بخشی از مقاله
چکیده:
راه حلهای معمارانه میتوانند برای احیاء بافتهای قدیمی منشاء درآمدهای اقتصادی ملی و خصوصی باشند لذا یافتن راهی برای پویاتر کردن و بازگرداندن این بافتها به چرخه اقتصادی و صنعت توریسم همیشه دغدغه مهمی بوده است.
با این نگاه به سراغ یک شهر باستانی با بافتهای ماندگار از سالهای گذشته رفته ایم تا عناصری را در بافت بیابیم که بتوانند حیات این بافت قدیمی را به آن بازگردانند و منافع اقتصادی را نیز تامین کنند.شهر یزد محله هایی بسیار قدیمی در میان شهر دارد که میدان خان در قسمت مهمی از آن قرار گرفته است مطالعه این میدان و بررسی شرایط آن برای جذب بیشتر توریست موضوع اصلی این مقاله است اما این تحقیق به یافتن مسیر کوچه ای منتهی شده که توانسته است با همه مختصر بودن ،کلیه ی خواسته های محقق را برآورده کند.
برای دسترسی به این پاسخ علاوه بر حضور در مکان و بررسی و اسکیس و طراحی های متعدد و بهره گیری از محضر استاد بزرگوار جناب دکتر جلال فروزانفر از منابعی چون طرح جامع شهری برای یزد، فلامکی و مقاله های دیگر صاحب نظران استفاده شده است.
نتیجه ای بررسی ها رسیدن به فضایی است که ضمن حفظ هویت و تشخص بافت سنتی شهر حس مکان را تقویت و حواس توریستها را چنان درگیر و تحریک کند که حضورشان را در آن فضا به عنوان خاطره ای خوشایند با خود به سوغات ببرند و بر ای بازگشت دوباره به این محیط دلچسب راغب باشند و یا آنرا به عزیزان خود توصیه کنند. در این طرح یکی از کوچه های میدان خان یزد طوری با عناصر فرهنگی و معمارانه ترکیب می شود که به یک هویت ماندگار و خاطره انگیز بدل می گردد این "کوچه خاطره" خصوصیاتی دارد بعنوان یک ایده نه تنها در این میدان خاص قابل اجرا و کارآمد است بلکه میتواند بطور کلی در فضاهای سنتی شهرهای قدیمی ارائه شود.
مقدمه:
در قرن حاضر، صنعت توریسم و گردشگری از مهمترین عوامل اقتصاد پایدار بوده است در عین اینکه فرهنگ ها و تمدن های متفاوت را به یکدیگر پیوند داده که در نتیجه این پیوند، نوعی تبادل نظر و گفتگوی تمدن ها ایجاد شده است. معماری بافتهای تاریخی یکی از اصلی ترین پایه های توسعه صنعت گردشگری می باشد که از دیرباز موردتوجه و علاقه گردشگران بوده است.
پیشنیه بسیار غنی معماری کشورمان، نه تنها از لحاظ سیاسی و موقعیت استراتژیکی مورد توجه بوده بلکه در عرصههای فرهنگی و هنری نیز توریستها و محققین بسیاری را به سوی خود کشانده است. شهرهای کویر ایران از جمله یزد، عناصر و مجموعه ای با ارزشهای معماری و شهرسازی هستند که هریک از آنها نمودی بی بدیل از معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی می باشند. شهر تاریخی یزد ذهن جستجوگر پژوهشگران و قشر عظیمی از گردشگران را به خود جلب مینماید.
به لحاظ ارزش های خاص شهرهای تاریخی ما و به دلایل ویژگیهای معماری و شهرسازی و هنری ارزشمند نهفته در آنها، بافتهای شهری کهن می توانند به بهترین جاذبه های گردشگری مبدل گردند. اهمیت و ارزش این بافت های کهن آنچنان است که هم اکنون با محدودترین امکانات ضروری، توانسته اند توجه بسیاری را به خود جلب نمایند. بنابر این ساماندهی و احیاء مراکز شهری علاوه بر تحقق هدف حفاظتی و احیاء به سبب ارتقاء کیفی فضاهای مربوطه و تجهیزمناسب آن ،که توامان نیازهای ساکنان ،بهره بران،گردشگران و نهایتا خود بافت را تامین می کند،قادر به توسعه صنعت گردشگری خواهد بود
نمونه ها:
کوچه های قهر و آشتی در جنوب تهران،کوچه های پشت بازار میدان نقش جهان اصفهان،کوچه های سنگ فرش محله جلفا، کوچه های گلی ابیانه،کوچه های سراشیب ماسوله کوچه مبادله در لندن که دو خیابان معروف را در لندن به یکدیگر متصل می کند. کوچه مارتن نورتزیک کراند در استکهلم باریک ترین کوچه اروپا با مراجعه به نظریه بارتن شاو - - BURTENSHAW,1991,212 در قابلیت تبدیل سه دسته از فضاهای شهری به جاذیه های توریستی ، طراحی مسیرهای پیاده تفریحی در بخش های خاصی از شهر در دسته سوم قرار گرفته است که به عنوان راهکارهای کارآمد در جذب گردشگران داخلی و خارجی در مرکز بافت های تاریخی ضمن حفظ آثار با ارزش ،منجر به ارتقای هویت تاریخی آن شده و در ارتقای کیفیت شهرها و احیای اجتماعی نیز موثرند.
