بخشی از مقاله
چکیده:
گفتوگوی ادیان و مناظره دارای مبانی و اصول مختلفی است که از جمله آنها مبانی اخلاقشناختی است و بدون بسترسازی اخلاقی، مناظره علمی و گفتوگوی دینی ممکن نیست. مبانی اخلاقی متعددی را میتوان برای گفت-وگوی ادیان برشمرد که مدارا و تساهل دینی - در این مقاله از آن تعبیر به »کثرتگرایی دینی هنجاری« میکنیم - یکی از آنهاست.
در دنیای امروز، تساهل را اغلب مفاهمی میدانند که محصول دنیای غرب و مدرنیته است و فرهنگهای دیگر، بهویژه اسلام با چنین مفاهمی آشنا نیستند، در حالی که پژوهشهای علمی و تاریخی بیانگر آن است که این تصور تا چه اندازه وارونه است؛ اسلام دینی است که در طول تاریخ بهترین چهره مدارا و تحمل عقاید و افکار مخالفان را از خود نشان داده و صدها سال پیش از آنکه اروپاییان از تساهل سخن بگویند، مسلمانان در فرهنگ اسلامی به آن پایبند بودهاند.
در دوره امام رضا - ع - که یکی از دورههای ظهور تکثر دینی است، حضرت بر همین مبنا، رفتاری مسالمتآمیز با دیگران بهویژه پیروان ادیان و مذاهب مختلف داشتند. روش و نحوه رفتار حضرت در گفتوگوها و مناظراتی که با دانشمندان و اصحاب ادیان دیگر داشتند، بهترین الگو در این زمینه است. بر این اساس، نوشتار حاضر به تحلیل و تبیین تساهل و کثرتگرایی دینی هنجاری در مناظرات و سیره رضوی می-پردازد و مبانی آن را مورد بحث و بررسی قرار میدهد.
مقدمه
از جمله مقتضیات دنیای جدید پیدایش تنوع و تکثر در زمینه اندیشه و تفکر و به رسمیت شناخته شدن آرای متعدد در زمینههای متفاوت است. توجه به »تکثر دینی - religious plurality - « نیز امروزه به روشهای گوناگون، بهویژه پدیدارشناختی و جامعهشناختی مجال ظهور یافته و کثرتگرایی دینی 1 - religious pluralism - - به معنای جامعهشناختی آن - یکی از ویژگیهای عصر حاضر تلقی میشود. تا پیش از قرن 19 میلادی تماس میان ادیان بزرگ جهان بسیار کم بود؛ حتی آغاز استعمار اروپایی به تماسهای نزدیکتر در میان اشخاصی که خود را همپایه میدیدند، کمک نکرد.
در قرن نوزدهم و بیستم، با بهبود نظام تبادل اطلاعات و گسترش تجارت، تماسها رفته رفته بیشتر شد و این روند از سال 1950 میلادی شتاب بیشتری یافت بهطوری که به گفته بکفورد »از دهه 1960 به این سو، توصیف جوامع پیشرفته صنعتی وکاملاً مدرن، بهعنوان جوامع »متکثر«، یک اصل ایمانی برای جامعهشناسان دین بوده است« - بکفورد، . - 137:1389 غیر از انحصارگرایان و متعصبان سرسختی که سودای برگرداندن همه عالم به عقیده خودشان را دارند، این نکته در دنیای پست مدرن روشن شده است که کثرتگرایی دینی یک واقعیت در زندگی ماست و پافشاری بر یک تفسیر خاص چیزی است در حد اِعمال قدرت مستبدانه؛ همان چیزی که افراطگرایان انجام میدهند.
در همین پارادایم جدید است که اوضاع تحول ادیان آغاز شده و فضای خشک تحت تسلط »الهیات کلمه2« - موضع کارل بارت - تغییر یافته، و »الهیات ادیان« - همانند »تاریخ ادیان - « و به تبع آن »پیروان ادیان« به سوی گفتوگو و دیالوگ حرکت کرده است. در چنین جوامع کثرتگرا، پیروان ادیان با این تجربه روبرو شدهاند که در کنار یکدیگر و در نقش اقلیتهای دینی به دور از تبعیض و تعصب زندگی کنند. از اینرو امروزه بحث از رواداری و تساهل - tolerance - و همزیستی مسالمتآمیز بهعنوان یکی از مباحث مهم در عرصه سیاست، حقوق - حقوق بینالملل و حقوق شهروندی - و اخلاق - اخلاق کاربردی applied ethics/ - ، از جمله اخلاق گفتوگو و مناظره مطرح شده است.
