بخشی از مقاله
چکیده
همواره پایداری سیاسی، زمینههای فرهنگی، و بستر جغرافیایی و اجتماعی موجب افزایش تجارت و رونق اقتصادی میشود که این امر ساخت راهها و بناهای وابسته به آن را به همراه دارد. سلجوقیان در سایۀ پادشاهانی همچون ملکشاه، سلطان سنجر، آلب ارسالن و صدارت خواجه نظامالملک طوسی توانستند اولین حکومت مقتدر مرکزی در ایران و ثبات را در قلمرو حکومت خود ایجاد کنند.
در دورۀ سلجوقی رونق و توسعۀ اقتصادی موجب شد برای اولین بار پس از اسالم، موج گستردهای از ساخت کاروانسرا پدید آید. برخی از این کاروانسراها تخریب و تعدادی نیز در دورههای بعد بازسازی شده اند و فقط تعداد معدودی از کاروانسراهای این دوره باقی مانده است. محدودۀ بررسی این پژوهش جادهایست که از شرقیترین نقطۀ ایران سیاسی یعنی سرخس شروع شده و پس از گذر از نیشابور، ری، قم، و... در ادامه بغداد میرسد.
کاروانسراهای سلجوقی همانند سایر بناهای این دوره دارای شاخصها و الگوهای فضاییای هستند که میتوان آن را سبک نامید. با مقایسۀ این کاروانسراها در استان قم به عنوان یکی از استانهایی که تعداد چهار کاروانسرای دوره سلجوقی دارد، ویژگیهایی همچون الگوی دو و چهار ایوانی، راهروهای سراسری در پیرامون سرا به جای تقسیم فضا توسط ایوانچه که در دورۀ صفوی به خوبی نمایان است نبود اصطبل یا شترخانه، الگوی فضای ورودی، و همچنین فضاهای اقامتی با الگوی چهارصفه که میتوان آن را در بناهای مذهبی همچون مساجد و مدارس مشاهده کرد.
سهم چشمگیر سلجوقیان در معماری ایران، بیشتر در نهادینه شدن شماری از قالبهای کهن معماری ایران و نیز توانایی هنرمندان دورۀ سلجوقی برای خلق تنوع و زیبایی در این معماری مشهود است. با مطالعه، بررسی و مقایسۀ شماری از این آثار میتوانوحدت و انسجامِ بسیاری از خصوصیات و ویژگیهای معماری ایران در ادوار مختلف تاریخی را بازشناخت. این مقاله بر اساس روش توصیفی تحلیلی است که که در آن برای تحلیل از روش مشاهدۀ میدانی و برداشتهای گوناگون و همچنین مطالعۀ منابع نوشتاری محققان و مقایسۀ آثار این دوره با دیگر آثار بهره گرفته شده است.
مقدمه
در دورۀ شهرنشینی، فعالیتهای اقتصادی در قالب تولید کاال و مبادله و توزیع آن تعریف میشود و توزیع کاال در قالب بازار یا تجارت نمود پیدا میکند. در طول تاریخ برایتوزیعِمازادِ کاالهای تولیدی از راهها بهره گرفته شده است. توسعۀ اقتصادی و به دنبال آن ایجاد راه، نیازمند عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... است. با بررسی دورۀ سلجوقی به فهمی از روابط سیاسیاقتصادی و سیاسیفرهنگی دست خواهیم یافت.
انجام اقدامات بنیادی همچون تبیین مفهوم ایرانشهری و یا استفاده از زبان فارسی به عنوان زبان دربار و ظهور نهادهای اجتماعی و اقتصادی شهری به دست وزرای این دوران موجب پدید آمدن یک حکومت فراگیر و مقتدر شد. نتیجۀ استقرار این حکومت مرکزی عالوه بر رشد و رونق اقتصادی، امنیت بود که در پی آن عمران و آبادانی و بهخصوص ساخت کاروانسراها و رباطها استمرار یافت.
