بخشی از مقاله
چکیده
کنترل نماتدهای انگل گیاهی به خاطر خسارات زیادی که به محصولات کشاورزی وارد میکنند اهمیت زیادی دارد. اصلیترین راههای مبارزه با نماتدها، استفاده از تناوب زراعی، گیاهان مقاوم و سموم شیمیایی است. در مورد نماتدهای مهمی چون نماتد گره ریشه - Meloidogyne spp. - دامنه وسیع میزبانی، تناوب را با مشکل مواجه میکند. از طرفی در مقابل تمام نماتدها ارقام گیاهی مقاوم موجود نیست و مشکلاتی نیز در ایجاد و استفاده از ارقام مقاوم وجود دارد.
نماتدکش ها مشابه سایر سموم شیمیایی با وجود اثرات کنترلی خوب، برای محیط زیست و سلامتی موجودات زنده دیگر خطرساز هستند. بنابراین بهرهگیری از روشهای همراه یا جایگزین در کنترل تلفیقی نماتدها میتواند میزان مصرف سموم را به حداقل برساند. کنترل زیستی آفات و بیماریها یکی از روشهای محیطزیستدوستانه میباشد. از عوامل کنترل زیستی که در کنترل نماتدها مطرح میگردد استفاده از گیاهان آنتاگونیست است. این گیاهان ترشحاتی تولید میکنند که اثرات بازدارنده روی نماتدها دارد. گیاهان دارویی به خاطر مواد شیمیایی دارویی و معطر زیادی که تولید می کنند
یکی از اصلیترین گیاهان هدف برای کنترل نماتدها هستند. شناسایی گیاهانی که بیشترین اثر مهارکنندگی را روی نماتدها دارند و شناسایی مواد شیمیایی موثر آنها می تواند زمینهساز تولید سموم زیستی متنوع گردد. اگرچه برخی سموم گیاهی تجاری شده وجود دارد و چندین سال است که مورد استفاده قرار میگیرد، اما تولید سموم متنوع علیه طیف وسیعی از بیمارگرها ارزش محیطی و اقتصادی بالایی خواهد داشت.
مقدمه
نماتدها گروه مهمی از عوامل بیمارگر گیاهی هستند. گونههای مختلف نماتدهای انگل گیاهی، سالانه خسارات زیادی را به انواع محصولات کشاورزی وارد میکنند. ارزیابی کمی خسارت مالی نماتدها به محصولات مشکل است، اما در یک بررسی این مقدار حدود 173 میلیارد دلار آمریکا در سال برآورد شده است
نماتد گره ریشه از نظر خسارت اقتصادی به محصولات کشاورزی، مهمترین گروه نماتدها است تاکنون بیش از 90 گونه از این جنس از جهان گزارش شده است که از بین آنها 7 گونه در ایران از میزبانهای مختلف جمع آوری، شناسایی و گزارش شدهاند
کنترل نماتدها به طور کلی شامل انواع روشهای فیزیکی و زراعی از جمله تناوب زراعی، کنترل زیستی با قارچها، باکتریها، پروتوزوآها، نماتدها و سایر عوامل کنترل زیستی و کنترل شیمیایی میباشد. ایجاد و به کارگیری ارقام مقاوم و روشهای نوین مولکولی نیز از روشهای کنترل نماتدهای انگل گیاهی است
کنترل زیستی یکی از راههای امن و سالم برای کنترل نماتدهای انگل گیاهی به شمار میرود. عوامل مختلفی چون قارچها، باکتریها، پروتوزوئرها، کنهها و نماتدهای شکارگر و برخی عوامل دیگر، از اصلیترین عوامل کنترل زیستی در نماتدها هستند. گروهی از گیاهان نیز خواص آنتاگونیستی علیه نماتدها دارند که بررسی خواص بازدارندگی آنها و توان کنترلی آنها بر روی نماتدهای مختلف مطالعه و بررسی شده است. گیاهان آنتاگونیست گیاهانی هستند که مانع رشد و فعالیت بیمارگرهای گیاهی میشوند. انواع گیاهان آنتاگونیست میتوانند باعث تثبیت ازت و افزایش حاصلخیزی خاک شده و در برابر آفات و بیمارگرها مواد شیمیایی بازدارنده ترشح کنند. اجزای آللوپاتیک فعال در هر گیاه متفاوت بوده و نحوه عملکردشان برای مهار یا از بین بردن نماتد و همچنین اثر آنها در شیمیگرایی نماتد کاملا مشخص نشده است
احتمال میرود که نفوذ مستقیم مواد آلکالوئیدی گیاه به بدن نماتد و تاثیر بر روی آنزیم استیل کولین استراز و کولین استراز نماتد یکی از نقاط اثر این مواد شیمیایی گیاهی باشد. هیدرولیز استیل کولین توسط آنزیم استیل کولین استراز یکی از مسیرهای حیاتی در انتقال پیامهای عصبی در نماتدها میباشد.