بنابراین با توجه به تنوع و کثرتگرایی که در حوزه فرهنگ و دین پدید آمده است، گفتوگوی بین الادیانی و مناظره یک امر ضروری بهشمار میرود. این گفتوگو - دیالوگ - منطق خاص خود را دارد. برخی از دانشمندان هرمنوتیک از آن جهت که دیالوگ یا به تعبیر گادامر »مکالمه هرمنوتیکی« - گادامر، - 209 : 1381، را روش فهم میدانند بر این نکته تأکید میکنند که هر متن و هر سنت را باید در این چارچوب فهمید؛ چرا که هر سنت در بافت زبانی و معنایی خاص به خود شکل میگیرد.
برخی دیگر نیز به مطالعه مقایسهای - دینپژوهی تطبیقی - روی آوردهاند. به طور کلی، تلاشهای زیادی برای آشتی دادن تعارضها ذیل مجموعهای از چترهای فلسفی، عرفانی، الهیاتی و پدیدارشناختی وجود دارد که میتوان به نظریه هایی مانند »مسیحیان گمنام« کارل رانر - پترسون و دیگران، 1377، ص - 417، الهیات جهانی یا »الهیات ناظر به همه ادیان« گلین ریچاردز - ریچاردز، - 1380، کثرتگرایی دینی جان هیک - هیک، 1378؛ 1989؛ - 1988، »وحدت متعالی ادیان« سنت-گرایانی مانند فریتیوف شوان - شوان، 1381؛ 1383؛ - 1984، سید حسین نصر - نصر، 1381 الف؛ 1382 الف - و دیگران اشاره کرد.
.1 توضیح این نکته لازم است که واژه کثرتگرایی دینی دو کاربرد دارد: کاربرد ذهنی - objective - و کاربرد عینی . - subjective - کاربرد ذهنی کثرتگرایی مربوط به حضور دین در ذهن یا به تعبیر دقیقتر، ادیان - باورهای دینی - در اذهان مختلف است.
علومی مانند فلسفه، معرفتشناسی دینی و عرفان نظری اینگونه هستند و ناظر به »باورهای دینی« و اتصاف آنها به صدق و کذب و همچنین نجاتبخشی آنها میباشند؛ نظریههایی که امروزه در فلسفه دین و الهیات - کلام جدید - پیرامون حقیقتمندی و نجاتبخشی ادیان مختلف شکل گرفتهاند، مانند نظریه پلورالیسم - کثرتگرایی - دینی - دیدگاه جان هیک - ، نظریه وحدت متعالی ادیان - دیدگاه فریتیوف شوان، رنه گنون و دیگر سنتگرایان - از این قسماند - دین در عالم ذهن یا باور دینی - . اما کاربرد عینی کثرتگرایی به حضور دین در خارج و اجتماع مربوط میشود، و علومی مانند جامعهشناسی دین، تاریخ ادیان، پدیدارشناسی دین و دینشناسی تطبیقی از جمله این علوم هستند که ناظر به »واقعیت خارجی ادیان« - با صرف نظر از حقانیت و صدق و کذبپذیری آنها - . در این مقاله هر جا که از واژه کثرتگرایی دینی استفاده شده است منظور جنبه اجتماعی و پدیدارشناختی آن است نه فلسفی و معرفت شناختی.
» . 2الهیات کلمه - theology of the word - «، که اغلب »الهیات دیالکتیکی« خوانده میشد، بیانگر وجود نوعی تنش یا »جدال بین زمان و ازلیت« یا »کشاکش و جدل بین خدا و شر« است. بر اساس این دیدگاه، دین جز ابداع خود بشر نیست و انسان آن را به نشانه طغیان علیه خدا ساخته و پرداخته است
هدف این نوشتار تبیین دیدگاه اسلامی درباره کثرت دینی و نسبت آن با مساله حقیقتمندی و نجاتبخشی نیست، این مساله در جای خود مورد بررسی قرار گرفته است
موضوعی که در اینجا در پی آن هستیم، تبیین آداب و اخلاق گفتوگوی دینی و مناظره است.
