مقاله کنترل و گواهی بذر غلات

بخشی از مقاله

چکیده

تولید دانه، بنیاد کشاورزی اولیه و تمدن های بعدی را تشکیل داد. زمانی که بشر کشت، برداشت و نگهداری بعضی از گیاهان علوفه ای را برای تأمین نیاز زمستانی آموخت،کوچ نشینی را رها کرده و اقامتگاه های دائمی را برای خود برگزید.کلیه تمدنهای مهم تاریخی بر اساس کشت غلات بوجود آمده اند. چون غلات غذای مردم را تشکیل می دادند و به راحتی قابل انبار کردن بودند.

از قرائن و شواهد موجود چنین بر می آید که در سایه عنایت الهی فلات پر برکت ایران یکی از مراکز اجتماعات اولیه غلات بوده و در هزاره چهارم پیش از میلاد در جنوب غربی این سرزمین یعنی ایلام وخوزستان و لرستان، پشتکوه و جبال بختیاری امروز مرکزیتی بوجود آمده و در هزاره سوم - پ.م - دشت غنی بین النهرین نیز عهد تاریخی خود را همگام با پیشرفتهای اجتماعی و دیگر شئون زندگی آغاز کرده است و گندم را در سواحل رودخانه دجله و فرات کشت می کردند.

دسترسی به بذر ارقام اصلاح شده گیاهان زراعی ودارای کیفیت بالا در کنار ماشین آلات مدرن ،بهبود کودهای شیمیایی و روشهای مناسب مبارزه با آفات و علفهای هرز ، انقلابی را در 50 سال گذشته در کشاورزی بوجود آورده است. صنعت بذر با گسترش توان تولید، افزایش راندمان، سرعت تولید ارقام جدید و حفظ خلوص ژنتیکی این ارقام، نقش حیاتی در این انقلاب بر عهده داشت.

نیاز کشاورزان به بذر همه ساله افزایش می یابد و بذر سالم، اصیل و با کیفیت سنگ زیر بنای تولید و توسعه کشاورزی و عاملی تعیین کننده برای بهره وری مناسب و مطلوب از منابع تولید و نیل به امنیت غذایی و استقلال اقتصادی کشور می باشد. دستیابی کشاورزان به بذر سالم و با کیفیت باعث افزایش محصول خواهد شد.

در این راستا به منظور قانونمند نمودن امر کنترل و گواهی بذر و نهال، قانون ثبت ارقام گیاهی، کنترل و گواهی بذر و نهال توسط مجلس شورای اسلامی در تاریخ 1382/4/29 به تصویب رسید و به وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ گردید.

مهمترین شاخص برای حفاظت یک رقم، حفظ خلوص ژنتیکی بذر تولید شده است. برای این منظور برنامه تکثیر بذر که در قالب طبقات مختلف بذری تعریف شده، اجرا می گردد. براساس ضوابط بذر ایران در برنامه ی تکثیر بذر گندم و جو پنج طبقه بذری شامل بذر بهنژادگر یا پرورشی یک - Breeder Seed - ، بذر پرورشی دو و سه - Pre- basic seed - ، بذر مادری - Basic Seed - ، بذر گواهی شده - - Certified Seedتعریف شده است. در ضوابط مصوب اخیر برای تولید بذر جو طبقه بذری گواهی شده یک و دو تعریف شده اند. به منظور حفظ اصالت رقم، خلوص ژنتیکی و فیزیکی، قوه نامیه و سلامت نسلهای بذری استانداردهایی در هر کشور تدوین می گردد. این استانداردها دو مرحله حساس از تولید را شامل می شود: استانداردهای مزرعه ای و استانداردهای بذر پس از فرآوری.[4] در این مقاله استانداردهای مزرعه ای و آزمایشگاهی توضیح داده خواهد شد.

مقدمه

پیشاز دوران نوین کشاورزی، بذر یکی از محصولات فرعی در تولید غلات ویا علوفه محسوب می شد. عموماً کم ارزش ترین بخش گیاهان که از کاهدانها و انبارهای علوفه همراه با بذر و علفهای هرز و سایر ناخالصیها ، جمع آوری می گردید، به عنوان بذر در نظر گرفته می شد.گهگاه کشاورزی که مازاد بذر داشت آنرا در اختیار همسایگانش قرار می داد که پیامد آن وقوع تغییرات از مزرعه ای به مزرعه دیگر بود.گرچه بذوری که در بازار یافت می شد از منابع نامشخص و با کیفیت مشکوک جمع آوری شده بود و عدم توانایی خریداران در شناخت کیفیت بذر، فرصت مناسبی را برای فروشندگان سودجو ، جهت کسب منافع فراهم می نمود.

