بخشی از مقاله
چکیده
شهرستان سربیشه حلقه ارتباطی میان دو منطقه خراسان و سیستان مهم جغرافیایی و ناحیه فرهنگی به حساب می آید، به دلیل همین ارتباطات فرهنگی در دورههای مختلف تاریخی نیز اثرات خود را بر منطقه سربیشه گذاشته ولی به دلیل ضعف الگوهای زیست محیطی و محدودیتهای اقلیمی در این منطقه، خصوصا کمبود منابع آبی و همچنین خاک مناسب که دو شاخصه کشاورزی میباشد؛ در این منطقه باعث عدم وجود سایتها و سکونتگاههای پرجمعیت و وسیع در این منطقه بوده است.
محوطه کهنک سربیشه به عنوان یکی از سایتهای ارزشمند این شهرستان به عنوان محلی برای فعالیتهای آموزشی گروه باستانشناسی دانشگاه بیرجند در نظر گرفته شده و با توجه به داده-های سطحی و کاوشهای صورت گرفته متعلق به یک دوره زمانی از قرون سوم و چهارم هجری تا دوره تیموری تعلق دارد که استقرار در آن از شرق به غرب محوطه صورت پذیرفته است.
بیشترین دادههای به دست آمده از این محوطه را دادههای سفالی، آجر و سازههای معماری مربوط به قرون میانه اسلامی در بر میگیرند. . این پژوهش خلاصه فصل دوم کاوش باستانشناسی این محوطه میباشد و بر اساس روش توصیفی و تحلیلی، به معرفی و توصیف دادههای به دست آمده از این فصل از کاوشها میپردازد و مواد و یافتههای آن بخشی از طریق مطالعه منابع کتابخانهای و بخش دیگر به صورت میدانی انجام شده است.
مقدمه
کاوش باستانشناسی در محوطههای تاریخی برای کمک به شناخت دوران گذشته به کار گرفته میشود و این کاوش پرده از اسرار زندگی گذشتگان در نواحی و در دورانها مختلف پرده بر میدارد. محوطه کهنک از جمله محوطههای دوره اسلامی است که با کاوش آن میتوان خیلی از نقطههای تاریک این منطقه را روشن کرد. این محوطه در استان خراسان جنوبی، شهرستان سربیشه و به فاصلهی 3 کیلومتری جنوب شهر سربیشه، نزدیک روستایی به همین نام قرار دارد. این محوطه نخستین بار در سال 1385 توسط علیرضا نصرآبادی شناسایی و تعیین حریم شد
آثار این دوره قرون اولیهی اسلامی تا قرون متاخر اسلامی را در بر میگیرد. در سال 1392دانشگاه بیرجند جهت کاوش کارآموزی دانشجویان باستان شناسی دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند در این محوطه کاوش انجام داد و در سال 1393 هم این کاوش ادامه یافت. در این فصل از کاوش ترانشهای با ابعاد 10×10 در قسمت مرکزی تپه ایجاد شد که در پایان کاوش بیشترین آثار به دست آمده را دادههای سفالی، آجر و سازههای معماری مربوط به قرون میانه اسلامی در بر میگیرند. سازههای معماری یافت شده که مربوط به فضاهای مسکونی میباشد.
تعریف و بیان مسئله
فصل اول کاوشهای باستانشناسی که به منظور آموزش دانشجویان باستانشناسی دانشکده هنر دانشگاه بیرجند در زمستان سال 1392 به انجام رسید و این فصل از کاوشها که فصل دوم آن است در آذر و دی ماه 1393 با حضور 30 نفر از دانشجویان این دانشکده به انجام رسید. کاوش محوطه باستانی کهنک - نقشه - 1 گرچه اساسا به عنوان یک کاوش آموزشی در جهت آشنا کردن دانشجویان باستانشناسی با لایهها و دورههای باستانی و مواد باستانشناختی صورت گرفته، ولی هدف اصلی کاوش شناخت لایههای باستانی در این محوطه دوران اسلامی بوده است.
مهمترین اهداف باستانشناختی و مطالعاتی این کاوش عبارت بودند از: الف- شناخت لایهها، فضاها و دورههای باستانی در محوطه کهنک. ب- آموزش روش کاوش و کار در سایتهای باستانی به دانشجویان رشته باستانشناسی دانشگاه بیرجند. ج- گاهنگاری و شناخت دورههای مختلف فرهنگی و استقراری در محوطه کهنک سربیشه.
پیشینه تحقیق
سابقه فعالیتهای باستانشناسی در شهرستان سربیشه به زمان ساخت راه ارتباطی زاهدان - مشهد بر میگردد که محدوده پیرامونی جاده توسط هیئت ایتالیایی در سال 1979م و به سرپرستی رافائل بیشونه از دانشگاه ناپل اطراف جاده را از گناباد تا سربیشه مود بررسی قرار داده است
گمانهزنی تعیین حریم محوطه گبری مود در سال 1377 به سرپرستی لباف خانیکی و توسط حسن آبادی به انجام رسید. از این محوطه آثاری مربوط به دورههای اشکانی و ساسانی به دست آمده است
تعیین حریم محوطه ته کندوک کلاته سلیمان در سال 1377 به سرپرستی رجبعلی لباف خانیکی و اجرای فرامرز صابرمقدم صورت پذیرفت. با توجه به این کاوشها، قدمت این محوطه از هزاره چهارم تا دوره تاریخی میباشد
فصل اول کاوش باستانشناسی قلعه کهنه مود به سرپرستی رجبعلی لباف خانیکی در سال - 1385لباف خانیکی، - 1386، فصل دوم این کاوشها در سال 1387 به سرپرستی لباف خانیکی - لباف خانیکی، - 1387، فصل سوم این کاوشها در سال 1388 به سرپرستی حسن هاشمی زرج آباد - هاشمی، - 1388 و فصل چهارم کاوشها به سرپرستی محسن دانا در سال - 1389دانا، - 1389 به انجام رسید. چکیده و خلاصه این کاوشها کشف آثار و بقایای مربوط به دوران قبل از اسلام - عصر برنز و اشکانی - تا قرن نهم هجری میباشد.