اختلال در این مسیر میتواند فعالیت ماهیچههای نماتدها را با اختلال مواجه کرده و نماتدها فلج شوند. اختلال در پوستاندازی لاروهای نماتد، یکی دیگر از تاثیرات ترشحات گیاهان بر روی نماتدها میباشد. به طور کلی، گیاهان آنتاگونیست خاصیت نماتدکشی مستقیم ندارند. بلکه نماتدایستا بوده و با اختلال در چرخههای آنزیمی به ویژه آنزیمهای گروه استراز سبب اختلال در فرایندهای طبیعی نماتدها شده و در اثر کاهش تحرک و میزبانیابی، کاهش تغذیه و تولیدمثل، سبب کاهش خسارات نماتد میگردند
گیاهان ضدنماتد میتوانند به صورت تناوب با گیاه اصلی، به صورت کشت مخلوط و همراه با محصول اصلی و یا قبل از کاشت محصول به صورت کود سبز استفاده شده و یا عصارهها و محصولات تجاریسازی شدهشان مورد استفاده قرار گیرد. انتخاب نوع گیاه و نحوه به کارگیری آن در کنترل نماتدها، آگاهی از جمعیت نماتدها، گیاهان میزبان، شرایط آب و هوایی منطقه، ترکیب شیمیایی و زیستی خاک در استفاده از گیاهان علیه نماتدها بسیار اهمیت دارد. آللوکمیکالها هم میتوانند بر روی نماتدها تاثیر مستقیم بگذارند و هم از طریق تاثیر غیرمستقیم روی جمعیت میکروبی خاک عمل کنند. برخی از گیاهان نیز که بهعنوان کود سبز استفاده میشوند و به خاک اضافه میشوند خاصیت ضدنماتدی بالایی دارند
بیش از 57 گونه گیاهی وجود دارند که مواد شیمیایی ضد نماتد تولید میکنند. گیاهانی چون گل جعفری - Tagetes - spp.، درخت چریش - Azadirachta indica - و مارچوبه - Asparagus - از جمله گیاهان معروف ضدنماتد هستند
از میان گیاهان ضد نماتد، گیاهان دارویی نیز اهمیت زیادی دارند که مواد شیمیایی بازدارنده علیه نماتدهای انگل گیاهی تولید میکنند. در پزشکی سنتی، گیاهان دارویی متنوعی علیه انگلهای انسانی از جمله نماتدهای انگل انسانی تجویز میشد که بسیاری از آنها هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله گیاهانی که خاصیت ضدانگلی دارند میتوان به سیر، پیاز، تخم کدو، بومادران، سیاهدانه، گشنیز، سماق، تخم خرفه، صبر زرد، درخت چریش، انواع درمنه، افسنطین، ریشه بسفایج، میخک، سداب، برنجاسف کوهی، تخم کتان، زنجبیل، ترب و... اشاره کرد - صفایی و همکاران، 1392؛ پایگاه جامع اطلاعرسانی پزشکان ایران - . انواعی از مواد شیمیایی در این گیاهان وجود دارند که سبب ایجاد خاصیت ضدانگلی آنها میگردد. چنین اطلاعاتی سبب شده است که در سالهای گذشته استفاده از همان گیاهان یا گیاهان مشابه دیگر بهعنوان عوامل کنترل زیستی نماتدهای انگل گیاهی نیز مطرح شود.
