشکل حفاظت و نگهداری سنگهای رسوبی، اساساً از بین بردن سستی و ضعف سطحی این سنگها است. ذرات شن یا سنگریزهای که این سنگها از آنها تشکیل شدهاند، در ملاتی به یکدیگر چسبیده و محکم میشوند. اگر این ملات از هم گسیخته شود، ذرات آزاد شده و به صورت پودر در میآیند" - پلندرلیت، . - 1376 از سایر ویژگیهای این دسته از سنگها این است که برخی از آنها "با لایهای موسوم به پاتین یا زنگاره پوشیده می-شوند که تا حدودی از سنگ محافظت مینماید"
آخرین دسته از طبقهبندی سنگها، سنگهای دگرگون میباشند؛ سنگهای آذرین و رسوبی بسته به نوع ترکیبات و بر اثر فشار و حرارت زیاد در شرایط محیطی گوناگون، تغییر شکل داده که به سنگهای دگرگون معروفاند. کوارتز، شیست و مرمر جزو این دسته از سنگها میباشند.
مرمر "در اثر حرارت یا فشار زیاد، یا هر دو، بر سنگهای آهکی به وجود میآید. بر اثر این عوامل، خصوصیات اولیه سنگ آهک از بین رفته و به تعدادی از بلورهای کلسیت که ممکن است بسته به نوع ناخالصیهای موجود در آن سفید خالص، رنگین، رگهدار و یا سیاه باشد، تبدیل میگردد"
شکل ظاهری، رنگ و درجه سختی هر یک از سنگها متفاوت بوده و از این طریق میتوان به شناسایی انواع آنها راه یافت. لذا برای شناسایی، مشاهدات بصری به تنهایی مثمرثمر نبوده و برای دقت و نتیجه بهتر لازم است از اصول آزمایشگاهی به این مهم دست یافت. بر اساس نوع خراش و سخت یا نرم بودن سنگ، سنگها را به 10 درجه میتوان تقسیم نمود؛ طبق این تقسیمبندی، نرمترین سنگ به راحتی ساییده میشود - نظیر گرافیت - و سختترین آن الماس بوده که تنها با همجنس خود - الماس - خراشیده میشود.