طراحی این مسیرها گامی دو جانبه و شاید چندسویه برای حفاظت از بافت و هدایتگر گردشگر، بافت کهن را حیات بخشد.این مسیر که مطابق با حرکت انسان برای بافتی مطابق با حرکت او طراحی می شود، ضمن معرفی بافت و عناصر با ارزش آن به عنوان یک راوی و یک هادی مناسب می تواند هر نا آشنایی را با بافت مانوس سازد. همچنین بازگردانی حس تعلق ،شناسایی ارزشهای فرهنگی و سنتی خاص محله،خاطره ها و عناصر خاطره ها ساز،ابنیه ها،مراکز محله و نشانه های محله،شخصیت های مهم محله باری ساکنین و ایجاد حس مشارکت جمعی با آئین های جمعی و روابط همسایگی در این مسیر بسیار راهگشاست.
مکانیزم انتقال پیام میان شهر، عناصر شهری و مخاطب :
برای برقراری ارتباط زبانی میان عناصر شهری و شهروندان در بدو امر سه عنصر ضروری است:
الف - پیام رسان: در اینجا عناصر، فضاها و بناها به شکل منفرد و همینطور به شکل جمعی یا شالودهای در شهر پیام رسان هستند
.مهمترین عامل موثر پیام رسان »قابل قبول بودن« آن است. چنانچه این ویژگی را داشته باشد ارتباط بسیار سالم، مؤثر، مفید و سریع خواهد بود. این ویژگی را میتوان از جاذبه کلی، شکل ظاهری آنها - پوسته بنا و عناصر - ، خصوصیات ویژه و اصول کلی آن و اهمیت داشتن به هر دلیل برای کسی که پیام را دریافت می دارد، دریافت. در واقع پوسته بنا و عناصر، جایی است که میان پیام رسان و گیرنده پیام قرار گرفته و ره به درون عناصر و معانی آن از طرفی و اتصال به ذهن و ادراک شهروند از سوی دیگر میبرد و ارتباط منطقی برقرار میشود.
ب - گیرنده پیام: در اینجا مخاطب گیرنده پیام است. در مورد گیرندگان پیام، ادراک، هوش، شخصیت اجتماعی، اطلاعات و بویژه گرایشها نقش اساسی در انتقال پیام ایفاء می کنند. چنانچه گیرنده پیام در برقراری ارتباط ادراکی قدرت کافی نداشته باشد و نتواند مفاهیم موجود در پیام را درک کند نمیتوان ارتباط موفقی برقرار کرد و یا گرایش فرد که در شکل دادن رفتارهای فردی و اجتماعی نقش بسزایی دارد در نحوه و نوع گرفتن پیام مؤثر میافتد. برای مثال چنانچه پیام برای فرد دارای اعتبار و اهمیت نباشد در ارتباط خلل وارد میسازد و نهایتاً خصوصیات اجتماعی و فرهنگی که اعتقادات، باورها و ارزشهای افراد را میسازد در رفتار ارتباطی آنها تأثیر میگذارد. این امر آنچنان اهمیت دارد که در انتخاب حاملهای ارتباطی نیز دخالت دارد.
ج - محتوای پیام: در اینجا اندیشه، فرهنگ، هنر،اهداف و نیازها است که محتوی پیام را شکل میدهد و در درون عناصر شهری نهفته است. محتوای پیام بستگی به اندیشههای سازنده عناصر و فرهنگ حاکم بر آن مثل شخصیت، باورها، سلیقهها، خلقیات و جهان ارتباطی او داشته است. این محتوی در صورت مرتبط بودن با فرهنگ مردمان همیشه زاینده و جاری خواهد بود و هر بار موجب پیوندها و رابطهها بین پیام رسان و پیام گیر خواهد شد. تأثیر خود پیام به عوامل متعددی چون دو جانبه یا یک جانبه، برانگیزاننده یا انفعالی، تهاجمی یا آرام و ترتیب تقدم و تأخر پیامهایی که در رقابت هستند بستگی دارد.اما ارتباط بین مخاطب و عناصر در شهر به لحاظ پیچیدگی بیشتر، عوامل دیگری را در این فرآیند در برمیگیرد:
د - رمزگذاری: رمز همان سمبلها، علائم و نشانهها در شهر هستند. این رمزها باید توسط سازنده عناصر در بنا نهاده شود تا بتواند پیام را به سادگی انتقال دهد.
