بخشی از مقاله
چکیده
برنج بعنوان یکی از مهمترین محصولات کشاورزی نقش اساسی به لحاظ درآمدی، تغذیه ای و اشتغال در سطح دنیا ایفا می کند. لذا توجه به پایداری این محصول با ارزش و تداوم کشت و تولید این محصول که در ایران جزء محصولات استراتژیک محسوب می شود، بسیار حائز اهمیت است. بدین منظور تحقیق حاضر با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و جستجوی اینترنتی چارچوبی برای پایداری نظام کشت برنج فراهم کرد.
هدف از تحقیق حاضر ضرورت پایداری نظام کشت برنج با تأکید بر ابعاد کشاورزی پایدار می باشد. نتیجه تحقیق حاضر بدین گونه قابل شرح می باشد که ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی از مهمترین ابعاد پایداری در زمینه کشت و تولید پایدار برنج می باشد. البته ممکن است ابعاد پایداری در یک منطقه خاص موارد دیگری از جمله بعد فنی، بعد سیاسی، بعد فرهنگی و ... را هم شامل شود که مستلزم انجام تحقیقات میدانی می باشد. فلذا پیشنهاد می شود که تحقیقات میدانی توسط متخصصان و دانشجویان در مناطق مختلف برنج خیز در ارتباط با پایداری نظام کشت برنج با توجه به نوع تخصص شان انجام گیرد.
1. مقدمه
محصولات کشاورزی در همه کشورهای دنیا اهمیت دارند. به طورکلی قبل از انقلاب صنعتی، سهم کالاهای کشاورزی در کل کالاهای قابل مبادله بسیار بود، اما با وقوع انقلاب صنعتی و ظهور دستاوردهای آن، نسبت کالاهای صنعتی به محصولات کشاورزی در سطح جهان افزایش یافت. از طرف دیگر در بسیاری از کشورها - به خصوص کشورهای جهان سوم - ، سهم عمده فعالیتهای اقتصادی در بخش کشاورزی متمرکز شده است و بنابراین اقتصاد این کشورها اتکای بسیاری به این بخش دارد و به همین جهت، صادرات و واردات محصولات کشاورزی را می توان منشأ تزریق ارز خارجی به اقتصاد این کشورها به شمار آورد. از جهت دیگر، سطح گسترده ارتباطات پسین و پیشین تولید محصولات کشاورزی باعث می شود که تولید و مبادله این محصولات به عاملی در جهت رشد فعالیتهای وابسته، اعم از صنعتی و خدماتی تبدیل شود
در میان محصولات کشاورزی، برنج از قدیمی ترین گیاهانی است که در دنیا کشت شده و مبدأ پیدایش آن آسیای جنوب شرقی بخصوص کشورهای هند و چین می باشد که پس از گندم بیشترین سطح زیر کشت اراضی زراعی جهان را به خود اختصاص و نقش چشمگیری در تغذیه مردم جهان و ایران دارد
نیاز روزافزون به گسترش تولیدات کشاورزی و دستیابی به سطح مناسب تری از امنیت غذایی، منجر به مصرف بی رویه کودهای شیمیایی و سموم آفتکش - اسکو و همکاران، - 1386 در نتیجه انقلاب سبز - Kassie and Zikhali, 2009 - گردید.
