بخشی از مقاله
چکیده
در دهههای اخیر و بهخصوص در سالهای آغازین قرن بیست و یکم، در هم پیچیدگی عوامل فنآورانه نوین، به خصوص در حوزه فنآوریهای اطلاعاتی- ارتباطی، رسانهای و حمل و نقلی با ساختار پیشین شهر، موجب شده تا در طی یک فرآیند تکاملی، ماهیت سلسلهمراتبی و تک سطحی سنتی به شبکههای مرکب و چندسطحی جدید در شهر بدل شوند. بدیهی است که تغییر برخی ماهیتهای فضا -زمانی و ورود مفاهیمی نو به عرصه حیات شهری، موجب خلق وضعیتهای جدیدی در شهر و ابعاد ماهوی آن میشود .
لذا شناخت مکانیزمهای تحول در جهت هدایت توسعه آینده و ایجاد یک نظام شهری متعادل و پایدار بسیار حائز اهمیت است. در این پژوهش تلاش شده تا با بررسی و تحلیل متون نظری و پژوهشی مهم در این حوزه با رویکرد کتابخانهای-تحلیلی، محورها و ساحتهای اصلی و مکانیزم دگرگونی شهرها در بستر تحولات فنآورانه اخیر در حوزه اطلاعات و ارتباطات روشن شود .
برای این منظور، ابتدا متون نظریهای و فرانظریهای - فلسفی - و پس از آن پژوهشهای میدانی و گزارشات مربوط به اثرات اخیر و آتی فنآوریهای اطلاعاتی-ارتباطی بر شهر و حیات شهری - بیش از 70 عنوان مقاله و کتاب به طور مستقیم و در حدود 150 اثر بدون ارجاع مستقیم - مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. پس از آن، اشارات مختلف متون به تاثیرات مذکور، بنا به موضوع و معنای مورد دلالت دستهبندی شدند و در نهایت کلیه زمینههای تحول شهر و حیات شهری، با یک سنتز دیالکتیک و تحلیلی، در پنج گروه عمده - قلمروزدایی/ بازقلمروبندیمافوقِ،اتصالپذیری و فشردگیهای شبکه، تحول معنای حضور، ایجاد شهرهای هوشمند، تغییر فرم شهر - صورتبندی و تبیین شدند.
-1 مقدمه
با نگاهی تاریخی به سیر تحول شهرها، میتوان تاثیر شگرفِ حضور فنآوریها بر شهر را مشاهده نمود. اولین دوره انقلاب صنعتی در قرن 18 میلادی، امکان حضور صنعت کارخانهای و به دنبال آن موج جدیدی از کاربرد فنآوریهای روز را در شهر فراهم مینماید. موج دوم تاثیر فنآوریها در موج دوم انقلاب صنعتی با حضور الکتریسیته و خودروهای موتوری در شهر و تغییر امکانات در خصوص تحرکپذیری در فضا مشاهده میشود.
چرخههای علّی اندرکنش میان شهر و فنآوریهای نوین، موجب بروز وضعیتهای جدیدی از حیات شهری و امکان بروز پدیدههایی چون کلانشهرهای بزرگ و ابرشهرها5 و الزامات مختص این اشکال از شهر میشود. موتورهای نوین اقتصاد شهری که تا حد زیادی وابسته به اشکال جدید تولید صنعتی و نیز اقتصاد سوم یا خدمات هستند، در هر گام از توسعه فنآوری، سعی در حداکثر استفاده از این امکانات فنآورانه را دارند. شهرها تبدیل به ماشینی میشوند که نیازمند فناوری هستند تا به حیات خود ادامه دهند و نقش خود در گسترش فنآوری ایفا نمایند.
جاری بودن فناوریهای متنوع در کالبد شهر و حیات شهری موجب میشود تا قالبهای ماهوی پیشین شهر تغییر کند. حضور جمعیت انسانی با ابعاد غولآسا در کلانشهرها و ساختارهای جدید تولید اقتصادی، چه در شکل صنعتی و چه خدماتی، نیاز ویژهای برای ایجاد لایههای مختلف زیرساختها و امکانات شهری را ایجاد مینماید . ظهور شبکههای مختلف برای حمل و نقل و جابجایی انسان و کالا، تامین آب، برق و انرژی و ارتباطات، دفع پسماند و فاضلاب بهعنوان ارگانهای حیاتی شهر و همچنین اتصال این اعضا به شبکههای کنترل که نقش سیستم اعصاب این کالبد عظیم را بازی میکنند، شهر را تبدیل به یک ماشین بسیار پیچیده کرده است. تلفیق حیات ارگانیک انسانها و جامعه شهری با این ماشین بزرگ، شهر را تبدیل به یک سایبورگبا 6ماهیتی دوگانه و مرکُب کرده است
آخرین موج فنآوری در اواخر قرن بیستم و آغاز هزاره سوم میلادی-که با عنوان انقلاب اطلاعاتی/ ارتباطی شناخته میشود- شهر را در تمامی ساختارها و نظامها، چنان دچار تحول نموده که دیگر مشابه نسل آنالوگ7پیشین نیست. حیات شهری بهدلیل این تحولات، ماهیتی مرکب یافته است که از یکسو شکل اُرگانیک و زنده دارد و از طرف دیگر برای حیات خود به سامانههای ماشینی مختلف متصل است.
