بخشی از مقاله
چکیده
در میان استادان و خدمتگزاران بزرگ زبان پارسی در دورهي معاصر، نام استاد بسیار زحمتکش، دکتر محمد معین، چون گوهري تابان همواره می درخشد. یکی از دستآوردهاي عمر پربار ایشان، فرهنگ شش جلدي معین است. مرحوم استاد در راه فرهنگنویسی، شیوهاي علمی و نوین را پیش گرفتند؛ از زمان نگاشتن این فرهنگ تاکنون، کمتر پژوهشگري است که بارها از این مرجع بزرگ بهره نبرده باشد.
بیگفته روشن است که در امر دستورنویسی، دانشهاي بسیاري مانند زبان شناسی، صرف و نحو، دستور زبان و... دخالت دارند و آشنایی با آنها براي فرهنگنوی س لازم است. معین نیز جامع این شرایط بود و بهویژه در حوزهي زبانشناسی و دستور زبان، غور بسیار کرده بود.
از آنجا که حوزهي کار در فرهنگنویسی بسیار گسترده است، امکان لغزش نیز فراهمتر می شود. در این جستار همراه با گرامیداشت یاد این اندیشمند بزرگ، به طرح چند نکتهي دستوري اشاره می شود که بایسته است در صورت پسندیدن اهل فن، در چاپهاي بعدي این اثر پربهره، بازنگري شود. نگارنده، به ضرورت بازبینی دو مقوله ي »فعل مرکب « و سازهي »صفت مفعولی یا اسم مفعول و صفت فاعلی یا اسم فاعل« در فرهنگ معین پرداخته است و براي پرهیز از درازآهنگی سخن، از بیان موارد دیگر چشمپوشی شد.
.1 مقدمه
بی تردید یکی کارهاي پژوهشی سودمند و بایسته در همهي جامعهها، فراهمکردن مراجع و منابع پژوهش، از جمله فرهنگها ولغتنامههاست. تدوین یک فرهنگ و لغتنامه ، کاري بس دشوار و خستهکننده است؛ زندهیاد علی اکبر دهخدا، چهل سال از عمر خویش را در راه تدوین لغتنامه یا دایره المعارف بزرگ دهخدا صرف کرد و قول معروفی است که فقط در این چهل سال- که دستآورد آن حدود 4 میلیون یادداشت یا فیش شد- فقط دو روز به سبب درگذشت مادر ارجمندشان و دو روز نیز به سبب بیماري سخت، دست از کار کشیدند؛ بنابراین هر کس در این میدان پا مینهد به دشواري و البته ارزشمندي این راه آگاه است.
شادروان دکتر محمد معین نیز یکی از این شیفتگان به دانش و خدمتگزاران به فرهنگ و ادبیات پارسی بود که بیاغراق، همهي عمر سودمند خویش را در این راه گذاشت و موفق شد آثار مانایی از خویش به یادگار بگذارد. فرهنگ متوسط مع ین - دوره شش جلدي - از دیگر آثار وي شهرهتراست. استاد چندان در این راه تلاش کرد که هنوز این اثر به صورت کامل، به بار ننشسته بود که در یک خاموشی موقت چند ساله فرو رفت و بعد از آن نیز در سال 1350 هجري شمسی، براي همیشه دیده از این جهان فرو بست؛ اما آثار بازماند ه از ایشان در مراکز پژوهشی و علمی همواره بهرهرسان بوده است. سخن درباره ي این شخصیت و آثار وي که بسیار درس آموز است، در تنگناي این گفتار نمیگنجد و بر اهل ادب بایسته است که بیش از آنچه تاکنون رفته است، بر گرامیداشت یاد و زحمتهاي ایشان درنگ کنند.
