مقاله گونه شناسی سه نوع بادگیر در خانه های قدیمی مشهد ، از منظر فرم و شکل معماری

بخشی از مقاله

چکیده :

بادگیر یکی از عناصر مهم و شاخص معماری مناطق گرم - گرم و خشک و گرم و مرطوب - ایران زمین است که از دیرباز برای تعدیل حرارت و تهویه فضای داخلی بناها برپا می شده است. بافت هسته ی مرکزی شهر مشهد در گذشته حول حرم مطهر رضوی شکل گرفته است و متاسفانه اکنون این قسمت از شهر دچار ساخت و سازها بی رویه و نابودی و افول بناها و عناصر تاریخی مهم شهر می شود

در این پژوهش شهر مشهد؛ به عنوان نمونه مورد مطالعه در نظر گرفته شده که بنا به دلایل متنوع از قبیل، عدم سرکشی، بارندگی، عدم حفاظت و مهمترین عامل ساخت و ساز بناهای بلند مرتبه، این عنصر اصیل معماری ایران را به نابودی کشانده است به گونه ای که از تعداد بادگیرهای حال حاضر مشهد عدد مشخص و ملموسی در دسترس نیست. در این تحقیق، برای نخستین بار گونه شناسی بادگیر و تحلیل آنها ارائه گردیده است.

نتایج ارائه شده، برآمده از بررسی مشخصات کالبدی 3 بادگیر که با برداشت میدانی به سرانجام رسیده تهیه شده و روش تحقیق، توصیفی– تحلیلی است و روش انتخاب نمونه های بادگیر موجود و در دسترس مشهد می باشد.

مقدمه:

بادگیر همانگونه که از نام آن پیداست جزئی از کالبد ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب به شمار می رود که با هدایت جریان باد و بهره گیری از انرژی پاک طبیعت در تعدیل دما و رساندن دمای فضای سکونتی در حد آسایش انسان، نقش مؤثری داشته است.

متأسفانه این سازه ارزشمند معماران سنتی بعنوان یکی از عناصر مهم در معماری بناهای مشهد به شمار می رود که امروزه با توجه به گسترش فضاهای شهری و تغییر الگوی شهرنشینی و به خصوص وجود حرم مطهر و افزایش ساخت و سازها موجب شده تا بادگیر به شدت در معرض تخریب و نابودی قرارگیرد.

از دیدگاه سازه ای، دینامیکی و شکلی تنوع فراوانی در بادگیرها وجود دارد - بهادری نژاد و دهقان، . - 1387 بررسی ها نشان می دهدکه تاکنون با وجود تنوع و ویژگیهای خاص بادگیرهای منطقه، مطالعات چندانی درباره آن ها انجام نشده و بر همین اساس ضرورت دارد به بررسی و تحلیل معماری بادگیرها و شناخت کالبد آن پرداخته شود .

.1 واژه شناسی:

بادگیر از روزگاران دور در ایران زمین استفاده می شده و از نام های باستانی و گوناگون آن مانند "واتغر" و "بادهنج" و "باتخان" و"خیشود" و "خیشخان"بر می آید که پدیده ای تازه نیست
 
در لغت نامه ی دهخدا واژه بادگیر با نامهایی همچون؛ "بادرس"، "بادغر"، "بادغد"، "بادغرد"،"بادخون"، "بادخن"، بادغن"، "بادغس"، "بادهنج" و"بادآهنگ" استفاده و به خانه ای که از 4طرف رو به باد باشد یا دریچه و روزنه ای که برای باد در خانه سازند اطلاق می شد

.2تحلیل و بررسی گونه شناسی بادگیرهای شهر مشهد :

بادگیر یکی از عناصر معمارانه ای است که با رویکرد اقلیمی در معماری بومی مناطق گرم و خشک یا گرم و مرطوب ایران احداث گردیده و بصورت کانالی عمودی در سیمای برخی شهرها خودنمایی می کند. معماری بادگیرها و عملکرد آنها که در سرمایش طبیعی بناها در این مناطق موثر بوده ، نشات گرفته از نبوغ معمارانی است که در طراحی و ساخت آنها نقش داشته اند، فرم پلان بادگیرها نقش مهمی در شکل گیری بادگیرها دارد. تنوع پلان بادگیرها در شهرهای ایران بی نظیر است به طوری که منطقه به منطقه و چه بسا با اقلیم مشابه، شکل و فرم بادگیرها با یکدیگر متفاوتند.

گونه شناسی فرم بادگیرها متاثر از عوامل مختلفی می باشد ؛ حال با تقسیم بندی فرم و شکل بادگیرهای موجود مشهد، به تحلیل فرمی پلان، نما و مقطع بادگیرها می پردازیم:

1،.2 اجزا و عناصر بادگیر :

بادگیرها اجزای مختلفی را شامل می شوند که برخی از آنها جنبه ی عملکردی و برخی دیگر جنبه ی زیبایی دارند

اجزای متشکل بادگیرها به طور کلی به ترتیب از پایین به بالا عبارتست از : تنوره، ساقه، زه و زنجیر و قفسه ها

در واقع یک بادگیر از چهار بخش اصلی تشکیل شده که شامل مورد ذیل می باشد:

.1 ستون، بدنه، کانال، تنوره و یا ساقه

.2 دهانه، قفسه، هواکش و یا چشمه

.3 تیغه ها .4 سقف - بهادری نژاد و دهقانی ، - 1387

تصویر شماره-1 اجزای مختلف بادگیر - بهادرین ژادودهقانی، - 1387

2،.2 عوامل مؤثر بر کارایی بادگیر :

عواملی که در کارایی و اثر بخشی هرچه بهتر بادگیر تاثیر گذار است متعددند که میتوان آنها را به دو دسته ی کلی تقسیم نمود:

1،2،.2 عوامل آب و هوایی:

شامل دمای هوای محیط، تشعشع خورشید،رطوبت و تعرق محیط، حداکثر اختلاف دمای شب و روز، سرعت و جهت وزش باد می باشد.

2،2،. 2 عوامل هندسی :

این عوامل شامل ارتفاع بادگیر، ابعاد مقطع بادگیر، شکل تقسیم مساحت مجراها در مقطع بادگیر، تعداد دهانه های ورودی باد به بادگیر و مقاومت در برابر جریان هوا در بادگیر - شامل زانویی ها، انحناها و دریچه های ورودی و خروجی هوا - است

3،.2 شناخت بادگیرها از منظر معماری، عملکرد، اقلیم - جهت دریافت باد - :

بادگیرهای ایران را می توان بر حسب چند عامل تقسیم بندی و مورد مطالعه قرار داد: 1،3،.2 بادگیرها از منظر عملکرد :

از نظر عملکرد بادگیرها به دو دسته تقسیم می گردد. 1،1،3،.2 بادگیرهایصرفاً عملکردی 2،1،3،.2 بادگیرهای عملکردی- نمادین

بادگیر های مورد بررسی بدلیل دارا نبودن تزیینات و ارتفاع زیاد - عامل نمادین بادگیر - هر 3 ، جزء بادگیر های صرفا عملکردی می باشند.

2،3،.2 بادگیرها از نظر وضع اقلیمی و جهت دریافت باد :

1،2،3،.2 بادگیرهای اردکانی - یک طرفه - : جهت دهانه ها دراین نوع بادگیر، رو به باد اصفهانی است و از سمت غرب، شرق و جنوب هیچ منفذی ندارد و معمولاً این نوع از بادگیرها کم ارتفاع و کوتاه تر از سایر بادگیرها ساخته می شوند