دورۀ حکومت سلجوقیان از ادوار درخشان تمدن ایرانی اسالمی است که در آن هنرهای گوناگون به چنان حدی از تعالی و پیشرفت میرسند که در کمتر دورهای از تاریخ ایران میتوان مانند آن را سراغ گرفت. همچنین معماری این دوره پیشرفت معماری در سدههای بعد را رقم زده است. سهم چشمگیر سلجوقیان در معماری ایران، بیشتر در نهادینه شدن شماری از قالبهای کهن معماری ایران و نیز توانایی هنرمندان دورۀ سلجوقی برای خلق تنوع و زیبایی در این معماری مشهود است. با مطالعه، بررسی و مقایسۀ شماری از این آثار میتوان وحدت انسجامِ بسیاری از خصوصیات و ویژگیهای معماری ایران در ادوار مختلف تاریخی را بازشناخت.
عامل اساسی در شکلگیری ایدۀ این پژوهش بررسی و چگونگی اثرگذاری مؤلفههای اقتصادی سیاسی بر معماری بناهایمیان ِراهی است؟ آیا تحوالت و تغییرات بهوجودآمده در روند شکلگیری معماری اسالمی عصر سلجوقی در کاروانسراهای این دوره نمود پیدا کرده است؟ با توجه به نوع کاربری و بازۀ زمانی ساخت این آثار آنها، این ویژگیها کدام اند؟ منابع و تحقیات در زمینۀ تحلیل کاروانسراها از دید بررسی الگوهای معماری - بهخصوص کاروانسراهای پیش از دورۀ صفویه - اندک است و در مقاالت و کتب موجود در این زمینه تنها به معرفی آثار پرداخته شده است.
جغرافیای تاریخی سلجوقیان
سلجوقیان ترک تحت حکومت طغرلبیگ از جنگهای داخلی میان سامانیان و آلبویه و نابسامانی داخلی حکومت غزنویان بهره جستند و از آسیای مرکزی - قزاقستان - به سوی ایران حرکت کرده و غزنویان را از صحنۀ سیاسی عقب زدند. سلجوقیان از 416 ق از آسیای میانه به سوی ایران حرکت کردند و تا سال 535 ق به مدت حدود صد سال بر قلمرویی وسیع حکومت کردند. در خالل دورۀ سلجوقیان، تمدن ایرانی به قلل پیشرفتهای معنوی و مادیای دست یافت که در ادوار دیگر هرگز به پای آن نرسید - لمبتون، :1363 . - 10 سلجوقیان در عرصۀ سیاسی نیز با سیطره و تغییر خالفت تحت سلطۀ امرای شیعی در بغداد و نبرد مالزگرد 450 - ق - و استیال بر آناتولی و شمال سوریه قلمرو حکومت خود را وسعت دادند.
از لحاظ جغرافیایی قلمرو حکومت سلجوقی را میتوان با حکومت ساسانیان انطباق داد. در این دوره مراکز حکومتی مرو، نیشابور، ری، اصفهان، و بغداد از اهمیت ویژهای برخوردار شدند. حکومتحدوداً صدسالۀ سلجوقیان به معنای دورۀ صلحآمیزِ بهبود اقتصاد و عصر طالیی فرهنگ برای کشوری بود که با جنگهای مداوم و تغییرحکومت به سستی گراییده بود. آنان یکی از قدرتمندترین حکومتهای ایران را تأسیس کردند و توانستند با بهکارگیری عناصر نظامی ترک و دیوانساالری ایرانی، نظامِ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نوینی در جامعۀ تحت امر خود با الگوی ایرانی ایجاد کنند
ترکهای سالجقه به هیچ وجه در صدد برنیامدند تا تمدن کهن ایران را از میان بردارند، بلکه ارزش واقعی ایرانرا کامالً درک کردند و از آن با تمام قوا دفاع کردند. در طول این مدت که تشکیالت منظمی به وجود آمده بود تعداد زیادی از ساختمانهایی که از منظر شاخصههای معماری و انسانی ارزش فوقالعاده دارند در سرزمین ایران برپا شد
تصویر .1 نقشۀ قلمرو حکومت و شهرهای مهم سلجوقیان - مأخذ: . - David Collection
رباطها و شبکۀ راهها در دورۀ سلجوقیان
همانطور که بیان شد امنیت اجازه پیشرفتهای اقتصادی در قلمروی حکومت سلجوقیان و ایجاد راههای مواصالتی را ممکن ساخت. با روی کار آمدن ملکشاه در سال 465ق شهرهای خراسان از جمله نیشابور در مسیر راه کاروانیای قرار داشتند که عراق و بغداد، بزرگ-ترین مراکز مصرفی خاورمیانه و ماورای آن را به ماوراءالنهر متصل میساخت
توسعۀ اقتصادی در جغرافیای پهناور سلجوقیان شبکۀ پیچیدهای از راهها را در سراسر ایران پدید آورد. مشهورترین این راهها، شاهراه خراسان بود که به مشرق میرفت و تختگاه خالفت را از طریق کرمانشاه، همدان، ری، و نیشابور به شهرهای مرکزی کرانۀ سیردریا وصل میکرد. از کرمانشاه راهی به تبریز و اردبیل منشعب میشد. در همدان راهی جدا شده به اصفهان میرسید.
