بخشی از مقاله
چکیده
موضوع حضور اجتماعی زنان، همواره در معرض تفاسیر و آراء گوناگون قرار گرفته است. با وجود دیدگاههاي متحجرانه از یک سو و دیدگاههاي فمینیستی از سوي دیگر، امام خمینی - - و آیتاالله العظمی خامنهاي - مدظله العالی - به عنوان رهبران انقلاب اسلامی، حضور اجتماعی زنان را تأیید و آن را یک تکلیف میدانند. از آنجا که آموزههاي اسلامی بدلیل اتصال به وحی، تنها منبع صالح براي ترسیم حقوق و وظایف انسان هستند، امامین انقلاب اسلامی، با شناخت عمیق از این آموزهها، و به دور از افراط و تفریط و با آگاهی کامل از مقتضیات زمان، با تأکید براین حضور نقشآفرین، الزاماتی نیز براي آن قائل هستند.
این الزامات را میتوان به دو دسته کلی زیر، تقسیمبندي کرد:
-1 اولویت و تقدم نقش زن در خانواده - که در مواردي مثل نیاز ضروري نظام اسلامی به تخصص خاص یک خانم، این اولویت هم تحت تأثیر قرار میگیرد -
-2 مراعات حریم جنسیتی - از جمله عفت و عدم تبرج - .
این مقاله با شیوه توصیفی تحلیلی، در صدد پاسخ به این سؤال است: تأثیر ممنوعیت تبرج زنان بر حضور اجتماعی آنان چیست؟
به دلیل اینکه در گفتمان انقلاب اسلامی، رعایت عفت زنان، در هر حرکتی براي دفاع از حقوق آنان، اصلی بنیادین است، این مقاله، تأیید حضور اجتماعی زنان در اسلام را اثبات میکند و در صدد بررسی دسته دوم الزامات، با تکیه بر مسأله تبرج میباشد. در ادامه، با استناد به آموزههاي اسلامی، ممنوعیت تبرج و انواع آن را تبیین و اندیشههاي امامین انقلاب اسلامی را در باب حضور اجتماعی زنان توأم با عفت و عدم تبرج تشریح میکند.
مقدمه
دین اسلام، احکام وحقوق را بر اساس فطرت انسان تشریع کرده است
از آنجا که فطرت انسانی، بین همگان مشترك است، زن و مرد، در هدف غایی خلقت مشترکند. با این حال، مشترك بودن زن و مرد در هدف غایی خلقت، باعث نمیشود که وظایف آن دو نیز، کاملاً مشابه یکدیگر باشد. زن و مرد هر دو موظفند که به کمال غایی خویش نزدیک شوند؛ ولی چهبسا عملی که زن را به کمال میرساند، دقیقاً همان عملی نباشد که مرد را به کمال میرساند
به عبارت دیگر، خداوند در آفرینش زن، دو خصلت قرار داده است که به آن دو خصلت، از مرد تمایز پیدا میکند: -1 زن، به منزله کشتزاري، براي پیدایش نوع بشر قرار داده شده و به همین دلیل احکام مخصوص به خود دارد. -2 خداوند، خلقت زن را ظریف قرار داده است. همین دو خصلت یکی در جسم و دیگري در روح، در وظایف اجتماعی واگذار شده به او تأثیر دارند؛
از جمله اینکه زن از آن جهت که ریحانه است، کارهاي دشوار، از دوش او برداشته شده است. البته این در حد رخصت است؛ نه عزیمت. یعنی الزام و عزیمت، از زن سلب شده است نه اینکه او حق انجام کار را نداشته باشد
بهطور کلی باید گفت، برخلاف دو قرائت موجود در باره حضور اجتماعی زنان، که یکی با دیدي متحجرانه و افراطی و با استفاده از برخی روایات، منکر هرنوع حضور اجتماعی زن است و دیگري که با دیدي فمینیستی و تفریطی، آزادي بیقید و شرط زنان در همه عرصه اجتماعی را خواهان است، اسلام راه میانه و متعادل را ارائه میدهد.