مثالهایی از گیاهان دارویی مهم با خواص ضد نماتد
کنجد - Sesamum indicum - از گیاهان روغنی با خواص دارویی مهم است که مواد شیمیایی از جمله سسامین و سسامولین تولید می کند. این مواد، آنتیاکسیدانهایی هستند که خواص نماتدکشی و حشرهکشی دارند. درخت چریش - Azadirachta indica - درختی همیشه سبز در نواحی گرمسیری و بومی هندوستان است. قسمتهای مختلف این گیاه از جمله برگ، دانه و شاخهها خواص دارویی داشته و مواد شیمیایی تولید می کنند. مهمترین ترکیب شیمیایی این گیاه که سبب خاصیت ضدنماتدی و ضدحشرهای آن میگردد آزادیراکتین میباشد.
مطالعات نشان داده است که تیمار بذور، نشا و ریشههای گیاهان با این ماده شیمیایی در کاهش خسارت نماتد موثر میباشد. از طرف دیگر، این ماده اثر دورکنندگی و تخم کشی نیز دارد. فرمولاسیونهای تجاری مهمی از این گیاه با نامهای مختلف تواید شده و مورد استفاده قرار میگیرد.
اکالیپتوس - - Eucalyptus spp. درختی زیبا با گونههای متعدد است که خواص دارویی فراوانی دارد. برگهای این درختان اغلب دارای سبز تیره بوده و اسانس زیادی دارند. مواد شیمیایی اصلی در اسانس این گیاه سینئول، آلفاپینن، پاراسیمن و ... میباشند. زیتون تلخ - Melia azedarach درختی است زیبا با برگهای مرکب و برگچههای نوکتیز و دندانهدار به رنگ سبز تیره. از مواد شیمیایی موجود در عصاره این گیاه میتوان به آلکالوئیدهای آزادیرین، بنزوئیک اسید، مارگوزین، سالانین و... اشاره کرد.
در کنار تمام خواص دارویی موثر، خاصیت کرمکشی قابل توجهی دارد. سنا - Cassia spp. - درختچهای از تیره نخود با برگهای مرکب شانهای زوج میباشد. برگها و میوههای آن دارای گلیکوزیدهای آنتراکینونی هستند. مقداری نیز موسیلاژ و فلاوونوئید در برگهای این گیاه وجود دارد. این گیاه نیز از نظر تاثیر بر روی نماتدها مورد بررسی قرار گرفته است. داتوره - Datura spp. - بومی هند بوده و یکی از گیاهان علفی و دارویی مهم به شمار میرود. تاکنون حدود 15 گونه از این جنس شناخته شده که مصارف زینتی و دارویی دارند.
آلکالوئیدهای مختلفی از جمله هیوسیامین، اسکوپولامین و آتروپین در این گیاه وجود دارند که مصارف دارویی و خواص ضد نماتدی آن را سبب می شوند. سیاه دانه - Nigella sativa - گیاهی یک ساله، گلدار و بومی جنوب غربی آسیا است که از گیاهان دارویی با قدمت طولانی است. خواص درمانی و دارویی متعددی دارد. از جمله مهمترین اجزای شیمیایی آن میتوان به تیموکوئینون، پاراسیمن، لیمونن و... اشاره کرد. یکی از کاربردهای پزشکی این گیاه خاصیت کرم کشی آن میباشد.