ه - رمز خوانی: گیرنده پیام باید رمز را دریافت نماید و سپس از طریق حواس و سلسله اعصاب به مغز برده و اصطلاحاً آنرا خوانده و از حالت رمز خارج نماید و سپس به درک مفهوم پیام بپردازد.
و - پارازیت: به عامل مخلی گفته میشود که مانع از برقراری ارتباط کامل گردد. پارازیتها بر دو نوع هستند.
- فیزیکی نظیر سر و صدا، گرما، سرما و نور زیاد
- استنباطی نظیر سوء تعبیر و برداشتهای مختلف از محتوای پیام توسط گیرندگان پیام -
نیرویی است خلاق که خمیر مایه همه تحولات آدمی است. این حرکت پاسخ تازهایست به پیش آمد یا وضعیتی تازه. پاسخ مناسب آن است که سبب خلاقیت شود. نتیجه این حرکت آثار هنری است. - سیاسی، ع، 79، - 111 بنظر میرسد عناصر شهری به شکل منفرد و یا شالودهای آن باید دارای حرکت ارتجالی باشند. به عبارتی این فضاها، عناصر و بناها باید به گونهای ساخته شود که بتواند با شهروندان و دیگر کسانیکه در شهر رفت و آمد میکنند ارتباط برقرار کند و با توجه به وضعیت شخصیتی آنها پاسخی و علامتی و پیامی تازه به آنها بدهد.
واقعیتها:
- در مواجهه با هر بافت تاریخی و سنتی با دو نوع فضا روبرو هستیم.
- »انسان فضای زیست کالبدی را نخست به کمک حواس پنج گانه خویش دریافت می کند. به این مفهوم که
ویژگی های عینی و فرمی فضا را درک می کند. این برداشت و درک از محیط را می توان فضای دریافتی نامید. اما همانطور که گفتیم فضای زیست کالبدی تنها ویژگی های کالبدی خود را بیان نمی کند بلکه مفاهیم، ارزش ها و پیام هایی نیز در آن نهفته است که به کمک فضای کالبدی بیان می شود و در واقع فضای دریافتی می تواند تداعی گر طیفی از مفاهیم باشد، مفاهیمی که از واضح و روشن گرفته تا جنبه های عملکردی، ارزشی و مفاهیم سمبلیک را شامل می گردد. این فضا را می توانیم فضای متداعی و یا التزامی بنامیم
- »دریافتیم که کالبد یک مجتمع زیستی خود بیانگر روح حاکم بر جامعه شکل دهنده آن بوده و می تواند هم اشاره به ریشه ها و قدمت تاریخی آن داشته باشد و هم ارزش های کهن آن را به نسل بعد منتقل نماید. بی شک بافت سنتی شهرهای ما نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مفاهیم، ارزش ها و سمبل هایی را در خود پنهان دارند« - همان، . - 9آنچه که مهم است تاثیر و تاثر بین فضای دریافتی و التزامی است. در حقیقت »اگر کالبد پاسخگوی نیازهای مادی نباشد، نمی توان زیبایی های معنوی و مفاهیم سمبلیک آن را دریافت
- تشدید فرسایش کالبدی – انسانی بافت: عدم امکانات سرمایه گذاری این قشر در بافت قدیم و همچنین عدم توجه مسئولین به نیازهای جدید بافت قدیم سبب گردیده که فرسایش کالبدی بافت تشدید شود. همچنین ویژگی های اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی ساکنین جدید بافت هم موثر است
برای حل معضلات بافت های قدیم در طول دوره های زمانی گذشته تا امروز راه حل های مختلفی ارائه شده است که به مهم ترین آنها اشاره می گردد:
-1 طرح های روانبخشی: این طرح ها، مشکلات را عمدتا در حد کالبد بافت می دیدند، و به خصوص عدم دسترسی سواره به درون بافت را یک معضل مهم شناخته و به دخل و تصرف و ایجاد معبر در بافت پرداختند. در حالیکه مسئله بافت های سنتی تنها ایجاد دسترسی نیست. مسئله هم حفظ کالبد است و هم حفظ ارزش ها و روحیه حاکم بر بافت. از سویی علاوه بر کالبد می بایستی به عملکردها نیز توجه نمود - همان، . - 11
-2 طرح های مرمت و احیا: این طرح ها می بایستی نه تنها مرمت کالبدی و حل معضلات کالبدی ضمن حفظ ویژگی های مطلوب آن بوده، بلکه در نظر گرفتن کاربری ها و عملکردهایی در بافت باشد که متضمن تداوم حیات بافت نیز گردد.
