بخشی از مقاله
کیفیت زندگی در سکونتگاههای غیر رسمی کلانشهر تهران (مطالعه موردی: اسلام آباد)
چکیده
نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در هر کشوری هستند و خود را به عنوان جذاب ترین نقاط برای ایجاد ثروت، کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کرده اند. در عین حال، این نواحی با چالش های مهمی نیز در زمینه های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، کمبود مسکن، ترافیک و حاشیه نشینی روبرو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به شدت کاهش می دهند.مطالعه کیفیت زندگی در نواحی شهری در سال های اخیر مورد توجه گسترده بوده است. متاسفانه در بیشتر کلانشهرهای ایران شاهد معضلی به نام سکونتگاههای غیر رسمی هستیم که دارای کیفیت زندگی چندان مناسبی نیستند. در این پژوهش کیفیت زندگی در سکونتگاه غیر رسمی کلانشهر شهر تهران (اسلام آباد) با رویکرد ذهنی بررسی شده است.یافته های تحقیق نشان می دهد که میزان سرانه های مختلف و برخورداری از امکانات مورد نیاز در این سکونتگاه ها وضعیت چندان مناسبی ندارد که این موضوع پایین بودن میزان رضایتمندی ساکنین را به دنبال داشته است. در اسلام آباد عامل وضعیت بهزیستی با متغیرهای مربوطه مهمترین عامل اثرگذار بوده است. در نهایت در راستای راهبرد توانمند سازی این سکونتگاهها و ارتقاء کیفی آنها، پیشنهادات پژوهش مطرح گردید.
مقدمه
مطالعه کیفیت زندگی در نواحی شهری در سال های اخیر مورد توجه گسترده بوده است. محققان رشته های گوناگون از جمله شهرسازی، جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، روان شناسی، علوم سیاسی، بازاریابی و مدیریت در این عرصه مشارکت داشته اند. اما این مطالعات از جنبه های متعددی مانند مقیاس مطالعه، قلمروهای مورد استفاده و روش های سنجش کیفیت زندگی متفاوت هستند. به این ترتیب که روش های گوناگونی برای مطالعه کیفیت زندگی در نواحی شهری به کار گرفته شده است. با این وجود، تاکنون چارچوب جامعی برای مطالعه کیفیت زندگی به صورت یکپارچه و کل گرایانه و متکی بر شاخص های فیزیکی، مکانی و اجتماعی ارائه نشده است .
کیفیت زندگی اغلب با استفاده از شاخص های عینی یا شاخص های ذهنی و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخص ها اندازه گیری می شود (رضوانی و همکاران، .(37 :1387 شاخص های ذهنی از پیمایش اداراکات، ارزیابی ها و رضایت ساکنین از زندگی شهری بدست می آیند، در حالی که شاخص های عینی مربوط به حقایق قابل مشاهده هستند و غالباً از داده های ثانویه بدست می آیند.
متاسفانه در بیشتر کلانشهرهای ایران شاهد معضلی به نام سکونت گاههای غیر رسمی هستیم. اسکان غیر رسمی نه به عنوان یک عامل، بلکه معلول فقر و زاییده ی تحولات اقتصادی - اجتماعی کشور می باشد(قرخلو و شریفی، 1383، .(88 کلانشهر تهران نیز سالهاست که با معضل سکونتگاههای غیر رسمی دست به گریبان است. بدون شک روند تحولات کشور در چند دهه گذشته سهم زیادی در ایجاد این سکونتگاهها در کلانشهر تهران به عنوان پایتخت کشور داشته است. در گذر زمان این سکونتگاهها جزئی از شهر تهران شدند و با فرو رفتن در حلقه های توسعه، چاره ای جز توجه به این نقاط و ساماندهی آنها نیست. در راستای ساماندهی و توانمند نمودن این سکونتگاهها، بررسی کیفیت زندگی کمک زیادی به شناخت وضع موجود و برنامه ریزی برای آینده آنها خواهد نمود.
شهرنشینی در کشور ما به سرعت در حال رشد است و بر اساس نتایج سرشماری جمعیت در سال 1385، بیش از 68 درصد آن شهری است(مرکز آمار ایران، .(1:1385 این در حالی است که در حدود یک سدهی پیش تنها 10 درصد از جمعیت کشور در شهرها سکونت داشتند. با این وجود، فرصت ها، منابع و امکانات مورد نیاز برای توسعه و تامین نیازهای انسانی، به طور مناسبی در شهرها تامین نشده است. از طرفی در اکثر شهرهای بزرگ کشور به خصوص کلانشهر تهران شاهد پدیده حاشیه نشینی هستیم که از مهمترین چالش ها و مسائل شهری است. حاشیه نشینان شهری با وجود اینکه جزء شهروندان محسوب می شوند، اما از امکانات شهری استفاده چندانی نمی برند و با وجود مشکلاتی مانند تراکم بالا، فقر، عدم بهداشت، بیکاری و مشاغل کاذب، بی نظمی، بی ثباتی، بی هویتی و ... در شرایط بسیار نامطلوبی به سر می برند. علاوه بر این، مطالعات چندانی درخصوص کیفیت زندگی شهری در ایران انجام نگرفته است، که این موضوع یکی از انگیزه های مهم انجام این مطالعه می باشد. این پژوهش می تواند اطلاعات مفیدی را در زمینه بهبود روش شناسی مطالعه کیفیت زندگی در نواحی شهری ایران و برنامه ریزی توسعه به منظور ارتقای کیفیت زندگی شهروندان ساکن در سکونتگاه های غیررسمی فراهم نماید.