در این مقاله براي شناخت نظر اسلام درباره حضور اجتماعی زن، ابعاد و الزامات آن، بیشتر از آراء حضرت امام خمینی - - و حضرت آیتاالله العظمی خامنهاي - مدظله العالی - استفاده شده است. کسانی که با نگاه عمیق به مبانی دینی و مبتنی بر زمان شناسی و تدبیر لازم و آشنایی با مشکلات و نیازهاي جامعه، خطوط اصلی و کلان نظام اسلامی را در باب جایگاه زن مسلمان ترسیم مینمایند و مجموعه بیاناتشان، خط سیر انقلابی مردم مسلمان ایران را از آغاز تا امروز، ترسیم کرده و جهت حرکت آینده ملت ما را نشان میدهد.2 حجم گسترده سخنان هر دو بزرگوار در این موضوع، بیانگر اهتمام ایشان نسبت به مسائل زنان به خصوص نقشآفرینی اجتماعی آنان است.
با تتبع در مواضع ایشان، در مییابیم که ایشان علاوه بر تأیید حضور زنان در شئون مختلف اجتماعی و تأکید بر ضرورت و تکلیف بودن این حضور، الزاماتی نیز براي آن قائلند. بهطور کلی، دو دسته الزامات حضور اجتماعی زنان عبارتند از: اولویت و تقدم نقش همسري و مادري در خانواده - که در شرایط خاصی قابل عدول است - و دیگري، مراعات حریم جنسیتی - که در لسان آیتاالله خامنهاي، این دسته، با عبارات گوناگونی نظیر مساله محرم و نامحرم، حفظ نگاه، حجاب، عدم تبرج، عدم خضوع وخشوع در مقابل نامحرم و ... منعکس شده است - .
این الزامات، به معناي این است که شرط حضور زن در اجتماع، لحاظ و رعایت این دو دسته ضوابط است. این مقاله ضمن بیان تأیید حضور اجتماعی زنان که بنا به فرموده حضرت امام خمینی - - ، کارشکنی در باب فعالیت اجتماعی زنان، از معاصی کبیره است - صحیفه امام، 17، . - 361 و از آنجا که به فرموده آیتاالله العظمی خامنهاي - مدظله العالی - هر حرکتی براي دفاع از زنان، رکن اصلی آن باید رعایت عفاف باشد، در صدد است که با رویکردي تبیینی، به روش کتابخانهاي در گردآوري دادهها و شیوه توصیفی تحلیلی در تجزیه و تحلیل دادهها، بیشتر به دسته دوم الزامات با تکیه بر عدم تبرج و عفت بپردازد.
طبق این دسته الزامات، شرط فعالیت و حضور اجتماعی براي زن این است که باکرامت و ارزش معنوي و انسانی او منافات نداشته باشد و او را تذلیل یا وادار به خضوع و خشوع نکند - آیتاالله العظمی خامنهاي، بیانات، - 1371/9/25 و با ویژگیهاي ذاتی زن که مرکب از گنجینهاي از لطف، آرامش و رحمت است، متعارض نباشد
یعنی وجود یک فاصله ارتباطی و آمیزشی اجتماعی بین زن و مرد، عدم اختلاط بی قید و شرط زن و مرد و التزام به حجاب به معناي کامل و واقعی کلمه - آیتاالله العظمی خامنهاي، بیانات، - 1368/10/26، از جمله الزامات این دسته است. دلیل انتخاب این روش تحقیق نیز، این است که پژوهشگر علاوه بر تصویرسازي آنچه هست، به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن، چرایی وضعیت مسئله، ابعاد آن و تحلیل محتواي موضوع میپردازد و با جستجو در ادبیات و مباحث نظري تحقیق، جزئیات مربوط به مسئله تحقیق خود را با گزارههاي کلی مربوطه، ارتباط میدهد.
با بررسیهاي انجام شده، علاوه بر کتب تفسیري متقدم و متاخرکه به صورت پراکنده، ذیل آیات مربوطه، به موضوع تبرج پرداختهاند، در پژوهشهاي معاصر نیز، مقالات اندکی که در پژوهش حاضر هم به آن استناد شده، در این حوزه وجود دارد. در باب مسأله حضور اجتماعی زنان در آراء امامین انقلاب اسلامی، تنها به مواضع حضرت امام خمینی در کنگره بینالمللی جایگاه و نقش زن از دیدگاه امام خمینی در مهر ماه 1378، پرداخته شده است.
