بخشی از مقاله
چکیده
فضاهاي عمومی، عمده ترین کانون هاي زنده ي شهري و صحنه هاي فعالیت اجتماعی شهروندان می باشند که انسان ها را به تعامل و تقابل منطقی با یکدیگر دعوت می کنند و بدون هیچ قید و شرطی در اختیار عموم قرار می گیرند. ایجاد چنین فضاهایی در شهرها با توجه به نیازهاي تمام گروه هاي سنی و اجتماعی، به ویژه گروه هاي آسیب پذیر نظیر کودکان، زنان، سالمندان و معلولین از رویکردهاي مهم در برنامه ریزي و طراحی شهري می باشد.
طراحی فضاهاي عمومی در شهرها علاوه بر افزایش تعاملات اجتماعی و روابط چهره به چهره شهروندان، مانع از کناره گیري گروه هاي خاص در استفاده از این فضاها می شود. این مقاله با هدف تبیین کیفیت هاي محیطی موثر بر حیات جمعی زنان در فضاهاي عمومی با تاکید بر نیازهاي آنها شکل گرفته است. در این پژوهش، از روش هاي تحقیق توصیفی-تحلیلی - کتابخانه اي - ، تحقیق پیمایشی، مرور متون و منابع، مشاهده و مصاحبه استفاده شده است.
جامعه آماري پژوهش، با توجه به اهداف پروژه از زنان بالاي 15 سال ساکن شهرك اکباتان که براساس نمونه گیري تصادفی، از اماکن تفریحی- ورزشی و محل تجمع زنان در فضاهاي عمومی انتخاب شدند، می باشد.
-1 مقدمه
فضاهاي عمومی در شهرها کانونی براي تجمع شهروندان و برقراري تعاملات اجتماعی است. بدون شک سطح کیفی این فضاها در ترغیب شهروندان براي حضور در فضاهاي عمومی اهمیت بسزایی دارد. لذا باید در طراحی این عرصه ها به ارتقا سطح کیفی آنها توجه نماییم. ارتقا سطح کیفی فضاهاي عمومی فراتر از نگاهی تک بعدي به عناصر این فضاها می باشد. به عبارت دیگر در طراحی عرصه هاي عمومی کلیه عوامل فیزیکی و انسانی باید یکجا مورد توجه قرار گیرند یعنی علاوه بر عوامل فیزیکی همچون پوشش گیاهی، مبلمان شهري، بدنه ها و ... به نیازهاي تمام گروه هاي استفاده کننده از فضا توجه گردد.
برخی نویسندگان فمنیست بر این باورند که شهرها را به لحاظ تاریخی مردان می سازند و آنها را متناسب با شرایط خود طراحی و اداره می نمایند و زنان در فرآیند برنامه ریزي و سازماندهی فضاهاي شهري نادیده گرفته شده اند و این موجب کمرنگ شدن حضور زنان در عرصه هاي عمومی شهرها شده است.
بدین ترتیب، این نوشتار با هدف تدوین کیفیت هاي محیطی موثر بر حیات جمعی زنان در عرصه هاي عمومی شهر، ابتدا به بازشناسی مفاهیم فضاهاي عمومی، تعاملات اجتماعی، حیات جمعی و جایگاه زنان در عرصه هاي عمومی خواهد پرداخت. در بخش بعد با مرور ادبیات مرتبط با فضاهاي عمومی ویژه زنان، مشخصه هاي محیطی موثر بر شکل گیري فضاهاي عمومی از دیدگاه زنان بررسی می شود و در نهایت با انجام مصاحبه و مطالعه میدانی کیفیت هاي محیطی موثر بر حیات جمعی زنان در عرصه هاي عمومی شهري ارائه می گردد.
-2 روش و فرآیند انجام تحقیق
روش تحقیق این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی در بستري پیمایشی است. ابزار اصلی این تحقیق جهت جمع آوري داده ها، مصاحبه بوده است. که بدین منظور به دنبال شناخت مشخصه هاي محیطی در ابتدا با مرور ادبیات مرتبط با فضاهاي عمومی ویژه زنان با استفاده از تحقیقات صورت گرفته، شاخص ها و مولفه هاي اصلی سنجش فضا از منظر گروه هاي خاص - زنان - استخراج گردید و در مصاحبه سوالاتی با توجه به اهداف براي سنجش مشخصه ها مطرح شد. و از بانوان خواسته شد به آنها پاسخ گویند.
نمونه موردي مطالعه شهرك اکباتان، و جامعه آماري پژوهش 50 نفر از زنان بالاي 15 سال، که در ساعات مختلف شبانه روز در اماکن تفریحی- ورزشی و محل تجمع زنان در فضاهاي عمومی حضور داشتند، می باشد. بعد از مصاحبه و انجام مطالعات میدانی داده هاي حاصل در قالب کیفیت هاي محیطی موثر بر حیات جمعی زنان در فضاهاي عمومی شهري در جدولی دسته بندي گردید.
