بخشی از مقاله
چکیده
به دلیل وجود اقلیمهای متفاوت در کشور ایران تنوع گیاهی و به ویژه گیاهان دارویی آن نیز زیاد است. استفاده مطلوب از این گونه ها در فضای سبز، ضمن افزایش تنوع گونهای میتواند باعث آشنایی بیشتر مردم با این گونه-ها و نحوه رشد و نمو آنها شود. علاوه بر این ضریب اطمینان از موفقیت طرح و انعطاف طراحی بیشتر میشود. وجود گیاهان دارویی بومی در فضای سبز نشانهای از توانایی اقلیمی و وضعیت دانش بومی موجود در منطقه است.
با توجه به این که برای رسیدن به استانداردهای بین المللی سرانه فضای سبز، نیاز به افزایش مساحت فضای سبز شهری میباشد به نظر میرسد استفاده از گیاهان دارویی بومی هر منطقه به عنوان یکی از گزینههای اصلی بتواند تا حدودی هزینههای ناشی از این افزایش سطح را جبران کند. کاشت گیاهان دارویی در فضای سبز امکان آشنایی و افزایش آگاهیهای اجتماعی، نسبت به گیاهان دارویی را فراهم میکند. اختصاص فضای سبز محیطهای آموزشی به کشت گیاهان دارویی، زمینه تحقیق در جنبههای مختلف گیاهان دارویی را ممکن می-سازد و سازگاری این گونهها را آشکار میسازد.
گیاهان دارویی در ارائه خدمات بوم شناختی نیز بسیار توانمند هستند زیرا برخی گیاهان دارویی دارای حدود تحملنسبتاً خوبی به شوری، خشکی، قلیایی بودن خاک و تشعشع شدید خورشید هستند و امکان تولید و پرورش آنها در اراضی حاشیهای و شرایط نامساعد وجود دارد. در این مقاله به اختصار به معرفی برخی از مهمترین گونههای گیاهان دارویی تیره نعناع که امکان پرورش آنها در فضای سبز به صورت بالقوه وجود دارد و جامعه نیز شناخت نسبتا مناسبی در مورد آنها دارد اشاره شده است. برای استفاده موفق از این گونهها در الگوی طراحی کاشت علاوه بر نیازهای اقلیمی و ویژگیهای خاص هر یک از گونهها لازم است اصول مربوط به زیبایی شناسی نیز مد نظر قرار گیرند.
مقدمه
منظور از فضای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوششهای گیاهی انسان ساخت است که هم واجد بازدهی اجتماعی و هم واجد بازدهی اکولوژیک باشد. فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی در برگیرنده بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوششهای گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بیجان شهر، تعیین کننده ساخت مورفولوژیک شهر است.
بنابراین دارایی سبز یک شهر، صرف نظر از فضای سبزی که توسط شهرداری اداره میشود از مجموع فضای سبز خصوصی، فضای کوچک دارای گیاهان خودرو و زمینهای متعلق به دولت تشکیل میشود. پوشش گیاهی یک منطقه در حقیقت از یکایک گونههای گیاهی موجود در آن تشکیل شده است. وضعیت آب و هوایی و نوع خاک حدود گونههای خاص را تعیین میکند. کیفیت محیط زیست شهری با امکانات و تاًسیسات فضای سبز ارتباط مستقیم دارد.
در کشور ایران اقلیمهای متفاوتی وجود دارد بنابراین تنوع نباتات بومی نیز زیاد است. با توجه به سازگاریها و تواناییهای این گیاهان استفاده از گیاهان بومی و اکوتیپهای خاص سازگار به شرایط اکولوژیکی هر منطقه بدلیل ایجاد تنوع گونهای از نظر - رنگ، فرم، اندازه و ... - باعث افزایش ضریب اطمینان موفقیت طرح و انعطاف طراحی فضای سبز میشود. وجود نباتات بومی دارویی در فضای سبز نشانهای از توانایی اقلیمی و وضعیت فرهنگی آن منظقه است در حالیکه استفاده از گونههای انگشت شمار و غیر بومی در فضای سبز شکنندگی اکوسیستمهای احداثی را به همراه دارد.
در هر حال استفاده از گیاهان بومی هر منطقه که گیاهان دارویی نیز جزو آنها میباشند. تاًثیرات بس موًثری را در بهبود شرایط زیست محیطی آن منطقه میتواند داشته باشد. استفاده به جا و مناسب از گیاهان دارویی در فضای سبز شهری نیازمند تجربه، دانش، تحقیق در علوم مختلف از جمله کشاورزی، شهرسازی، فضای سبز و غیره دارد.
از جمله گیاهان دارویی تیره نعناع که در فضای سبز شهری در ایران مورد استفاده قرار گرفته میتوان از اسطوخودوس، مریم گلی کبیر،اکلیل کوهی، زوفا، آویشن و مانند اینها را نام برد. معمولا گیاهان دارویی در مدت کوتاهی، سطح خاک را فرا میگیرند و به علت سبزی و کوتاهی شان زیبایی خاصی پدید میآورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب بسیار زیادی نیاز ندارند.