نوآوري پژوهش حاضر، تبیین تایید حضور اجتماعی زنان در اسلام و آراء امامین انقلاب بویژه آیتاالله العظمی خامنهاي - مدظله العالی - ، استخراج الزامات این حضور، پیوند دادن مسأله تبرج به دسته دوم الزامات و بیان مبانی قرآنی و روایی ممنوعیت تبرج است.
در واقع ضمن تأیید حضور اجتماعی زن و به دلیل ممنوعیت تبرج طبق صراحت آیات متعدد قرآن کریم، و آثار سوء عدم التزام به حضور اجتماعی توام با عدم تبرج، میتوان نتیجه گرفت که حضور اجتماعی زنان باید با رعایت کامل عفت باشد. تا آنجا که موضوع حیا و عفاف، از عناصر اقتدار ملی خوانده میشود - آیتاالله العظمی خامنهاي، بیانات . - 1395/9/11 در ادامه، مسأله حضور اجتماعی زنان، طبق آموزههاي اسلامی بررسی و ابعاد و الزامات آن، تبیین میشود و سپس مسأله عدم تبرج، به عنوان شاخصهاي از مراعات حریم جنسیتی، مورد بررسی قرار میگیرد.
حضور اجتماعی زنان، ابعاد و الزامات آن
در اسلام، زن در تمامی احکام عبادي و حقوق اجتماعی، شریک مرد است - طباطبایی، 1387، - 49؛ مگر در مواردي که طبیعت زن، اقتضا دارد که با مرد، متفاوت باشد. عمده آن موارد، عهدهداري حکومت، قضاوت، جهاد و حمله به دشمن است
بیشک، تفاوتهاي جسمی و روحی زن و مرد، موجب میشود که در احراز سمتها نیز، تفاوت داشته باشند؛ ولی هیچیک از اینها دلیل بر تفاوت شخصیت انسانی آنها نیست
در واقع، حضور زن در مسائل اجتماعی و سیاسی، همانند مرد است. اگر آیه62 سوره نور که میفرماید:انما المؤمنون الذین امنوابااللهّ ورسوله واذا کانوا معه علی امر جامع لم یذهبوا حتی یستاذنوه، حضور همه مردان با ایمان را در صحنه لازم دانسته، اطلاق و سیاق این آیه و تنقیح مناط آن، زن و مرد را یکجا شامل میشود.
اگر چنانچه سخنی از رهبران آسمانی برسد، نه صدور آن مخصوص مرد است و نه پذیرش آن، و نه در صدر اسلام اینچنین بوده که فقط مردها در اینگونه مسائل پیشگام باشند. چون پیام دین همین است که حضور در صحنه سیاسی و اجتماعی، وظیفه مشترك زن و مرد خواهد بود
علاوه بر این، در اسلام، بیعت، مالکیت و حضور زن در عرصههاي سیاسی و اجتماعی تثبیت شده است. مطابق آیه اذا جاء ك المومنات یبایعنک علی ان لا یشرکن باالله، به دستور پیامبر اکرم - - ، زنها هم در کنار مردان، در قبول حکومت و نظم سیاسی اجتماعی شرکت کردند
همچنین در بخش مسائل اجتماعی، قرآن در آیه 19 سوره نساء میفرماید: با زنها معاشرت نیک داشته باشید و زن را چون مرد در مجامع خود راه دهید و اگر خوشآیندتان نیست که آنها در مجامع شما شرکت کنند، این کار ناخوشایند را تحمل کنید؛ چرا که ممکن است خیر فراوانی دراین معاشرت باشد و شما ندانید. وعاشروهن بالمعروف، اختصاصی به مسائل خانوادگی ندارد. حیات اجتماعی زن است که میتواند در مسأله فرهنگ و تربیت و جهاد سهم مؤثري را ایفا کند
اسلام نهتنها زنان را از صحنه اجتماعی طرد نمیکند، بلکه آنان را در جامعه در جایگاه رفیع انسانی خود قرار میدهد و زن را مثل مرد، در همه شئون دخالت میدهد. اما همانطور که مرد باید از فساد اجتناب کند، زن هم بایداز فساد اجتناب کند
در واقع نه تنها مسائلی که منافات با حیثیت و شرافت زن ندارد، آزاد است بلکه کار شکنی به هر بهانهاي با فعالیت اجتماعی زنان، از معاصی کبیره است