شرایط فوق و نیز وجود جوّ حاکم از سوءظنّ در خصوص بذور خریداری شده از خارج از مزرعه به مخالفان این امکان را می داد تا بر علیه توسعه قانونی صنعت بذر ، فعالیت نمایند. جامعه کشاورزی هر کشوری وظیفه دارد که بطور همیشگی برای مردم مواد غذایی با کیفیت بالا تهیه نموده و مواد خام لازم را نیز به کارخانه ها ارائه نماید.برای به رسیدن به این هدف ثبات در تولیدات کشاورزی ، لازم است که از طریق تولید دقیق انجام شود. تمرکز و اختصاصی نمودن تولیدات در کشاورزی باعث تقسیم کار مؤثر و ایجاد واحدهای تخصصی بزرگ می شود. جریانات تکاملی در این زمینه به تولید نهال و بذر کشیده می شود، زیرا کشاورزان وظیفه دارند تولید مقدار و بذر را با کیفیت بالا مطابق نیاز انجام دهند. روشهای صحیح تولید بذر اثر زیادی بر روی مقدار محصول می گذارد. تولید مقدار محصول در واحد سطح در هر نوع گیاه بستگی به شرایط تکنیکی زراعی ، تأمین آب ، مقدار آب ، تأمین مواد غذائی و از همه مهمتر رسیدن به مقدار مناسب بوته در واحد سطح و نیز تولید هر گیاه دارد.

یکی از شرایط پیشرفت در کاربهنژادی بذر ، برنامه ریزی در تولید و تهیه مناسب انواع آن است. انتخاب انواع گیاهان مناسب برای مکانهای مختلف در برنامه ریزی بهنژادی و در سالهای طولانی اهمیت زیادی دارد. این انتخاب مناسب باعث می گردد که در سالهای متمادی حدود 5-30 درصد بر افزایش محصول مؤثر باشد. در واحدهای کشاورزی جدید برخلاف واحدهای قدیمی به تولید دقیق و مناسب بذر از نظر کیفی بیشتر توجه شود. یکی از مثالهای بارز در این رابطه تولید چغندر قند است.که در روش کاشت صحیح مکانیزه به خاطر جوانه زدن مناسب و یکنواخت نسبت به روش قدیمی مقدار محصول به حداقل رسیده است

اهمیّت اقتصادی دانه و بذر

همانطوریکه می دانیم دانه ها قسمت عمده رژیم غذایی بشر را تشکیل داده و هنوز هم این نقش خود را حفظ کرده اند.غلات منبع عمده هیدارتهای کربن و حاوی مقداری پروتئین و سایر عناصر حیاتی می باشند.

لگومینوزها دومین خانواده مهم گیاهی می باشند که از این خانواده حبوبات معمولاّ دارای پروتئین بیشتری نسبت به غلات می باشند و پروتئین آنها از نظر وجود اسید آمینه های ضروری ، متعادل تر است. علاوه بر مصارف غذائی، دانه ها نقشهای دیگری را در رژیم غذایی انسانی ایفا می کنند. بسیاری از دانه ها بطور کامل یا به شکل آسیاب شده جهت ادویه استفاده می شوند.

تهیه نوشابه هایی چون قهوه،کوکا وکاکائو نیز از دانه ها استفاده می شود. ماءالشعیر و نوشابه های دیگر از دانه های غلات بدست می آیند. روغن های خوراکی نیز از دانه ذرت ، سویا ، پنبه ، کلزا ، بادام زمینی ، آفتابگردان ،گلرنگ ،نارگیل، نخل بدست می آیند. دانه ها در تولید دارو و مواد مخدر نیز کاربرد دارند. دانه ها همچنین در تولید صابون، رنگها، موادجلادهنده، لینولئوم، جواهرات، تکمه لباس و بسیاری از فراورده های متفرقه مورد استفاده قرار می گیرند.همچنین از دانه به عنوان بذر در تکثیر جنسی گیاهان استفاده می شود.

تعریف بذر

بذر - SEED - قسمتی از محصول دانه - غلات، حبوبات، - …، غده - سیب زمینی - ، ریشه - خارشتر آمریکائی،پیچک،زبان در قفا - ، ریزوم یا ساقه خزنده زیر زمینی - زنبق،مرغ،مهر سلیمان - ، استولون یا ساقه خزنده روزمینی - توت فرنگی - ، بنه - گلایول،زعفران - ، ساقه - قلمه در نیشکر ،مو، - …، برگ - بگونیا،بنفشه آفریقایی - ، پیاز - پیاز خوراکی - ، پاجوش موز - موز - که در خاک مزروعی می کارند تا جوانه بزند و پایه گیاهی را که باید زراعت تشکیل بدهد بوجود آورد.

