بخشی از مقاله
چکیده
آثار تاریخی در تمام جوامع به دلیل نقش انکارناپذیری که در تداوم هویت تاریخی ایفا میکنند و از سویی جایگاه حائز اهمیتی که در صنعت گردشگری دارند، همواره موردتوجه بودهاند. این آثار به بهترین نحو ممکن سیر تحولات یک قوم در طول حیاتشان را نمایان ساخته و درعینحال بهمثابه عناصر قابل اتکایی امکان تداوم بعد تاریخی و فرهنگی و درک ارزشها و باورهای یک جامعه را فراهم میآورند .
همواره برای حفظ آثار تاریخی ارزشمند مطالعات و تلاشهای فراوانی انجامشده، اما کماکان و بهطور فزایندهای رویکرد احیای اینگونه فضاها به نحوی شده است که منجر به منزوی و تکبعدی شدن این آثار میشود و بهندرت به بعد معناشناسی،فهم محتوا و حفظ هویت بنا آنچنانکه درخور آن است، پرداخته میشود؛ درحالیکه تداوم حیات این آثار درگرو توجه متعادل به هر دو بعد جسم و روح آنها است. هدف این پژوهش ارائه راهکاری جهت احیای بناهای تاریخی است. به این منظور و بهعنوان نمونه پژوهشی مسجد تاریخانه واقع در شهر دامغان انتخابشده است.
بدین ترتیب در این مقاله با استفاده از مشاهدهها، برداشتهای میدانی، مطالعات کتابخانهای، مصاحبههای تخصصی با مردم بومی و غیربومی شهر دامغان و به استناد تعریف حس مکان و هویت مساجد جوامع اسلامی، به پاسخ پرسشهای تحقیق پرداخته میشود. یافتههای پژوهش نشان میدهد میزان حضور و فعالیتهای جمعی مردم بومی در تاریخانه بهشدت کمرنگ شده و منظر تاریخی این مسجد در نظر اهالی این شهر از حقیقت خود فاصله گرفته است که این مقاله سعی در کشف چرایی آن و ارائه راهکارهایی جهت حل این معضل دارد.
-1 مقدمه
مساجد یکی از بهترین نمونههای بارز پیشرفت معماری ایرانی در طی سالیان شکلگیری آن هستند که در کنار مساجد سایر ممالک از وحدت معماری جهان اسلام برخوردارند. از دیرباز مساجد بهعنوان عناصر شاخص منظر شهری شناختهشدهاند که وجود آنها موجب خوانایی شهرها شده است. اهمیت آن تا بدان جا بوده که هسته اصلی شکلگیری و ساز ماندهی شهر و اجتماعات مردمی بهعنوان مرکز محله در هر شهر بوده است.
روی سخن این مقاله مسجد شبستانی تاریخانه است که تا قرن پنجم هجری قلب و هسته اصلی شهر دامغان بوده است. رابطه مردم با مسجد تاریخانه در دورهی قبل و بعد از تغییرات بهعنوان آثار تاریخی حفاظتشده موردبررسی قرارگرفته است. تغییرات در محیط فیزیکی، نوع کاربری و فعالیتها، موجب از بین رفتن ارزشها و معناها شده استخصوصاً، برای کسانی که مدت طولانی به یک محیط وابسته شدهاند. ازآنجاییکه معنا و دلبستگی، از خواص مکان است، فقدان آن مکان، موجب ضعیف شدن حس مکان و هویت آن میشود.
لذا این مقاله احیای ساختمانهای فرهنگی و تاریخی را در تمام ابعاد عینی و ذهنی بهعنوان چالشی بزرگ مطرح میکند که در جوامع امروزی با توسعه فزاینده فنهای مدرن در معماری، تطبیق حفظ این میراث بازندگی مدرن تبدیل به یک مشکل در حال افزایش است. رویکرد پیشنهادی برای احیای میراث تاریخی، در مفهوم ارائهشده، مطابق با عصر مدرن و اصول اثباتشده حفاظت فعال، در عین احترام به آن میراث است
تاکنون در رابطه با کالبد، طرحهای کالبدی مساجد و مباحثی ازایندست مطالب بسیاری نگاشته شده، لکن توجه اندکی به پژوهشهایی در رابطه باکیفیت محیط کالبدی و حس مکان مساجد انجامشده است. به همین دلیل تحقیقات ازایندست ضروری و مقاله حاضر در راستای کمبودهای موجود صورت گرفته است و بر پایه یافتههای تحقیق راهکارهای مناسب ارائه مینماید؛ لذا در این مقاله بهمنظور دستیابی به فهمی جامع از درک کاربران مسجد از گذشته تا به امروز به گردآوری و دستهبندی ادبیات موجود در این زمینه اقدام شده و با تمرکز بر مفهوم حس مکان و شناخت روابط انسان و همچنین معنای زیبایی، زمینهای برای بررسی تغییرات هویت مسجد تاریخانه را فراهم آمده است.
فرضیه مطرحشده در این مطالعه بیان میکند که بازدید از این مسجد با توجه به قدمت و ارزش آنعمدتاً بهصورت فصلی و توسط بازدیدکنندگان غیربومی صورت میگیرد، اهالی شهر دامغان از منظر تاریخی شهر خود فاصله گرفتهاند، مسجد هویت اصلی خود را ازدستداده و حفظ آنمنحصراً معطوف به بعد مادی و ماهیت فیزیکی آن است.
