بخشی از مقاله
چکیده
ایهام؛ هنري ترین شگرد بدیعی است که در چندمعنایی کردن متن، تأثیر بسزایی دارد. این شگرد بدیعی در اشعار حافظ از حد یک آرایه ادبی معمولی فراتر رفته است و از ویژگیهاي سبکی او تلقی میشود. حافظ براي ورود به آبشخورهاي ایهامسازي شیوههاي مختلفی در پیش گرفتهاست که تنها یکی از آنها استفادههاي غیر مرسوم از کنایهاست. کنایه؛ در شعر حافظ اغلب محملی براي ایهامآفرینی است. خواجه گاهی اوقات هم زمان و به صورت تساوي و توازي از کنایه، دو معنی مجازي و حقیقی - هنري و زبانی - اراده کرده است.
حافظ حتی براي آن دسته از ترکیبات - استعار ة مرکب - که همیشه در معناي مجازي کاربرد داشتهاند با جادوي سخن، معنایی حقیقی و زبان جدیدي خلق کرده است. در این مقاله پس از نقل و نقد نظر بلاغیون در بارهي ایهام و کنایه، به تحلیل ابیاتی پرداخته شده است که در آنها حافظ با دقت و ظرافت خاصی از ترکیب کنایه و ا یهام به خلق شگرد جدیدي رسیده، که میتوان به آن ایهام کنایی گفت. در پایان نیز بر اساس یک نمونهگیري، ایهامهاي حافظ از20 غزل که تصادفی انتخاب شده، استخراج گردیده تا فراوانی ایهام کنایی نسبت به سایر موراد، سنجیده شود. واژههاي
.1 مقدمه
ظرافت و هنري بودن غزلیات حافظ بر هیچ محققی پوشیده نیست. دقت حافظ در گزینش الفاظ و رعایت هم زمان لفظ و معنا، کمنظیر بلکه بی نظیر است. لطافت و زیبایی شعر حافظ مرهون یک یا چند عامل نیست، اما در این میان ایهام به عنوان یک ویژگی سبکی نقش برجستهاي دارد. در باب ایهام کتب و مقالات ارزشمند فراوانی نوشته شدهاست، اما در این گونه آثار بیش از هر چیز به کارکرد زیبایی شناسی و عظمت ایهام در غزلهاي او پرداخته شدهاست. از این رو جاي بحث در\ چگونگی ورود حافظ به آبشخورهاي ایهامآفرینی در این پژوهشها همچنان خالی است. این نوشته تلاشی است براي ورود به همین مبحث است.
1 .1 اهداف تحقیق
مهمترین هدف ما در این مقاله، شناخت و شناساندن استفادههاي هنري و تقریباً غیرمعمول حافظ از کنایه، براي ایهام سازي و در نتیجه چند معنایی کردن متن است. این پژوهش علاوه بر اینکه از یکی از شگردهاي حافظ براي ایهامسازي رونمایی میکند، میتواند تا حدود زیادي چراغ راهی براي شاعران تازه کار باشد تا با به کار بستن این شگرد و ممارست در آن بتوانند در این زمینه به حافظ نزدیک شوند. هرچند امکان محقق شدن این امر صددرصد نیست، اما در این زمینه تأثیر بسزایی خواهد داشت.
.2 .1 ضرورت تحقیق
تقریباً تلاش تمام محققانی که در بارة ایهام حافظ قلم زدهاند، صرف کشف و تحلیل ایهامهاي حافظ شدهاست و کمتر به بیان راههاي دست یابی او به سرچشمههاي مختلف ایهام، پرداخته شدهاست. لذا به نظر می رسد پردهبرداري از شگردهاي حافظ براي خلق ایهام، ضروري باشد.
.3 .1 پیشینه تحقیق
دربارة ایهام در شعر حافظ تحقیقات ارزشمندي صورت گرفته است. بعضی از این تحقیقات عبارتند از: »ایهام و تناسب در شعر خاقانی و شعر حافظ« از سید ضیاء الدین سجادي که به ذکر و توضیح ابیاتی از خاقانی و حافظ پرداخته که در آنها از تناسب یا ایهام استفاده شدهاست.
