بخشی از مقاله
چکیده:
پس از کمرنگ شدن حضور سنتی وزن و قافیه در شعر و ورود مسائل و دغدغههای جدید به این عرصه، ضرورت استفاده از ظرفیتها و ابزارهای مختلف برای بیان مفاهیم، بیش از گذشته احساس گردید. شاعران کوشیدند با استفاده ازعناصر متعدد، مفاهیم را به شکلی مطلوب به مخاطبان خود منتقل کنند؛ از جملهی این عناصر، استفاده از عنصر موسیقی برآمده از تکرار بود »تکرار« اساس موسیقی شعر، نگرشی است به تأثیر و زیباییهای آن،که در اشعار سیمین بهبهانی نقش برجسته دارد. در شعر معاصر و بخصوص در اشعار سیمین بهبهانی نقش ردیف و قافیه قابل انکار نیست و شاعرضمن استفاده از این موسیقیها ازموسیقیهای بیرونی نیز بهره جسته و به شعر خود غنا بخشیده است. این مقاله برآن است تا با تمرکز بر همین مبنا ضمن نگرشی در کارکرد موسیقی شعر امروز، سهم مقولهی تکرار را از این رهگذر در ارتباط با معنا بخشی مورد توجه قرار دهد، نتایج برآمده نشان میدهد پدیدهی تکرار در شکلهای مختلف خود نه تنها به ملموستر وعمیقتر شدن انتقال معنا کمک میکند، بلکه در وسعت بخشیدن به دایرهی معنای واژگان نیز دخیل است. روش تحقیق تحلیلی است که در این جستار با بهرهگیری از منابع موجود و دریافتهای شخصی به تحلیل مطالب پرداخته میشود.
کلید واژهها: سیمین بهبهانی، کارکرد تکرار، موسیقی شعر.
مقدمه:
ارتباط تنگاتنگ شعر و موسیقی موضوعی است غیر قابل انکار که عموم اهل فرهنگ و هنر، بهویژه اهل ادب وموسیقی هریک به آن معترف ومعتقدند؛ پیوندی ناگسستی بین این هنرهای آسمانی برقرار است که گویی از یک جایگاه برخاستهاند تا در نمایاندن زیبایی به انسان مؤثرتر واقع شوند، روح آدمی را تلطیف سازند و او را به سوی جمال و کمال راه دهند و در نهایت او را تعالی دهند. بر این اساس، همواره شاعران بزرگ، بزرگترین شیفتگان موسیقی بودهاند وشعر، خاستگاهی جز به موسیقی رساندن زبان ندارد. و آثار موسیقیدانان، آن گاه که با کلام همراه باشد، لطفی دیگر مییابد. بنابراین، شاعر از موسیقی ناگزیر است وموسیقیدانان از شعر؛ چرا که اغلب شاعران بزرگ خود موسیقیدان بودهاند: رودکی، منوچهری یا دست کم با موسیقی آشنایی داشتهاند: سعدی، نظامی ...با اذعان بر انفکاکناپذیری شعر و موسیقی-این دو همزاد-میتوان گفت که مراد از موسیقی شعر مجموع عوامل موسیقیایی است.که در سراسر شعر، سایه میافکند وغلغل و رستاخیزی در - شعر - ایجاد میکند.
»سه نوع موسیقی وجود دارد:
-1 موسیقی عروضی - بیرونی - -2 موسیقی قافیه - کناری - -3 موسیقی داخلی کلمات ازمیان سه گونه موسیقی، موسیقی بیرونی، کناری وداخلی که اسباب ایجاد نظم به شمار می روند، موسیقی بیرونی یا به عبارت دیگر، وزن بر موسیقی کناری یعنی قافیه وردیف تسلط دارد. موسیقی کناری شامل دو صنعت قافیه وردیف است قافیه نسبت به ردیف از توان تسلط بیشتری در ایجاد تناسب موسیقایی برخوردار است: ردیف،قافیه، وزن معمولاً درمطالعات سنتی، به هنگام ارائهی تعریفی از قافیه و ردیف، توجه به جایگاه پایانی مصراع یا بیت یکی از مهم ترین ملاک هاست. ولی قافیه وحتی ردیف در میان مصراع نیز امکان کاربرد دارد.« - صفوی، - 270:1390 »در میان صنایع قدما، آنچه مربوط به موسیقی داخلی کلمات است وآنچه مربوط به موسیقی قافیه - یعنی سجع است - بدین قرار است:
-1تسجیع -2ترصیع -3 تجنیس-4لزوم ما لا یلزم یا اعنات - «شفیعی کدکنی، - 454:1391موسیقی معنوی« یعنی همه ارتباطهای پنهانی عناصر یک بیت یا یک مصراع و از سوی دیگر همه عناصر معنوی یک واحد هنریمثلاً، یک »غزل یا یک قصیده، خواه کلاسیک وخواه مدرن« که اجزای موسیقی معنوی آن اثرند.به این ترتیب عواملی چون وزن، قافیه، ردیف، هماهنگی صامتها ومصوتها، جناسها ... ومجموعه کلام را از حالت ساده، روزمره ومحاورهای خارج، و هنری میکنند.وقتی این عوامل با عنصر خیال و اندیشه آمیخته شود، لطف سخن را دو چندان ورستاخیزی میان کلمات ایجاد میکنند و شنونده، حظ و بهرهای اثیری مییابد.محور اصلی عوامل مذکور »تکرار « است که بسامد آن- در مصوتها، صامتهای کلمات، هجا و جمله- که اگر سخته و سنجیده بهکار گرفته شود موجد زیبایی و موسیقی میشوند.