جهت اثبات درستی فرضیه، تحقیق حاضر در پی آن است که به پرسشهای اصلی زیر پاسخ دهد: چه کسانی کاربران اصلی مسجد تاریخانه در زمان حال هستند؟
درک کلی مردم بومی از مسجد تاریخانه از گذشته تا به امروز چگونه بوده است ؟ برای حفاظت از منظر مسجد تاریخانه چه اقداماتی لازم است؟
پژوهش مقاله حاضر با روش کیفی تبیین شده است؛ که با بررسی دقیق و مطالعه مروری تعریف حس مکان در آثار تاریخی و همچنین نحوه حفاظت از منظر تاریخی انجامگرفته است تا بتوان به بهترین شناخت از مردم و روابط آنها با آثار تاریخی و نحوه حفظ ارتباط آنها با بنای تاریخی دستیافت. در ادامه بهمرور اجمالی از مسجد تاریخانه و میزان اهمیت این اثر تاریخی، پرداختهشده است. همچنین با تحلیل رابطهی دو بعد مادی و معنوی آثار به ارائه رویکردهایی برای حفظ هویت آثار تاریخی میپردازد و با بررسی نیازهای روحی مردم و ویژگیهای بنیادی مساجد در جامعه اسلامی سعی در ارائه راهکاری مناسب برای باز زنده سازی مسجد تاریخانه دارد.
-2 روش تحقیق و گردآوری اطلاعات
این پژوهش از حیث هدف ، کاربردی است، زیرا تلاش دارد با استفاده از ادبیات موضوع به تحلیل رابطه انسان و روح حاکم بر فضای معماری تاریخی بپردازد . بهمنظور یافتن پاسخ سؤالات تحقیق از روش توصیفی استفادهشده و با استفاده از منابع کتابخانهای دست به تحلیل مبانی نظری نموده است . درروش جمعآوری دادهها ، مطالعات کتابخانهای ، میدانی و مشاهدات شخصی بدین ترتیب انجامگرفته است :
مطالعات کتابخانهای:مهمترین روش که با مراجعه به منابع دستاول و معتبر حول موضوع - هویت و ماهیت مسجد در جوامع اسلامی - پیشنویس ادبیات موضوع گرداوری و ویراست شد.
مشاهده و برداشت میدانی : در این روش با بهرهگیری از ابزارهای مشارکتی مانند مصاحبه و قومنگاری و مشاهده رفتار بازدیدکنندگان مسجد - اعم از افراد بومی و غیربومی - ، طی روزها و ساعات و مناسبتهای متفاوت ، نگاه و رابطه مردم نسبت به مسجد تاریخانه دریافت شد و همچنین طی همکلامی با معماران تجربی برداشتهای موجود در مورد بافت فرهنگی و اجتماعی محدودههای اطراف مسجد تاریخانه ، در تطابق با مطالعات کتابخانهای بهروزرسانی شد و موارد لازم اصلاح و اعمال گردید .مصاحبههای مذکور بهصورت نیمهباز و با دو گروه بومی و غیربومی آن منطقه در روزهای تعطیل و غیر تعطیل انجام شد.
-3 نگاهی اجمالی مسجد تاریخانه ی دامغان
مسجد تاریخانه ازجمله مساجد شبستانی ستوندار در قرون اولیه اسلامی در ایران است که بهطور کامل تخریب نشده است. به نظر مشکوتی تاریخانه به تقلید از معماری ساسانی ساختهشده است. هیل براند مسجد تاریخانه و مسجد نائین را طرح ایوانی میداند و مینویسد: شکل ایوان بهخوبی برای ورودی باابهت مسجد مناسب بود ایوان میتوانست ورودی مرکزی به شبستان را مشخص سازد. و یا درواقع خود بهتنهایی بهعنوان شبستان مورداستفاده قرار گیرد. در شبستان سمت قبله در تاریخانه دامغان بلندی دهانه طاقهای آن ردیف از بلندی طاقهای دیگر بیشتر است
بر اساس نظر پیرنیا طرح بنا ایوان دار است؛ پوشش بنا را بهصورت طاق و تویزه و با ارتفاع کوتاه زدهاند و سقف را بهمنظور مردم وار کردن بنا کوتاه کردهاند. همچنین بنا بر تحقیقات وی صورت اولیه بنای تاریخانه درگذر زمان تغییراتی کرده استمثلاً دهانه وسط از دهانههای دیگر مرتفعتر است. شکل اولیه سایر نماها به همین صورت و با قوسهای بیضیشکل بوده است و قوسهای جناغی رابعداً زدهاند بهطوریکه پاکار قوسهای بیضیشکل و جناغی یکی بوده است. در قسمتی از بنا هنوز قوسهای بیضیشکل باقیمانده و شکلهای اصیل و غیر اصیل در بنا قابلتفکیک است
مؤلف تاریخ قومس آورده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغانی با کمک مالی اهالی طاقهای مسجد را بازسازی کرد اما در این بازسازی حالت اولیه طاقها را اعاده نکردند و آنها را به روش معمول در آن روزگار ساختند. او افزوده است که از سوی شمال غربی سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستانهایی باز میشده که اکنون خراب شده اند.
شکل:1
مسجد تاریخانه. دامغان. عکس از : مهسا اکبری، 1394
یکی از قدیمیترین منارههای موجود در ایران که کتیبهای به خط کوفی دارد، مناره مسجد تاریخانه دامغان است - شکل. - 2مناره جدید مسجد در جای مناره خشت و گلی اولیه قرار ندارد و در کنار بنا ساختهشده است. همانطور که از نام مناره مشخص است، این بنا نام خود را از نار به معنی آتشگرفته و قدیمیترین تعریف مربوط به مرحوم عباس زمانی است. مناره یعنی جای نار - آتش - و درواقع محل نور و روشنایی بوده که گاه کلمه مأذنه و میل راهنما نیز به آن اطلاق شده است .[6] این بناها بهعنواننمادِ ازنظر نقش به مدد آتش و نور - که کنایه از انوار الهی و معرفت و دانش است - به منزل و مقصد و حقیقت هدایت میکردند