واضح است که نظر به نیاز علمی و معرفتی موجود و یافتن معیار اخلاقی برای تعامل پیروان ادیان با یکدیگر، ارائه الگویی عملی و مبتنی بر مشترکات ادیان و اخلاق اصیل دینی، ضرورتی اجتنابناپذیر خواهد داشت؛ چه اینکه روابط گروههای مختلف و پیروان ادیان با یکدیگر، گاهی تا حد تخاصم و تهاجم پیش رفته، تا جایی که تاریخ ادیان و مذاهب، سرشار از جنگهای خونین و نزاعهای ایدئولوژیک بینمعتقدان فِرَق و مذاهب مختلف است، که جنگهای صلیبی، نمونهای آشکار از اینگونه کشمکشهاست.
از سویی، دیدگاههای افراطی و تفریطی برخی پیروان ادیان، در افزایش بحران و آشفتگی آرا، بیتأثیر نبوده، نیازبه پژوهش و ضرورت حلّ این مساله را دو چندان مینماید. از اینرو، نوشتار حاضر در صدد حلّ مساله مذکور برآمده، به بررسی دیدگاه وسیره امام رضا - ع - در ارائه الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب میپردازد. چرا که گستره و قلمرو آموزههای اهل بیت - ع - محدود به مسائل اخروی نیست، بلکه هدف اصلی دین، ساختن انسان و جامعه است وآموزههای دینی همزمان به هر دوی آنها معطوف است.
اهل بیت هم در مقوله انسانسازی و هم در مقوله جامعهسازی، نمونه و الگو است و ایشان علاوه بر اینکه نمونه آرمانی انسان کمال یافته بود که آحاد مسلمانان میتوانند ایشان را الگوی خویش قرار دهند؛ همچنین حضور امام - ع - در خراسان و گفتوگو با دانشمندان آن دوره، نمونه آرمانی تأسیس جامعه مطلوب علمی، تمدنسازی و کرسیهای آزاداندیشی است.
کثرت دینی در اسلام و عصر امام رضا - ع -
همانطور که گفته شد، در فرهنگ و تمدن غرب مسیحی، رشد چشمگیر آگاهی از تنوع و تکثر دینی میراث عصر حاضر تلقی میشود - که از نتایج گسترش ارتباطات و همچنین توسعه علوم دینشناختی است - ، در حالی که اسلام تنها دین وحیانی است که تقرباًی با همه ادیان عمده و تمدنهای مختلف بهطور مستقیم در تماس بوده و بدین طریق کثرتگرایی را در خود تجربه نمود، و مبنای تمدن پهناوری قرار گرفت که از کنارههای اقیانوس اطلس تا سواحل اقیانوس آرام گسترده و گروههای قومی و نژادی کثیری، از عرب ، ایرانی، هندی، پاکستانی، مالایایی، چینی، اروپایی، آفریقایی، ترک و طوایف بسیاری دیگر از مردم را در برگرفته است.
به طور کلی، از نگاه تاریخی، دین اسلام پس از دورهای طولانی و بعد از عصر شمولیت دینی و تمدنی - حدود 900 یا 800 تا 200 سال پیش از میلاد، که یاسپرس از آن به »عصر محوری1 - the axial age - « تعبیر میکند - ، ظهور کرد.
.1 در مطالعات دینشناسی، آن گاه که ادیان را در بستر تاریخ مینگرند، به سه دوره اشاره میکنند:
.1 دوره پیش از عصر محوری - قبل از قرن نهم یا هشتم پیش از میلاد - ؛
.2 دوره محوری - حدود 900 یا 800 تا 200 سال پیش از میلاد - ؛ و
.3 دوره پس از عصر محوری - از قرن دوم پیش از میلاد تاکنون - .
دوره نخست در واقع عصر ادیان ابتدایی است. دین ابتدایی دینی قبیلهای و محلی بود که بیشتر حافظ نظم جاری اشیا، حیات قبیله یا حکومت و زیستبوم آن بود. بشریتو جهانِ موجودات زنده، بخشی از یک کل تلقی میشد، و انسان ابتدایی نیز خود را بخشی از یک ارگانیسم زنده اجتماعی میدید و نه فردی جدا و مستقل. دوره دوم دوره پدید آمدن بینشهای معنوی بزرگ است که در چهرهها و متون مقدس مهمی تبلور یافت.