در طول دهه 1960 مشخص شد که استفاده بیش از حد از سموم آفتکش نه تنها باعث مقاوم شدن آفات و ظهور نسلهای جدیدی از آنها گردیده است ، بلکه پایداری محیط زیست و سلامت انسان را نیز، به مخاطره انداخته است و باعث آلوده سازی رودخانه ها و دره ها، فرسایش ژنتیکی و نابودی گونه های زیادی از جانوران و حتی گیاهان، عدم تعادل اکولوژیکی در محیط انسان و گسترش بیماری های مهلک و لاعلاج گشته اشت
گرچه، انقلاب سبز باعث افزایش تولید گردید، اما افزایش در تولید ناپایدار بود. برای مثال، شواهد نشان می دهد که رشد محصول برنج در آسیا بسرعت در دهه 1980، از نرخ رشد سالانه %2,6 در دهه 1970 به %1,5 در ابتدای سال 1981 تنزل یافته است
همچنین در ارتباط با تخریب محیط زیست در نتیجه انقلاب سبز، در مجموع، محاسبات و ارقام رسمی ارائه شده توسط محققان در مورد وضعیت منابع طبیعی و محیط زیست ایران بسیار ناامید کننده است. ایران از نظر حجم فرسایش و تخریب زمینهای حاصلخیز و منابع طبیعی بعد از استرالیا، مقام دوم جهان را دارد؛ بطوری که تخریب و فرسایش معادل 33 تن خاک در هر هکتار است که یکی از دلایل عمده آن، مصرف بی رویه کودها و آفت کشهای شیمیایی در بخش کشاورزی می باشد
همچنان که طبق آمار، میزان توزیع کودها و سموم شیمیایی در سال 1385 نسبت به 1384 به ترتیب رشدی معادل 23,7 و 4,8 درصد داشته است، به طوریکه میزان توزیع کودهای شیمیایی از 3386644 تن در سال 1384 به میزان 4189499 تن در سال 1385 رسیده است و میزان توزیع سموم شیمیایی از 19808 تن در سال 1384 به 20772 تن در سال 1385 رسید
لذا، در پاسخ به چالشهای یاد شده در دهه های اخیر، بویژه در سالهای گذشته نگرش و دیدگاه جدیدی در ارتباط با بهره برداری صحیح، مناسب و پایدار از منابع پایه شکل گرفته است. مبانی چنین دیدگاهی متکی بر اصول حفاظت محیط زیست، درک روابط پیچیده بیولوژیکی و بهره گیری از فناوری های مناسب و هماهنگ با جوامع مربوط می باشد. لذا این تفکر که تحت عنوان " توسعه پایدار" شناخته شده است - عربیون و همکاران، - 1388، تمامی جنبه های اجتماعی، اقتصادی، طبیعی - عربیون و همکاران، - ʼ6LOYD HW DO' 2011 ; 1388 و فرهنگی را در بر می گیرد
نظام پایدار در کشاورزی در حقیقت حاصل نوعی راهبرد مدیریتی است که بتواند کشاورز را در انتخاب صحیح ارقام و واریته های مورد کشت، حاصلخیزی خاک، اجرای روشهای مناسب شخم، در توالی قرار دادن مناسب گیاهان برای کاهش هزینه های مربوط به نهاده های مصرفی، به حداقل رساندن اثرات سوء بر محیط زیست، تامین پایداری در تولید و ایجاد سودآوری یاری نماید
در میان عوامل محدود کننده برای تولید پایدار برنج، خسارت بالای نسل سوم کرم ساقه خوار برنج روی واریته های دیررس و ارقامی که دیر نشاء می گردند، بارندگی شدید در طول ماه های مرداد و شهریور که عملیات برداشت و پس از برداشت را با مشکل روبرو می سازد، افزایش تنش خشکی به دلیل محدودیت منابع آبی و ترجیح مصرف کنندگان برای کیفیت بالای دانه و عطر برنج از مهمترین عوامل به حساب می آیند
تحقیقات مختلفی در خصوص پایداری فعالیتهای زراعی در داخل و خارج انجام شده است که در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می گردد.
در تحقیقی که توسط مک کول1 و همکاران - 1999 - تحت عنوان " فاکتورهای موثر پایداری کشاورزی در شمال غربی اقیانوس آرام، امریکا" انجام پذیرفت در یافته های خود نشان می دهد که میزان اسید خاک به سرعت بعد از تولید کودهای شیمیایی افزایش یافته است. شخم رایج مبتنی بر مدیریت محصول به طور واضح به لحاظ کشاورزی ناپایدار است.
در تحقیقی که توسط ارسانتی2 و همکاران - 2008 - تحت عنوان " پایداری نظام کشت سبزی در نواحی مرتفع اندونزی " انجام پذیرفت نتایج نشان می دهد که بر اساس معیارهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی که در مجموع شامل 24 شاخص می باشد در منطقه مورد مطالعه نظام کشت سبزی هیچ گونه ضمانتی برای کشت آینده ایجاد نمی کند.
در تحقیقی که توسط عنایتی راد و همکاران - 1388 - تحت عنوان " بررسی و تبیین فعالیتهای پایداری در بین ذرتکاران استان خوزستان " انجام پذیرفت نتایج نشان می دهد که اکثریت کشاورزان از تناوب زراعی و کودهای ریزمغذی برای حاصلخیزی مزرعه خود استفاده می کردند. استفاده از کودهای سبز، کودهای حیوانی، استفاده از لگومها در تناوب با ذرت و بکارگیری روشهای تلفیقی برای مبارزه با علفهای هرز کم بود.
