بخشی از مقاله
چکیده:
قرآن کریم که تجلّیگاه کالم الهی است، افزون بر معانیِ ژرف آن، مملوّ از صنایع ادبی بیبدیلی است که شنوندگان را تحت تأثیر قرار داده و جانها را در قبضهی تصرف خویش درآورده است. یکی از این صنایع ادبی که در لطافت بخشیدن به فضای موسیقایی قرآن و القای معانی آن نقش مؤثری دارد، کاربست واژگان ناهمگن است.
در این نوشتار كوشيدهايم تا با بهرهگیری از عظمت قرآن، با رویکرد توصیفی– تحلیلی به موسیقی دلنشین برخی واژگان ناهمگن در جزء 29 بپردازیم تا جنبهای از اعجاز قرآن کریم را به نمایش بگذاریم. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که ساختار تمام اجزاء و عناصر واژگان ناهمگن چنان حساب شده و دقیق است که از یک سو به موسیقایی شدن آیات کمک شایانی کرده و از سویی دیگر هماهنگ با محتوا و اغراض دینی بوده و مخاطب را در القای هر چه بهتر معانی و مفاهیم آیات قرآنی یاری میکند.
-1 مقدمه:
یکی از مهمّترین جنبههای اعجاز زبانی قرآن؛ موسیقی دلنشین آن است، كه بر حسن و زیبایی این منشور آسمانی افزوده است. یکی از قرآنپژوهانِ معاصر به نظمآهنگ زیبای آیات الهی اشاره کرده و میگوید: «نظمآهنگ واژگان قرآن، نغمهای دلکش و نوایی دلپذیر پدید میآورد؛ نوایی که احساسات آدمی را بر میانگیزد و دلها را شیفتهی خود میکند. نوای زیبای قرآن برای هر شنوندهای، هر چند غیرعرب محسوس است، چه رسد به این که شنونده عرب باشد. هنگام گوش جان سپردن به آوای قرآن، نخستین حالتی که اذهان را جلب میکند، نظام بدیع و شیوای صوتی آن است. در این نظام، حرکات و سکنات واژگان به شکلی آرایش شده است که به هنگام شنیدن، آوایی دلنشین به گوش میرسد، آوایی که شوری در دلها میاندازد و نشاطی در جانها میدمد.»
یکی از مؤلفههای موسیقیبخش آیات قرآن که در القای معانی دینی نقش مهمی داشته و از عمدهترین وجوه زیباسازی کالم به شمار میرود، تقابل واژگان قرآنی است. این شیوه در قرآن کریم از دامنهای بسیار گسترده و وسیع برخوردار است. در ارتباط، پژوهشگر دیگری معتقد است: «قرآن فراوان از ایمان و کفر در یک بافتِ سخن یا شبه بافت مثل طاعت و نافرمانی، تاریکی و نور، نفع و ضرر، هدایت و گمراهی، بهشت و جهنم، آسمان و زمین، نیکیها و بدیها، زندگی و مرگ و دیگر معانی متضاد سخن گفته است و این از باب تکلّف یا زیادهروی در سبک نیست بلکه الزمة اندیشهورزی و فهم است.»
بسامد تصاویر تقابلی در متن قرآن عجیب نیست؛ چراکه تصاویر قرآنی از طبیعت، انتزاع یافته و تمام طبیعت نیز آکنده از تصاویر تقابلی است. مثل زمین و آسمان، شب و روز، صالبت و نرمی و... همچنین بسامد تصاویر تقابلی در کتاب الهی عجیب نیست؛ چراکه قرآن موضع انسانها را در برابر پروردگارشان بیان میکند مبنی بر اینکه برخی از آنها مؤمن هستند و برخی کافر. البته قابل ذکر است که الگوی تقابلی یاد شده در واژگان قرآن، روابط لفظی و معنایی موجود میان نظامهای متقابل را در بر میگیرد، امری که در نهایت برتأثیر سخن نیز میافزاید.
اعجاز موسیقایی واژگان ناهمگن و همخوانی آنها با معانی، مقولهی مهمّی است که کمتر شاهد تحقیقاتی راجع به آن بودهایم. اکنون به منظور کشف گوشهای از اسرار زیبای این کتاب آسمانی، برآن شدیم تا به این موضوع بپردازیم. لذا شاکلهی این گفتار را چهار بخش ذیل شکل میدهد:
1. مفهوم موسیقی
2. مفهوم تقابل واژگانی
3. تقابل در شكل - فرم - و محتوا
4. تقابل در قرآن و موسیقی برخاسته از آن.
پرسشهای تحقیق:
1. هدف از اتخاذ روش موسیقایی در آیات قرآن چیست؟
2. چرا از روش تقابل در ساختار موسيقايي قرآن استفاده شده است؟
3. به چه دلیل میان شكل - فرم - و محتوای واژگان ناهمگن، همخوانی وجود دارد؟
فرضیات تحقیق:
1. بخش مهمّ اعجاز قرآن به خاطر حضور عناصر موسيقايي در آن است. این موسیقی در گوش خوش مینشیند، به آسانی بر زبان جاری میگردد، احساسات را بر میانگیزد، جانها را مجذوب خود میکند و هرچه بيشتر قرائت شود بر صفاي باطن ميافزايد؛
2. تقابلهای موجود در متن قرآنی نقش مؤثری در تأثیرگذاری بر مخاطب و برانگیختن نیروی فکر و عاطفهی او ایفا میکند؛
3. موسیقی برخاسته از واژگان ناهمگن قرآنی و ارتباط آنها با محتوا و معانی ارزشمند، برای القای هرچه بیشتر معانی و تأثیر در مخاطب است و قرآن با این اسلوب است که بهسوی دلها روانه شده و سبب تسخیر آنها میشود.