بذر یا به شکل دانه است که جنین را در بر دارد یا به شکل غده ،پیاز و ساقه…است که جوانه یا گیاهچه را در بر دارد که وقتی در خاک مناسبی قرار گیرد با استفاده از مواد غذایی که در داخل دانه یا غده و غیره…ذخیره شده است رشد و نمو نموده تبدیل به بوته نموده تبدیل به بوته کامل می شود و زراعت آینده را تشکیل می دهند.بنابراین بذرها یا بوسیله اعضای تناسلی گیاه تولید شده اند یا قسمتی از اعضاءگیاه می باشند

در صورتیکه بوسیله اعضای تناسلی گیاه تولید شده باشند یا به حالت میوه خشک هستند مانند گندم و جو و یا بصورت مغز میوه هستند مانند لوبیا،نخود،عدس،یونجه،توتون و... و یا مغز با قسمتی از پوست میوه توأم است مانند بذر اسپرس و یا بصورت میوه مرکب میباشد مانند بذر چغندر قند. در صورتیکه بذر قسمتی از اعضاء گیاه باشد یا غده زیر زمینی است مانند سیب زمینی و یا بصورت پیاز است مانند پیاز است مانند پیاز خوراکی و یا ریشه توام با طوقه است مانند ریشه چغندر قند زمانیکه برای بذر گیری کاشته می شود و یا بصورت ساقه هوایی است مانند نیشکر.

ازدیاد بوسیله بذر روش عمده ای است که گیاهان در طبیعت توسط آن تولید مثل می کنند. این روش یکی از مؤثرترین ازدیاد گیاهان است که به میزان وسیعی کاربرد دارد و گیاهی که ازبذر تولید می شود Seedling نامیده می شود. و این اصطلاح در باغبانی در تمام زندگی گیاه و در زراعت تنها به دوره بلافاصله پس از جوانه زدن بذر اطلاق می شود.

طبقات مختلف بذر

هدف اصلی گواهی بذر حفظ صفات ژنتیکی و خلوص بذر رقم های اصلاح شده محصولهایی است که مشخصات بهتری نسبت به محصولهای مشابه خود دارند.بنابراین الگوی کلی گواهی بذر از اصلاح یک واریته جدید تا امکان بهره برداری اقتصادی از آن توسط کشاورز بر اساس قوانین CSGA می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

-1 بذر اولیه یا بذ ر اصلاح گر - - Breeder Seed یا - - Nucleus

بذر اولیه به بذر و سایر اندامهای رویشی گیاه اطلاق می شود که زیر نظر مستقیم بهنژادگر و با نظارت متخصصین اصلاح نباتات تولید می شود.دارای برچسب سفید رنگ بوده و مقدار آن بسیار ناچیز است و برای تولید بذر پایه مورد استفاده قرار می گیرد.در بعضی از مواقع نگهداری و ذخیره بذر اولیه چندان آسان نمی باشد مانند تهیه بذر هیبرید اولیه .زیرا در صورت احتیاج مجدد به بذر اولیه بایستی لینه های خالصی که در تهیه بذر هیبرید بکار برده می شوند کشت گردیده و بذر هیبرید اولیه تهیه شود.

-2 بذر پایه یا سوپر الیت - Foundation Seed - یا - - Super Elit

اولین بذری است که از کشت بذر اولیه تولید می گردد.این بذر زیر نظر اصلاح کننده یا مؤسسه مربوط ازدیاد می شود و مزرعه ازدیادی به مساحت 2یا 3 هکتار است.کشت بذر پایه ممکن است چندین بار تکرار شود بدین معنی که از بذر پایه دوباره تولید گردد. بذر پایه دارای برچسب کارت سفید رنگ است. مقدار آن کم است و برای تولید بذر ثبت شده بکار می رود.

-3 بذر ثبت شده یا مادری - Registered Seed - یا - - EGIT

بذری است که از تکثیر بذر پایه بدست می آید. این بذر با نظارت کارشناسان بذر تولید می شود.بذر ثبت شده ممکن است چندین بار تهیه شود. بدین معنی که از بذر ثبت شده دوباره بذر ثبت شده تهیه گردد. هدف از این مرحله افزایش مقدار بذر قبل از تولید بذر گواهی شده می باشد.بذر ثبت شده به عنوان بذر تجاری در نظر گرفته نمی شود.بعضی از مؤسسات تهیه بذر گواهی شده مرحله تهیه بذر ثبت شده را حذف می نمایند. این بذر را برچسب یا کارت ارغوانی رنگ مشخص می کنند.

-4 بذر گواهی شده - Cerified seed -

بذر گواهی شده در حقیقت نتایج بذر پایه و یا بذر ثبت شده است.و آخرین محصول برنامه گواهی بذر می باشد و در سطح وسیعی انجام وی گیرد و معمولاً به عهده مؤسسات مربوط و یا کشاورزان خبره محول می شود. بذر گواهی شده بایستی دارای خصوصیاتی باشد که توسط مؤسسات گواهی کننده بذر تعیین شده است. این بذر دارای برچسب یا کارت آبی رنگ است و به بذر و دقه آبی معروف می باشد .به مقدار فراوان و برای تولید انبوه محصولات زراعی قابل دسترس می باشد.

مراحل تولید بذر در ایران

از میان طبقات بذر ، بذر پرورده یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیرنظر محققان و کارشناسان و بسته به مقدار بذر مادری که در هر منطقه مورد نیاز می باشد.تهیه می شود. برای تولید بذر مادری ، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب با انعقاد قرارداد از امکانات کشاورزان و بخش خصوصی استفاده می شود