از ری نیز راهی به زنجان و اردبیل، و از نیشابور راههایی به طبس، قائن، هرات، و سیستان منشعب میشد. راهی دیگر به جنوب شرقی میرفت و بغداد را به بصره وصل می-کرد و از بصره راهی به اهواز و شیراز میرسید. راههای دیگری نیز به شیراز میرسیدند که از اصفهان، ری، یزد و نیشابور؛ و از سیرجان و کرمان و سیستان میآمدند. اساس تقسیمات اداری امپراتوری سلجوقی انطباق دقیقی با تقسیمات والیتی نداشت
بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانهای تنها تعداد معدودی از کاروانسراها و رباطهای باقیماندۀ شاهراه خراسان مربوط به دورۀ سلجوقی اند که به ترتیب از شرقیترین نقطه عبارت اند ازرباطِ شرف و رباطچاهه در مرز سرخس، رباطِ انوشیروانی در در 42 کیلومتری شرق سمنان به طرف دامغان و تعدادی که در مسیر ری به قم جای گرفته است.
در دورۀ سلجوقی به جای کاروانسرا از واژۀ رباط ذکر شده است. طی قرنهای دوم تا پنجم هجری در بخش عمدهای از خراسان بزرگ به اعتبار منابع مختلف تاریخی، شاهد نبردهای طوالنی میان ساکنان آن و تجاوزگران ترک هستیم که پی در پی در گروههای مختلف، شمال این منطقه را مورد تجاوز قرار میدادند. در ضمن اشاره به این درگیریها با نام رباط برخورد میکنیم که عبارت بوده است از محل استقرار خراسانیان برای دفاع از سرزمینهای خود در برابر یورشهایی که صورت میگرفت.
رباطهای نخستین، استحکامات سادهای بودند در نقاط بیحفاظ مرزی که میتوانستند پناهگاه گروهی جهادگر باشند و در سادهترین شکل شامل یک دیوار استحکاماتی در اطراف، اتاقهای زندگی، انباراسلحه، انبار تدارکات و برج برای عالمت دادن بودند. گاه رباط فقط یک برج دیدهبانی بود
با برقراری امنیت بهخصوص در دورۀ سلجوقی، بسیاری از این رباطها که محل جهاد - جهاد اصغر - بود و در کنار استفاده از آن برای اقامت کاروانیان به محلی برای جهاد با نفس - جهاد اکبر - و تعلیم و تعلم اهل تصوف تبدل شد. بر اساس بررسیهای انجامگرفته بیشتر این رباطها در راه ابریشم و منطقۀ خراسان - مهد تصوف - جای داشته است. کاروانسراها مرکب از دو واژۀ کاروان و سرا است و از آن به عنوان سرای کاروان، کاروانخانه، و کاروانگاه که کاروان در آن منزل میکند، نام برده شده است