در سال 1385 بررسی اولیه شهرستان توسط آقای علیرضا نصرآبادی به انجام رسید و در این بررسیها حدود 60 اثر باستانی مورد شناسایی قرار گرفت که حدود 40 اثر به ثبت ملی رسید. تعیین حریم محوطه کهنگ در سال 1385 و به سرپرستی علیرضا نصرآبادی به انجام رسید. در این محوطه با وجود ابزار سنگی در سطح محوطه، هیچ گونه لایهای مربوط به پیش از تاریخ به دست نیامد و تنها سفالینههای مربوط به قرون چهارم تا هشتم هجری به دست آمده است - نصرآبادی، . - 25 :1385 آواربرداری قلعه کهنه سربیشه در سال 1385 و به سرپرستی صاحب یوسفی انجام شد که در این کاوشها آثاری مربوط به قرون سوم تا نهم هجری قمری در فضای داخلی قلعه به دست آمده است
بررسی روشمند تپه مود در سال 1391 توسط یلدا بهداد و به منظور تهیه پایان نامه کارشناسی ارشد صورت گرفت، که در پایان محوطه مود یک استقرار اشکانی تشخیص داده شده و استقرار در این محوطه از هزاره سوم ق.م تا اوایل دوره ساسانی تداوم داشته است
در پایان سال 1392 فصل اول کاوش باستانشناختی محوطه کهنک سربیشه به سرپرستی علی زارعی با هدف کاوش آموزشی دانشگاه بیرجند در این محوطه دوران اسلامی به انجام رسید و یافتههای این کاوش را بیانگر تداوم استقرار سکونتی از دوره سلجوقی تا اواخر دوره تیموری می داند - زارعی، . - 1393 فعالیت باستانشناسی دیگر در این شهرستان بررسی گسترده باستانشناسی در سال 1392 بود که در این بررسی چندین محوطه دوران تاریخی و اوایل اسلام و نزدیک به 250 اثر باستانی مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت
جغرافیای شهرستان سربیشه
از نقطه نظر توپوگرافی و زمین ریختشناسی، این شهرستان، از شرق به دشتهای پست شرق افغانستان شامل: دق تُندی، دشت ناامید، دشت آتشخانه و دشت چاه گنده منتهی میشود که این مناطق خود در انتهای حوضه آبگیر فراه میباشند. این سرزمینها به دلیل خاک نامناسب و شرایط خاص اقلیمی به نظر نمیرسد در دورههای تاریخی مختلف سکونتگاه گروههای انسانی بوده باشند، چرا که پژوهشهای صورت گرفته در این منطقه، تنها به کشف کورههای ذوب قلع و مس در جنوب شیندند - سبزواران - و شمال غرب فراه منتج شده است
از جانب جنوب، منطقه سربیشه به ارتفاعات بی بی مریم و کوه باران با ارتفاع 2518 متر در منتهی الیه جنوب شرقی شهرستان ختم میگردد. در امتداد جنوبی شهرستان به سمت غرب، ارتفاعات جنوب مسگران و شمال شیرشتر در شمال و شرق مزار سیدعلی و ارتفاعات شمال عربخانه و کوه معروف گُلِرگ با ارتفاع 2481 متر واقع شده است. در سمت غرب، دشت پست مختاران با ارتفاع 1474 متر و ارتفاعات باغران - باقران - بلندترین ارتفاع در غرب فریزمرغ با ارتفاع 2697 متر از سطح دریا و دشتهای مود و مهدی آباد واقع شده است.
در سمت شمال نیز کوه معروف مومن آباد با دامنههای حاصلخیز و با بلندترین ارتفاع دربُنه" دَر"در شمال روستای بُشگز به ارتفاع 2787 متر از سطح دریا، دشت حسین آباد، کوه کمر رزه به ارتفاع 2112 متر و کوه رَسک به ارتفاع 2039 متر از سطح دریا، مهمترین عوارض توپوگرافی و ژئومورفولوژیکی هستند که این شهرستان را احاطه کردهاند. این شهرستان محدوده جغرافیایی وسیعی به وسعت 8252 کیلومتر مربع است که شامل دشتهای نه چندان وسیع و ارتفاعات صعب العبور میباشد.
قدیمیترین تشکیلات زمینشناسی شهرستان سربیشه از یک زون فلیشی به ضخامت زیاد تشکیل شده و عامل رسوبات رسی- سیلیسی و تخریبی دانه ریزاند که در آن حجمهای کوچک و کم اهمیتی از سنگهای آهکی نیز دیده میشوند، در برخی نقاط نیز سنگهای دیابازی و توف همراهند