-3 چهارچوب مفهومی و نظري موضوع پژوهش
-1-3 فضاهاي عمومی شهري :
»فضاي شهري بخش هایی از شهر، شامل محیط طبیعی و یا مصنوع مانند : خیابان ها، میدان ها و مسیرهایی عمومی در مناطق مسکونی، تجاري و محله ها، فضاهاي باز و پارك ها و فضاهاي خصوصی/عمومی است که عموم مردم به راحتی به آنها دسترسی کامل داشته و یا حداقل دسترسی به آنها در ساعاتی از روز آزاد باشد -
فضایی که افراد و گروههاي مختلف اجتماعی در آن سهیم اند و محلی براي تبادل افکار و اطلاعات و شکل گیري شبکه هاي اجتماعی است - Hajer et al » .2001 - فضاي عمومی فرصتی براي توسعه ابعاد اجتماعی فرد به لحاظ تعاملات اجتماعی و تجربه مشارکت در حیات جمعی در شهرها هستند که پاسخگو بودن آن ها رشد و توسعه فردي و اجتماعی و نیز رشد و تعامل مطلوب انسان-انسان و انسان- مکان را در شهر به همراه دارد -
فضاهاي عمومی شهري می تواند، بسته به میزان همخوانی و همنوایی کارکردي با اهداف مورد انتظار، مقیاس و حجم روابط، تطابق و تناسب با نیازهاي روزمره گروه هاي اجتماعی و همخوانی با کلیت ساختار شهر، از مطلوبیت بالاتري برخوردار شود. فضاهاي شهري در عین دارا بودن ارزش هاي اجتماعی و فرهنگی جامعه، ظرف فعالیت هاي شهري و ضرورت هاي مترتب بر آن نیز محسوب می گردد -
در تعریفی کلی »فضاهاي عمومی شهري، مکان تعامل و رفتارهاي شهروندي است و روح اجتماعی و احساس تجانس اجتماعی را در خود شکل می دهد در این فضاها این فرصت فراهم می شود که برخی مرزهاي اجتماعی شکسته شود و برخوردهاي از پیش تعیین نشده بوقوع بپیوندد
-2-3 زنان و فضاهاي عمومی شهري :
یکی از تقسیم هاي اجتماعی که باعث ناهمگونی و نابرابري فضاهاي عمومی می شود، جنسیت است. جنسیت نوعی ساختار اجتماعی است و به استنباط جامعه از رفتار، ویژگی ها و نقش هاي مناسب براي مردان و زنان مربوط می شود. زنان گروه اجتماعی هستند که با وجود آنکه بخش عظیمی از جمعیت جوامع را به خود اختصاص می دهند. نیازهاي اجتماعی شان و برقراري تعامل منطقی و متعارف با دیگران نادیده انگاشته شده است. این در حالی است که زنان همچون دیگر گروه هاي اجتماعی، با تداوم حضور در عرصه هاي عمومی و اجتماعی شهرها، شرایط سرزندگی، نشاط و پایداري هر چه بیشتر این بسترها را فراهم می آورند
بررسی فضاهاي عمومی شهري با توجه به نیازهاي زنان و افزایش و بهبود مطلوبیت این فضاها از یکسو و برقراري عدالت جنسیتی در فرآیند برنامه ریزي شهري، از طرف دیگر می تواند به بهبود محیط هاي انسانی در شهر و حضور موثر زنان در تولید و بازتولید فرهنگی شهري منجر گردد ولی متاسفانه امروزه عدم توجه به خواسته ها و نیازهاي زنان در طراحی فضاهاي عمومی شهري، موجب کاهش حضور زنان در عرصه هاي عمومی شده است.
-3-3 کیفیت محیطی :
کیفیت در فرهنگ زبان فارسی عمید »چگونگی، چونی، صفت و حالت چیزي - «عمید - 1027 : 1363 تعریف شده است.کیفیت چگونگی یک چیز که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر مخاطب می گذارد است
کیفیت یک شی : »مجموعه اي از خصوصیات یا صفات مشخص که باعث متمایز کردن یک شی از اشیاء دیگر شده، ما را قادر می سازد که در مورد برتري، مشابهت و یا فروتري چیزي در مقایسه با چیزي دیگر قضاوت و حکم نماییم، و از نظر زیبایی شناختی در مورد زیبا یا زشت بودن، خوب یا بد بودن و از نظر عملکردي در مورد بهتر یا بدتر بودن و کارآمد یا ناکارآمدن بودن آن قضاوت و حکم نماییم -
کیفیت یک شی از دو منبع ضمیر فرد و خود شی نشات می یابد که به ترتیب آنها را از ارزش و مقیاس اندازه گیري نامیده، بیانگر دو گروه کیفیت هاي مطلوبیتی و کیفیت هاي ظرفیتی اشیاء هستند - «گلکار . - 45 : 1379 در جدول شماره 1 برخی مفاهیم مرتبط با کیفیت محیطی از دیدگاه صاحبنظران بررسی شده است.
جدول : - 1 - تعریف کیفیت محیطی از دیدگاه محققان و مجامع بین المللی مختلف
مفهوم کیفیت محیط
یک محیط با کیفیت بالا حسی از رفاه و رضایت را براي افراد از طریق شاخص هایی که ممکن است فیزیکی، اجتماعی و یا نمادین باشد به همراه دارد.
کیفیت محیطی موضوع پیچیده اي است که دربردارنده ادراك انتزاعی، طرز تلقی و ارزش هایی است که در بین گروه ها و افراد متفاوت است.
کیفیت محیطی ناشی از کیفیت عناصر تشکیل دهنده یک منطقه اما چیزي بیشتر از مجموع عناصر است، کیفیت محیطی ادراك مکان به طور تمام و کمال است.