احمد غنی پور ملکشاه و سیده سودابه رضازاده بابی در مقالهاي با عنوان »بررسی و مقایسهي ایهام و گونههاي آن در شعر خاقانی و حافظ« به مقایسه ایهام و انواع آن در اشعار حافظ و خاقانی پرداخته اند
منوچهر مرتضوي در بحثی ارزشمند تحت عنوان »ایهام خصیصه اصلی شعر حافظ« ایهام را از کلمه به جمله و حتی به کل غزل تعمیم می دهد و معتقد است در بسیاري از ایهامهاي حافظ، بحث معنی قریب و بعید مطرح نیست
اصغر دادبه در مقالهاي ارزشمند تحت عنوان »توازي معنایی در ایهامهاي حافظ« به خوبی از عهدة اثبات این مطلب بر آمدهاست که اکثر ایهام-هاي حافظ معنی قریب و بعید ندارند - رك. دادبه، . - 31 - 9 :1371 سید محمد راستگوفر در مقاله-اي با عنوان »مهندسی سخن در سرودههاي حافظ« به شیوههاي سخنپردازي حافظ پرداختهاست
.2 بحث و بررسی
حافظ چنانکه شیوة اوست، آگاهانه تلاش کردهاست تا از تمام ظرفیتهاي زبانی، بلاغی، علمی، هنري و... براي چند معنایی کردن متن، نهایت استفاده را ببرد. یکی از مواردي که در این مقاله مد نظر ماست، استفادة هنري و چند پهلو از کنایهاست. حافظ از ترکیب کنایه و ایهام، شگرد جدیدي خلق میکند که میتوان به آن ایهام کنایی گفت. به گواهی دیوانش، بارها از کنایات؛ همزمان، دو معنی لغوي و ادبی، - مجازي و حقیقی/ دور و نزدیک - را اراده کردهاست.
با دقت در این اشعار می توان نتیجه گرفت که حافظ آگاهانه براي چند پهلویی کردن عبارت کنایی، تلاش کردهاست. او با آوردن صفاتی براي بعضی واژهها، اشاره به بعضی تلمیحات، انتخاب دقیق بعضی واژهها و... زمینه ي دو یا چند معنایی کردن عبارت مورد نظر را استادانه - در اکثر موارد به صورت تساوي و توازي - فراهم میکند.
به عبارت ساده تر وقتی شاعر عبارتی را در معنی کنایی به کار میبرد، از مقدمه و مؤخرة کلام، کاملاً مشخص می گردد که شاعر قصدش معنی کنایی و مجازي عبارت است و یا معنی لغوي و حقیقی. هرچند گاهی ممکن است به دلیل برداشتهاي مختلف مخاطبان، یا کژتابی هاي زبانی و یا تصادفی، علاوه بر معنی مورد نظر نویسنده، معنی دیگر نیز کمابیش، حضور فعال داشته باشد. اما در شعر حافظ این چند معنایی ترکیبات کنایی، آگاهانه و مساوي است نه تصادفی. لازم به ذکر است که حافظ شگردهاي فراوانی را براي ایهامسازي و چند معنایی کردن متن در اختیار دارد. از قبیل استفاده از ظرفیتهاي زبانی و چندمعنایی ذاتی واژگان، استفاده از انواع »ي«، استفاده هنرمندانه و چند پهلو از بدل بلاغی، جملات دو پهلو، ابهام در مرجع ضمیر، تغییر و جابه جایی مسند و مسندالیه و... در نهایت استفادة استادانه از کنایه در جهت ایهامسازي. موضوعی که در این مقاله به آن پرداخته شدهاست. هرچند هدف ما در این پژوهش تعریف یا نقد تعاریف ایهام و کنایه نیست اما، براي روشن شدن مطلب به صورت مختصر، تعریف محققان بلاغی را از ایهام و کنایه، نقل میکنیم:
.1 .2 ایهام
بلاغیون متقدم تعریفی را که براي ایهام ذکر کردهاند، کمابیش مربوط به ایهام تناسب است. زیرا معتقدند: ایهام کلمه اي است که دو معناي دور و نزدیک دارد و مراد گوینده، معنی دور است. صاحب المطول مینویسد:التوریه» و یسمی الایهام ایضاً و هی ان یطلق لفظاً له معنیان قریب و بعید و یراد به البعید اعتماداً علی قرینه خفیه« لذا میتوا ن گفت تکیه بر معنی قریب و بعید و در نهایت پذیرفتن معنی بعید و عدم حضور معنی قریب در کلام، از ویژگیهاي تعریف قدما از ایهام است
