بخشی از مقاله
چکیده
شاعران از دیرباز توجه خاصی به رنگ ها داشتهاند و در کنار کارکرد هنري عنصر رنگ در خلق تصاویر شاعرانه و تشبیهات هنري، از ویژگی تأویلپذیري آنها نیز در انتقال عواطف ویژة خود بهره برده و به وسیله آنها احساسات خود را نشان دادهاند. خاقانی یکی از شاعران درجه اول شعر فارسی به حساب می آید که عنصر رنگ، کارکرد روانشناختی ویژهاي در دیوان او دارد.
خاقانی با استفاده از رنگ واژه ها ترکیبات و مضامین شاعرانهاي را پدید آورده است که تأمل در بسامد و کارکرد آنها ابعادي جدید از شخصیت روانی او را براي محققان مشخص خواهد نمود. در پژوهش حاضر سعی میشود تا با استفاده از قواعد رنگشناسی، کارکرد روانشناختی رنگ سیاه در دیوان خاقانی مورد بررسی قرار گیرد.
رنگ سیاه پرکاربردترین رنگ در دیوان خاقانی است که در اغلب موارد با واژه سیه و سیاه و در بقیه با واژه هایی از قبیل نیل، قطران، آبنوس، کبود، دودرنگ، بنفشه فش، غالیه گون، عنبرینه، زنگی، زحل رنگ و ... بیان شده است. رنگ سیاه در دیوان خاقانی کارکردي دوگانه دارد و در معناي مثبت و منفی به کار رفته است.
مقدمه
نور منبع رنگها است و بدون وجود نور آنها را نمیتوان دید. رنگ ها از دیدگاه فیزیکی عبارتند از موج هاي نوري که چشم آنها را درك می کند و تنوع رنگ ها به طول موج هاي آن مربوط می شود.
نیوتن اولین کسی بود که دربارة ویژگی و ماهیت نور تحقیقاتی کرد و ثابت کرد که هر کدام از رنگهاي طیف، طول موج مخصوصی دارند و نور خود را در سطح انرژي متفاوتی ساطع میکنند.«
رنگها به عنوان یکی از عناصر دیداري برجسته طبیعت از دوران کهن توجه ذهن زیباییشناس انسان را به خود جلب کردهاند. آنها در عواطف انسانی بسیار مؤثرند و سرچشمه و منبع اصلی برخی از عواطف و افکار انسانها هستند. حتی از دیدگاه برخی از روانشناسان، تأثیر آنها بر انسان از تأثیر صدا بیشتر است. - همان: - 14 براساس قدرت و تأثیر رنگها، شاعران نیز از دیرباز توجه خاصی به آنها داشتهاند و در کنار کارکرد هنري آنها در خلق تصاویر شاعرانه و تشبیهات هنري، از ویژگیهاي تأویلپذیري آنها نیز در انتقال عواطف ویژة خود بسیار بهره برده و به وسیله آنها احساسات خود را اعم از خشم و نفرت، خوشحالی، ترس و ... نشان دادهاند.
از دیدگاه معناشناسی رنگها علاوه بر معناي ظاهري مفاهیم دیگري نیز دارند. آنها بیانگر انگیزههاي درونی انسانها هستند. البته همان طور که ضمیر ناخودآگاه جمعی باعث واکنشهاي متفاوت فرهنگها به یک پدیدة واحد میشود، رنگها نیز در فرهنگهاي مختلف داراي مفاهیم متفاوت و حتی متناقضی هستند و هر فرد متناسب با تجربیات اجتماعی و فرهنگی خود که از آن با عنوان »پشتوانه فرهنگی« یاد میشود، از رنگها برداشت ویژة خود را دارد. درواقع هر رنگ شخصیت روانشناختی کاملاً مستقلی دارد.
بنابراین بررسی رنگها در شناخت شخصیت افراد بسیار مؤثر است. امروزه بر اساس قواعد جدید علم روانشناسی، به رنگها در شناخت شخصیت انسانها بسیار توجه میشود. پس از بررسی و تبیین ضمیرناخودآگاه انسان در روانشناسی جدید، در قرن بیستم یونگ1 به مفاهیم نمادین رنگها نیز توجه کرد و با تشویق بیماران خود به استفاده از رنگها در نقاشیهاي خود بی هیچ فکري، میان ضمیر ناخودآگاه و بخش آگاه آنها ارتباط برقرار نمود.