در این ستارج نگارنده، بر روي یکی از اجزاي کوچک بزرگترین اثر بازمانده از ایشان - فرهنگ معین - اندك درنگی کرده است که به بارگاه خوانندگان ارجمند تقدیم می شود؛ اما پیش از طرح موضوع، یادآوري این نکته همچنان که در صدر سخن اشاره شد، بایسته مینماید که فرهنگنویسی کاري س ترگ و البته پرخطر است و فرهنگنویس باید بر دانشهاي بسیاري چیره باشد؛ همچنان که استادان ارجمند دهخدا و معین این مهارت ها را در خود جمع کرده بودند؛ اما چون حوزه ي کار بسیار گسترده است، میدان خطا و لغزش بسیار است. دبیر سیاقی دربارهي میزان خطاهاي لغتنامه معتقد است: »لغزشها و ناصوابها در این کتاب عظیم، کم نیست« - مرادي، . - 146 : 1381 و برخی از جمله علیاشرف صادقی در انتقاد به مدیریت موسسهي دهخدا، این موسسه را فاقد نظام فرهنگنگاري میداند
فرهنگ معین نیز از این گونه لغزش ها دور نمانده است. بیتردید نیکوییها و ارزشهاي این کار آموزنده، آنقدر زیاد است که اشکالهاي جزوي بر چهرهي دلپذیر آن گردي نمینشاند و مصداق این سرودهي خواجه ي شیراز است:
کمال سرّ محبت ببین نه نقص گناه // که هر که بیهنر افتد نظر به عیب کند
کلید گنج سعادت قبول اهل دل است // مباد آن که در این نکته شک و ریب کند
فرهنگ متوسط معین، در مدت بیست سال و با کمک گروه زیادي از علاقه مندان در بیش از 8000 صفحه و در شش جلد آراسته در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. معین در ارایهي این کار، شیوه اي نو به کار بست و بعد از یک مقدمه ي گسترده، بیش از یکصد هزار واژه را با آوانگاري لاتین آورد و بعد از بخش واژهها، بخش ارزشمند ترکیبهاي بیگانهي رواج یافته در زبان فارسی قرار گرفته است و بخش پایانی این کار، یعنی جلد 5 و 6 به اعلام گوناگون ویژه است.
استاد معین در فرهنگنویسی طرح گستردهاي داشتند که شوربختانه زمان سامانیافتن آنها فراهم نشد. ایشان در اینباره فرموده بودند: »سلسله فرهنگهاي ما شامل سه گروه است
شایان یاد است که فقط گروه نخست آن ها شش زیرمجموعه دارد که یکی از آنها »فرهنگ دستوري زبان پارسی« است. در هر حال فرهنگ معین براي چند دهه مد نظر پژوهشگران و علاقه مندان بسیاري بود که به سبب روزآمد نشدن و با چاپ فرهنگ سخن، شاید اندکی از این رویکرد کاسته شده باشد.
در ادامه به کوتاهی دربارهي برخی از گونههاي دستوري در این فرهنگ میپردازیم. اگر چه استاد معین خود پژوهش هاي دستوري فراوانی داشت و آثار گوناگونی در این زمینه از خود به یادگار گذاشته است؛ اما در این کار بزرگ از این حیث، کمی نابهسامانی دیده می شود که بیتردید اگر استاد فقید زمان یافته بود، در ویرایشهاي بعدي این اشکالهاي جزوي برطرف میشد؛ چون ایشان فرموده بودند که تا سه بار این فرهنگ ویرایش نشود، رضایت من به دست نمیآید.
.2 نابهسامانیهاي دستوري در تشخیص ساختمان فعل
»فعل « از نظر ساختمان در کتاب هاي دستور زبان، به چند دسته تقسیم شده است که ساده و مرکببودن، تقریبا در همه ي منابع به چشم می خورد و شاید بتوان گفت یکی از پریشانترین و آشفته ترین مباحث دستور زبان فارسی بدین موضوع پیوند دارد؛ بهگونهاي که آنچه را دستورنویسانی چون استاد خانلري فعل مرکب میداند، با آن چه در دستور زبان فارسی وحیدیان کامیار و عمرانی، فعل مرکب خوانده شده است، فاصلهي زیادي دارد؛ بهگونهاي که میتوان گفت شاید بیش از نود درصد از افعالی که در دستورهاي پیش از دستور وحیدیان کامیار و عمرانی فعل مرکب قلمداد شده، دردستورهاي زبان فارسی پنج استاد، شریعت، خانلري و... فعل ساده است. ناگفته نماند که هر کدام از دستورنویسان نیز براي تعریف این مقوله و تبیین نظر خود استدلال و توجیهی دارند که پرداختن بدانها از حوصله ي این مقام بیرون است.