رشد شهر به معنای واقعی آن باید درونی باشد و سرمایهگذاری در درون شهر، درونی که در حال متلاشی شدن است - کالبد مرده - فعالیتها را از سر گیرد تا شهر مفهوم جدید یابد
-توزیع برابر و عادلانه تأسیسات و تجهیزات شهری
- توزیع مناسب کارگاههای تولیدی در درون شهر بویژه در بافت قدیم.
- این توزیع خصلت تولیدی شهر را ارتقاء کمی داده و تکنولوژی در خدمت مردم قرار می گیرد.
- رشد درونی شهر موجب پراکنش مجدد انسان در فضا، برداشتن تمایزات اجتماعی، مقابله با هرگونه سلطه جویی فضایی، کالبدی و فرهنگی خواهد شد.
- کلیه فعالیت های اقتصادی، تولیدی، خدماتی، آموزشی و بطور کلی اجتماعی در واحدهای ارائه شده در تقسیمات کالبدی وجود دارد.
- بدینسان هیچ محدودهای نسبت به محدوده دیگر ارجحیتی نداشته بلکه به گونه ای هماهنگ، منسجم و یکدست میباشد- - فروزان فر جلال Bطرح جامع دوم: - 2-1 استبرلن نیز جنبه بنیادی معماری و شهرسازی ایران را پیوستگی
فضایی آن میداند و شهر ایرانی از دیدگاه او متشکل از مجموعه فضاهای پیوسته و متداوم است. جملات استرلن درباره ساختار شهر ایرانی بسیار عمیق است. مفهوم همیشه در درون چیزی بودن اشاره به مفاهیم روانی و احساس نیاز انسان به سرپناهی در همه جا ، حتی در مقایاس شهری داردو این نگاه به شهر ایرانی شخصیت ویژه و متفاوت با شهرهای غربی که استبرلن در آن می زیسته می دهد.اگر به بررسی تجربه گذشتگان در شهرهای قدیمی ایران بپردازیم سه فضا با خصوصیات متفاوت را از یکدیگر می توانیم تشخیص دهیم و از هم تفکیک کنیم:
-1فضای عمومی به صورت گذر و میدان
-2 فضای نیمه خصوصی – نیمه عمومی به صورت یک بن بست اختصاصی یا یک هشتی که به چند خانه راه داشته است
-3 فضای خصوصی شامل حیاط و عناصر در بر گیرنده آن
این مکانها با تزریق کارکردهای شهری جدید می توانند چون گذشته تبدیل به مکانهای اجتماعی، فرهنگی فعال شده و بافت قدیم را با دید صنعت سیاحتی برای نگهداری محلات و تبدیل آن به شیئی برای بازدیدکنندگان درآورد.
این سازماندهی فضایی مجدد، قابل انعطاف و دگرگونی است و هزینهاش پایین بوده و استفاده از مصالح بومی را ممکن میسازد. - چنین تفکری، سرمایهگذاری سنگین در زمینه تجدید ساختمان کالبد شهر را نفی می کند و بجای آن در زمینه های صنعت و کشاورزی سرمایهگذاری خواهد شد در محدوده بافت های قدیمی و با ارزش بایستی بناهای از نو ساخت تا به این ترتیب ضمن ارج نهادن به این میراث کهن روح تازه و فعالی در کالبد بافت های قدیمی و فرسوده دمیده شود.
منظور بناهایی فرهنگی و اداری نظیر کتابخانه ها ، فرهنگستان ها و موزه ها و نمایشگاه ها و ساختمان های اصلی اداره هاست. بدیهی است مشکلات و دسترسی ها و معضلات ارتباطی آن را بایستی در مجموع مورد بررسی قرار داد. بدین ترتیب ضمن رعایت توجه به معماری با ارزش گذشته با برپایی چنین بناهایی مراکز تاریخی شهرها را از نو زنده و فعال کرده ایم
یزد شهری نمادین و خاطره انگیز
پژوهشگران بافت یزد را یکی از چهار کانون عمده مدنیت در زمان ماد در حوزه شرق ایران دانسته اند. در آن هنگام، این شهر در مسیر شاهراه باستانی ری کرمان و پارس خراسان قرار داشت و آن را از سرزمین های دوردست ماد می دانستند. اولین توسعه جدی شهر در زمان آل بویه در سمت جنوب شرقی و با حصارکشی بود و در این زمان مرکزیت شهر مسجد قرار داده شد.