اضافه شدن فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی به این اندرکنشهای8پیچیده، موجب شده تا علاوه بر ترکیب اجزای ارگانیک و ماشینی، نحوه این ترکیب و ماهیت آن نیز دچار جهشهای عمیق شود. پیشرفت زیرساختهای حمل و نقلی و شکلگیری شبکههای پیشرفته برای جابجایی چندسرعتی درون و میانشهری، در قالب نوعی تحرکپذیری چندگانه9، ساختار فضایی10شهرها و مناطق را به طرز شگرفی دچار تحول نمود. اما در دهههای اخیر، اضافه شدن شبکههای پیدا و پنهان اطلاعاتی و ارتباطی به ساختار پیشین، موجب خلق نوع جدیدی از شهر شد که دیگر به لحاظ ماهوی با شکل قبلی خود متفاوت است .[3] تا جایی که اندیشمندان مختلف با اصطلاحی که اشاره به تلفیق حیات زنده با سامانه کمکی ماشینی دارد
استعارههای متفاوت سعی در تبیین و مفصلبندی نظری آن داشتهاند. استعارههایی چون تکنوبرب[4]11، شهر سیمکشی شده>5@12، شهر ناپیدا و شهر هوشمند[7][6]13، شهر بیتها و ایتوپیا[10][9][8]14، شهر اطلاعاتی[12][11]5، شهرهای شبکهبندی شده[13]16، شهر سایبورگی[1]7، ماورای شهر - متاپولیس - [14] و شهر همیشه حاضر[17][16][15]18 همگی در توصیف و تحلیل قالب جدیدی از شهر و حیات شهری بهکار گرفته شدهاند که در بسیاری جهات، از ابعاد منطقهای گرفته تا شیوه زندگی19،اقتصاد شهری، سازمان اجتماعی و سیاست شهری، با اشکال پیشین خود تفاوت دارد.
مطالعه و برنامهریزی شهری در این فضا و قالب جدید، با موضوعاتی روبرو است که پیش از این وجود نداشتهاند و شناخت و قالببندی نظری این تحولات اولین گام در برخورد با این مسائل است. مقاله حاضر تلاش دارد تا با بحث در باب ابعاد مختلف این تحولات، زمینه ایجاد دیدی جدید در شناخت و تحلیل وضعیت شهری جدید را ایجاد نماید و این ابعاد به طور کلی در ارتباط با موضوعاتی چون مساله قلمروزدایی و بازقلمروبندی، مافوقِاتصالپذیری و قطببندی دسترسیها، معنای نوین فضا-زمانی حضور و دگرگونیهای ناشی از آن، تحول شهرها در قالب افزایش هوشمندی مورد بحث و بررسی قرار میگیرند.
-2 قلمروزدایی/ بازقلمروبندی20
در فرآیندهای تحول شدید و در هم ریختن ارتباطات پیشین نظام قدرت، قلمروهای فضایی پیشین - درونشهری و نیز منطقهای، ملی و فراملی شهرها - به شدت دچار دگرگونی میشوند .[19][18] تغییر نحوه ارتباطات در نظام تولید و قدرت جهانی و بروز پدیدهای که امروزه در اغلب محافل با عنوان جهانی شدن21شناخته میشود، تا حد زیادی مرتبط با تحول شبکههای قدرتمند جابجایی و نگهداری انسان، اطلاعات و کالا است.
موج جدید جهانی شدن که اشاره به بر هم ریختن ساختارهای محلی پیشین و امکان ادغام پرسرعت موجودیتهای محلی در عرصه جهانی دارد، با ظهور شبکههای ارتباطی آنالوگ و افزایش سرعت جابجاییها با استفاده از روشهای حمل و نقل سریع چون هواپیما بهوجود آمد. اضافه شدن کانالهای اطلاعاتی-ارتباطی جدید که با عنوان بزرگراههای ارتباطی[20] شناخته میشوند، با ایجاد امکان جابجایی اطلاعات به صورت آنی22، ساختارهای فضا-زمانی 23تشکیل دهنده قلمروهای محلی را در گام اول دچار فروپاشی میکنند
ساختارهای فضایی سلسلهمراتبی پیشین در تمامی سطوح شهری، منطقهای، ملی و فراملی با تغییر دامنه تأثیر فعالیتها و اندرکنشها و نحوه تحرکپذیری دچار دگرگونی میشوند. شکلبندی شبکهای و پویای جدید که با مکانزدایی بسیاری فعالیتها و دگرگونی ویژگیهای محلی و تغییر توپولوژی 24شبکههای وابستگی و ارتباط و پروتکلهای قانونی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و مالی در شبکههای ارتباط و جابجایی همراه است