.1کیفیت زندگی - مفهوم کیفیت زندگی
واژه کیفیت زندگی سرچشمه روشنی ندارد. کیفیت زندگی اگر چه جذابیت و معنی عام دارد، یک تعریف پذیرفته عام ندارد. هر عبارتی که در تعریف کیفیت زندگی به کار رود، کیفیت زندگی یک فرد به حقایق عینی و خارجی زندگیاش و دریافت ها و ادراکات درونی و ذهنی او از این عوامل و نیز از خودش وابسته است .
مفهوم کیفیت زندگی چند مشخصه جالب دارد: الف: تنها به زندگی انسانی ارجاع دارد. ب: به ندرت در (صیغه) جمع بکار رفته (یعنی بصورت کیفیات زندگی) است. ج: به عنوان یک عبارت عام و غیر قابل تقسیم می باشد که معنایش می تواند ناب و خالص باشد. د: مشکل است که آن را به هر رده مجزا از علوم مرتبط با جامعه شناسی طبقه بندی نمود .
رامنی، براون و فرای (1994) کوشیده اند تا توضیح دهند چرا تعریف جهان شمول پذیرفته ای از کیفیت زندگی وجود ندارد:
-1 فرآیندهای درونی و ذهنی وابسته به تجارب کیفیت زندگی می توانند از طریق فیلترها (و دیدگاههای) و بیانهای مختلف توضیح داده و تفسیر شوند، -2 مفهوم کیفیت زندگی به میزان قابل توجهی سنگین (و مبهم) است،
-3 مفهوم کیفیت زندگی، فهمیدن رشد بشر و فرآیندهای توسعه ای، میانگین امید به زندگی افراد در جوامع شان وگستره ای که این فرآیندهای روانشناختی تحت تاثیر عوامل محیطی و نظام های ارزش(گذاری) انفرادی هستند، را در بر دارد .
کیفیت زندگی موضوعی چند رشته ای و چند شاخهای است، از این رو مفهومی چند بعدی است .
لیو در سال 1983 کیفیت زندگی را به عنوان "نامی شیک برای مفهوم قدیمی بهزیستی مادی و روانی مردم در محیط زندگی شان " توصیف کرده است. اسمیت((Smith آن را بهزیستی اجتماعی1 و آندروز((Andrews رفاه عمومی2 تعریف کرده اند. مولر((Moller در سال 1983 کیفیت زندگی را میزان رفاه افراد و گروهها تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی عمومی تعریف می کند.
گروه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی، کیفیت زندگی را ادراک فردی از وضعیت زندگی در متن نظام های فرهنگی و ارزشی جامعه و در ارتباط با اهداف، انتظارات ، استانداردها ، علایق و نگرانی های فرد توصیف می کند.
فو((2000 کیفیت زندگی را به عنوان رضایت کلی فرد از زندگی اش تعریف می کند. داس 2008 کیفیت زندگی را به عنوان بهزیستی یا عدم بهزیستی مردم و محیط زندگی آنها تعریف کرده است.
کیفیت زندگی یک مفهوم پیچیده و چند بعدی در رابطه با وضعیت جمعیت، در یک مقیاس جغرافیایی خاص (روستا ،شهر، کشور و...) است که هم متکی به شاخص های ذهنی یا کیفی و هم متکی به شاخص های عینی یا کمی است (کوکبی و دیگران، .(1385
معنای عبارت کیفیت زندگی به طور وسیعی متفاوت است، زیرا این عبارت به طور گوناگونی استفاده شده، اما در کل می توان گفت: کیفیت زندگی اشاره به وضعیت محیط زندگی مردم (به طور مثال آلودگی هوا، آب یا مشکل مسکن) و برخی از خصوصیات خود مردم(از قبیل سلامت و موفقیت های تحصیلی) دارد
براین اساس با نگاهی گذار به تعاریف بالا می توان واژگان کلیدی مورد استفاده در تعریف کیفیت زندگی را اینگونه خلاصه کرد: واقعیات عینی، ادارک ذهنی، بهزیستی، برخورداری، محیط فیزیکی و رضایت از زندگی.
- رویکردهای کیفیت زندگی شهری
کیفیت زندگی شهری دو رویکرد عمده دارد: رویکرد عینی و رویکرد ذهنی(.(Lee, 2008که در این تحقیق ما با رویکرد ذهنی به بررسی کیفیت زندگی پرداخته ایم . بنابراین صرفا به تعریف رویکرد ذهنی پرداخته می شود .