معرفی گیاهشناسی تره نعناع
گیاهان تیره نعناع شامل حدود 160 جنس و بیش از 3000 گونهاند که تقریباً در تمام نقاط جهان، بخصوص در نواحی مدیترانه، میرویند. این گیاهان علفی، خشبی، یک ساله، دوساله یا چند سالهاند و از نظر نحوه زندگی و نیازهای اکولوژیکی بسیار متفاوتند. مادّه مؤثره گیاهان این تیره عمدتاً از نوع اسانس است که در کرکهای ترشّحی یا حجرههای مخصوص در برگ، ساقه و گلها ساخته و ذخیره میشود.
در اندامهای مختلف این گیاهان، موسیلاژ، تانن و مواد تلخ نیز وجود دارد.ساقه گیاهان تیره نعناع چهار گوش و برگهای آنها متقابل و صلیبی شکل است. در این گیاهان، گلها عموماً نامنظّم و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه ها روی چرخههای ویژه ای دیده میشوند که تعداد آنها روی هرچرخه در گونههای مختلف متفاوت است.
تعداد پرچم در گیاهان این تیره چهار عدد است که دوتای آنها از بقیه کوتاهترند.جام گل دارای دو لب پایین و بالاست. گیاهان این تیره شامل اسطوخودوس، بادرنجبویه، مریم گلی، مرزه، زوفا، مرزنجوش بستانی، آویشن، نعناع فلفلی، ریحان، بادرشبی، اکلیل کوهی - رزماری - ، دم شیر، نعناع گربه ای معطر، فراسیون، بالنگو میباشد.
انواع گونههای تیره نعناع جهت کشت در فضای سبز
از بین گونهای تره نعناع که معمولاً در فضای سبز کشت میشود میتوان به اکلیل کوهی، اسطو خودوس، زوفا، بادرنجبویه، مریم گلی، آویشن باغی اشاره کرد. در زیر توضیح بیشتری از این گیاهان آروده شده است.
-1اکلیل کوهی Rosemary
اکلیل کوهی از قدیمیترین گیاهان مورد استفاده بشر است. مردم از زمانهای دور، این گیاه را در مراسم جشنها، عروسیها و عزاهای خود نماد عشق، محبت و دوستی میدانستند. این گیاه در اگثر باغها و پارکها به صورت یک گیاه زینتی و معطر کشت میشود. گلهای آن شهد آور بوده و سبب بهبود کیفیت عسل میشود.
مشخصات گیاه
اکلیل کوهی گیاهی خشبی، همیشه سبز و چند ساله است. منشاء آن نواحی مدیترانه در جنوب اروپا گزارش شده است. ارتفاع گیاه با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین 50 تا 150 سانتی متر است. ساقه مستقیم بوده و انشعابهای زیادی دارد. برگها چرمی شکل، به طول 1/5 تا 4 سانتی متر باریک، کشیده و نوک تیز است. ریشه گیاه اکلیل کوهی مستقیم است و انشعابات فراوانی دارد. ریشه های جوان سفید رنگ است که با افزایش سن گیاه رنگ آنها قهوه ای روشن میشود گلها کوچک، به رنگ بنفش یا سفید هستند. گلها از اردیبهشت تا خرداد ماه و در بعضی شرایط اقلیمی تا شهریور ماه روی گیاه پایدار میشوند.
نیازهای اکولوژیکی
اکلیل کوهی گیاهی بسیار مقاوم است. خشکی و دمای بالا را به خوبی تحمل میکند. این گیاه را در مناطقی که میانگین دما بین 9 تا 28 درجه سانتیگراد باشد، میتوان کشت کرد. نیاز آبی این گیاه کم است - خشکی دوست میباشد - و با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش به 30 تا 270 میلی متر آبیاری در طول سال نیاز دارد. خاکهای سبک و غنی از ترکیبهای کلسیم برای کشت اکلیل کوهی مناسب است.
کشت و نگهداری
اگر چه این گیاه به دو روش جنسی و رویشی تکثیر میشود ولی مناسبترین روش برای ازدیاد اکلیل کوهی روش رویشی است. در این روش در زمان مناسب اقدام به تهیه قلمههای نیمه خشبی از گیاهان مادری دو تا سه ساله میشود. قلمههای تهیه شده باید در ردیفهایی به فاصله 10 سانتی متر و فاصله دو قلمه از یکدیگر پنج سانتی متر و به عمق سه تا پنج سانتی متر در بستر مناسب کشت شوند. ایجاد سایه بان روی قلمهها ریشه زایی آنها را تسریع می-کند.
با آبیاری منظم و وجین علفهای هرز، قلمهها از ریشههای مناسبی برخوردار میشوند که در زمان مناسب باید به زمین اصلی منتقل شوند. این گیاه به علفکش های شیمیایی بسیار حساس است از این رو مبارزه با علفهای هرز سطح مزرعه باید به صورت مکانیکی صورت گیرد. انجام کولتیواتور بین ردیفها علاوه بر کنترل علفهای هرز، سبب تهویه خاک و تسریع در رشد گیاهان میشود.
-2 Lavandula spp اسطو خودوس
این گیاه جزء گیاهان تیره نعناع بوده در اکثر نقاط قابل کشت است. به علت وجود اسانس از ترکیبات اصلی مواد آرایشی و بهداشتی است و در تولید انواع خوشبوکننده ها کاربرد دارد. گونه های مختلف اسطوخودوس به عنوان گیاه زینتی در باغ ها، پارک ها و حواشی کشت می گردد. تغذیه گلهای این گیاه توسط زنبور عسل نه تنها در کیفیت عسل آنها تاًثیر فراوانی دارد بلکه سبب افزایش عملکرد عسل نیز میشود.