در تحقیقی که توسط عربیون و همکاران - 1388 - تحت عنوان " سنجش سطح پایداری نظام کشت گندم در استان فارس و تعین عوامل موثر بر آن " انجام پذیرفت نتایج نشان می دهد که 68/4 درصد کشاورزان از نظر شاخص پایداری کل نظام کشت گندم در حد ناپایدار و بسیار ناپایدار بودند. اما در بعد اقتصادی 99/44 درصد کشاورزان مورد مطالعه در گروه ناپایدار و بسیار ناپایدار قرار داشتند. 56/41 درصد کشاورزان نیز از نظر بعد اکولوژیکی در سطح پایداری متوسط به بالا قرار داشتند.
در تحقیقی که توسط ژن1 و همکاران - - 2005 تحت عنوان" سه بعد از پایداری عملیات کشاورزی در شمال دشت چین " انجام پذیرفت سه بعد اقتصادی، اکولوژیکی و اجتماعی را مورد بررسی قرار داد. نتایج نشان می دهد که همه سیستم های زراعی به لحاظ اقتصادی مناسب کشت هستند. اگرچه برخی موفقیت ها هزینه برای محیط زیست، فرسایش منابع طبیعی و خطر برای سلامت انسان ایجاد می کند.
در تحقیقی که توسط تایواری2 و همکاران - 1999 - تحت عنوان " تصمیم گیری زیست محیطی- اقتصادی در مزرعه آبی آبیاری شده کشاورزی با استفاده از فنون تجزیه و تحلیل چند معیاره " انجام پذیرفت، نتایج نشان می دهد که مشوق های اقتصادی برای افزایش پایدار مزرعه آبی آبیاری شده کشاورزی موثر هستند.
در تحقیقی که توسط ریج3 و همکاران - 2010 - تحت عنوان" تجزیه و تحلیل مقایسه ای پایداری تکنولوژی های کشت برنج با استفاده از فرایند تحلیل شبکه" انجام پذیرفت نتایج نشان می دهد سیستم کشت اکولوژیکی پایدار ترین تکنولوژی است و همچنین سیستم زیست-خاک و سیستم محصور شده به ترتیب در رتبه دوم و سوم قرار دارند. همچنین نتایج نشان می دهد که اگر فقط بعد اقتصادی پایداری مورد توجه باشد، ترتیب باید به این صورت باشد که: تکنولوژیهای محصور شده سنتی و اکولوژیکی جایشان باهم معاوضه شود و سیستم زیست- خاک در مکان دوم بماند.
در تحقیقی که توسط رضایی مقدم و کرمی - 2008 - تحت عنوان " ارزیابی چند معیاره از مدلهای توسعه کشاورزی پایدار با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی " انجام پذیرفت نتایج نشان می دهد که معیار اکوژیکی یعنی استفاده عاقلانه از منابع، حفاظت محیط زیست و کیفیت محصول مهمترین معیار برای کشاورزی پایدار ایران هستند.
در تحقیقی که توسط کرایی هکس4 و همکاران - no date - تحت عنوان " ارزیابی چند معیاره از پایداری سیستمهای برداشت" انجام پذیرفت، پایداری سیستم های برداشت را به تاکید بر سه بعد پایداری اقتصادی، پایداری اجتماعی و پایداری زیست محیطی مورد بررسی قرار دادند.
در تحقیقی که توسط پورسعید - 1389 - تحت عنوان " بررسی الگوهای شراکت در توسعه پایدار کشاورزی استان ایلام بر اساس مدلهای تصمیم گیری چند معیاره " انجام پذیرفت نتایج الویت بندی معیارهای پایداری که بر اساس ارزیابی خبرگان و با کمک تکنیک تحلیل سلسله مراتبی انجام گرفت نشان می دهد که ابعاد زیست محیطی، فنی و اجتماعی، نسبت به معیارهای فرهنگی، سیاسی، نهادی و اقتصادی اهمیت بیشتری دارند.
با توجه به مباحث مطرح شده هدف از تحقیق حاضر ضرورت پایداری نظام کشت برنج با توجه به ابعاد کشاورزی پایدار می باشد.
2. مواد و روشها
با توجه به موضوع تحقیق حاضر که هدف آن ضرورت توجه به پایداری نظام کشت برنج با تأکید بر ابعاد کشاورزی پایدار می باشد لذا، جزء تحقیقات مروری و تحلیلی می باشد. بنابراین به منظور گردآوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای و جستجوی اینترنتی استفاده شده است. در ادامه در بخش نتایج و بحث به مباحث کلیدی پژوهش حاضر پرداخته می شود.