موسیقی شعر از دیرباز مورد توجه نویسندگان ومنتقدان عرصهی شعر بوده است؛ از قدیمترین نوشتهها تا مقالات وکتابهای جدید در این باره همگی گواه این نکتهاند که پرداختن به این شاخه زیرساختهای شعر، همواره مهم بوده است.در شعرفارسی کلاسیک وزن و قافیه جزء جداییناپذیر شعر بوده شاعران آن را به عنوان مقولهای ماهوی در بارهی شعر محسوب میکردند. اما در دورهی جدید و به ویژه پس از جنگ جهانی دوم در پی ارتباط با ادبیات جهان، پیشگامان عرصهی شعر، به ویژه نیمایوشیج، احمد شاملو و دیگران در حوزهی زبان فارسی به این نتیجه رسیدند. که تأمین موسیقی از مسیر وزن و قافیه به همان طریقی که نیاکانشان پذیرفته بودند تنها راه نیست، چرا که ادامهی این مسیبر موجب از بین رفتن بنیان شعر در راستای بیان دغدغهها و مسائلی جدید خواهد بود؛ از این رو ضمن ایجاد تغییر در این دو ساختار از ابزارهایی تازه نیز برای تأمین موسیقی بهره گرفتند که از مهمترین آنها پدیدهی تکرار است.
عنصر تکرار در سطوح مختلف در شعر معاصر دیده میشود وشاعران معاصر، چه در جهت توسعه معانی وحسن تأثیر و چه در باب سود جستن از نغمه و آهنگ کلام، از آن بهره بردهاند روی هم رفته میتوان روش تکرار را پر کاربردترین روش در شعر معاصر است.»ناقدان و شاعران رمانتیک به پیروی از فریدریش فون شلگل شعر را »موسیقی« کلام میخواندند. آنان استدلال میکردند که واژههای شعر از صداهایی شکل گرفتهاند که نظم درونی و قاعدههای تکرار و تناوب آنها موسیقایی است. قاعدههای فن بیان شاعرانهی کلاسیک - چون وزن و قافیه - سرمشق موسیقایی داشتند، و حتی در شعر بیوزن تکیه بر»موسیقی کلام« است و با حذف قافیهها، همراهی درونی هجاهای واژهها اهمیت مییابد که باز منش موسیقایی دارد. - احمدی، - 20:1389
پیشینهی تحقیق: در سالهای اخیر کتابها و مقالاتی در باره هنر شاعری و سبک شعری سیمین بهبهانی نوشته شده است اما اثری که مستقلاً به موضوع برجستهسازی از طریق تکرار واژه در اشعار بهبهانی نوشته باشند مشاهده نشده است. ازمیان مقالاتی که با موضوعاتی نزدیک به موضوع مقالهی حاضر نوشته شدهاند، به موارد زیر میتوان اشاره کرد.» - 1تحلیل زبانشناسی اشعار سیمین بهبهانی بر اساس نظریهی یاکوبسن - « - 1389 از »مطهره، جهانی بهنمیری - که به جنبههای نوآوری سیمین در ساخت غزل و ویژگیهای زبانی اشعار سیمین پرداخته شده است.»-2ذهن و زبان سیمین بهبهانی« از »حسین ماحوزی« که در آن به بررسی خلاقیتهای هنری وشاعرانه این بانوی غزل پرداخته شده است.» - 3 بررسی عناصر زندگی معاصر در شعر سیمین بهبهانی« از » کاووس حسنلی« به نوآوریهای شعری وی در غزل پرداخته است.
گزینش واژگان »همنشینی واژه ها تابع مجموعه ای از قواعد است و هر واژه در جمله نسبت به واژه ی پیش از خود از محدودیتگزینشی بیشتری برخوردار است. اگر بپذیریم که نظم از طریق قاعده افزایی بر زبان هنجار تحقق می یابد میتوان چنین تصور کرد که به دلیل قاعده افزاییها همنشینی واژه ها در نظم از محدودیت بیشتری برخوردار است. حفظ وزن میتواند دلیلی براین مدعا باشد. حفظ تناسب موسیقایی در ترکیبات عطفی تابع نوعی قاعده افزایی است.« - صفوی: - 262 تکرارعطفی از دیدگاه دستور سنتی، به دو گونهی زنجیرهی متمایز از یکدیگر منجر میشود که یکی تحت عنوان»اتباع