ماکس لوشر2، رواندرمانگر و استاد روانشناسی که به خاطر ابداع »آزمایش رنگ لوشر« - آزمایشی براي سنجش حالت روانشناسی افراد بر پایه رنگها - شخصیت مشهوري است، براي اولین بار در سال 1940 ثابت کرد که رنگها نه تنها پیام و احساسات و عواطف را انتقال میدهند و با شخصیت افراد ارتباط دارند، بلکه داراي انرژي درمانی نیز هستند. طبق تحقیق و آزمایش او افراد بر اساس وضعیت روحی و عواطف و افکار ویژة خود از رنگها استفاده میکنند و رنگها نیز در شخصیت روانی آنها تأثیر مستقیم دارند. او پس از نتایج آزمایشات خود جدولی را براي مفاهیم روانشناختی رنگها تنظیم و ارائه نمود و در آن تفاسیر روانشناختی و فیزیولوژیکی خود را نسبت به آنها بیان کرد. بر این اساس بررسی انواع رنگها و تامل در بسامد و کارکرد آنها در اشعار شاعران ابعادي جدید از شخصیت روانی آنها را براي محققان مشخص خواهد نمود.
خاقانی یکی از مهمترین ارکان شعر فارسی محسوب می شود که شخصیت هنري او ابعاد ویژهاي دارد. او براساس کوششهاي خلّاقانه خود در شاخههاي مختلف هنري قدرتنمایی کرده است. یکی از ویژگیهاي اصلی شعر خاقانی گریز و اجتناب بسیار شدید از »ابتذال« است که این موضوع در هجوم هنري استعارات، تشبیهات و تصاویر شعر وي تجلی یافته است
درواقع خاقانی شاعري است که توانسته با استفاده از کلمات یکسان تصاویر و استعارات متعدد هنري و شاعرانهاي را خلق نماید. رنگ واژه ها نیز تاثیر بسزایی در آفرینش تصاویر هنري، استعارات و تشبیهات او دارند. با عنایت به این موضوع، در پژوهش حاضر سعی میشود تا با استفاده از قواعد رنگشناسی، کارکرد روانشناختی رنگ سیاه در دیوان خاقانی مورد بررسی قرار گیرد و تأثیر روانشناختی آن در آفرینش تصاویر هنري، استعارات و تشبیهات خاقانی تبیین شود.
پیشینه تحقیق
در ادبیات فارسی تعداد رنگ واژه هایی که به کار رفته، محدود است و بسیاري از رنگ هاي نزدیک به هم یکسان پنداشته شده اند. دکتر شفیعیکدکنی در این باره معتقد است: »در روزگار گذشته رنگها ثابت بودهاند یعنی چون رنگ تازهاي کمتر در زندگی و مواد موجود در زندگی ظاهر میشده است، اهل زبان نیازي به توسعه دایرة لغوي خود در مورد رنگها، احساس نمیکرده اند.
از این روي مسأله رنگ در ادب فارسی تحولات بسیاري ندیده و در دورههاي مختلف دایرة لغوي زبان شاعران در حوزة رنگها دگرگونی بسیاري ندیده است و برخی از محققان نیز با اشاره به دیدگاه گذشتگان نسبت به کبود و سبز بودن رنگ آسمان، آنها را دچار کوررنگی میدانند.اما با این وجود شاعران فارسیزبان توانستهاند با استفادة مستقیم از عناصر رنگ و نیز با کمک اجسامی که نماد یک رنگ هستند، تصاویر شاعرانه و تشبیهات هنري فراوانی را خلق نمایند.
همان طور که پیشتر گذشت، هر رنگی براساس قابلیت تأویلپذیري و همچنین متناسب با پشتوانه فرهنگی و محیط زندگی هر شاعر معانی مختلفی دارد و مفاهیم و تصاویر متفاوتی را در ذهن شاعر تداعی میکند. بنابراین بررسی کارکرد روانشناختی رنگها از شاعري به شاعري دیگر نتایج متفاوتی در پی خواهد داشت، از این رو تحقیقات متعددي در باب روانشناسی رنگها و کارکرد آنها در آفرینش تصاویر شاعرانه و حتی روانشناسی شخصیت شاعران کلاسیک و معاصر فارسی انجام یافته است. این موضوع هم از نظر قواعد زیباییشناسی بسیار مهم است و نحوة استفادة شاعران از رنگها را در آفرینش تصاویر شاعرانه نشان میدهد و هم در شناخت شخصیت روانی و پشتوانه فرهنگی آنها بسیار نقش دارد.
دربارة کارکرد عنصر رنگ در اشعار خاقانی مقاله مستقلی با عنوان »بررسی عنصر رنگ در دیوان خاقانی« در نشریه علمی- ترویجی »مطالعات زبانی بلاغی« چاپ شده است. این مقاله سعی داشته تا در سی صفحه کل دیوان خاقانی را از این منظر بررسی نماید و در نتیجه تحلیل آماري دقیقی در آن ارائه نشده و تنها در چند صفحه محدود به بررسی رنگ سیاه در دیوان خاقانی پرداخته شده است.
با توجه به این موارد، پژوهش حاضر قصد دارد تا با بررسی کارکرد عنصر رنگ سیاه در دیوان خاقانی، تحلیل روانشناختی علمی و دقیقی دربارة نحوه و دلیل انتخاب این رنگ از سوي خاقانی ارائه دهد.
