بخشی از مقاله
چکیده
در معماری اسلامی ،مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است و تزیینات آن، جایگاه تجلی هنر اسلامی است. تجلی انوار حق در عالم هستی و کائنات، به وسیله هنرمند مسلمان در معماری جلوه گر شده است. بدین جهت بهره گیری از زبان نمادین برای انتقال مفاهیم معنوی در معماری این سرزمین پیشینه ای طولانی دارد. این شیوه، بخصوص پس از اسلام به فراوانی درمعماریِ بناها بکار گرفته شد و در بین ابنیه سنتی ایران، مسجد مناسبترین مکان برای چنین هنرنمایی هایی بود.
مسجد کبود تبریز یکی از مساجد باعظمت ایران و متعلق به سبک آذری است که تزئینات و موتیف های تزئینی گوناگونی در آن بکار رفته است. این موتیف های تزئینی در قالب تزئینات هندسی، اسلیمی و کتیبه ای قابل تقسیم بندی هستند. از آنجا که اصول زیبا شناسی و ویژگی های خاص سنت ایرانی به طور ظریف و آگاهانه در نقوش تزیینات این مسجد مورد توجه طراحان وقت بوده، می تواند هنرمند معاصر را برای رسیدن به یک اثر هنری با هویت کاملا ایرانی یاری سازد.
این مسجد با کاشیهای معرق فیروزهای و لاجوردی، انواع خطوط عالی مانند ثلث، نستعلیق، نسخ و طرحهای بدیع هندسی و اسلیمی مورد توجه ارباب ذوق و هنر است. در این پژوهش که با روش توصیفی تاریخی نگاشته شده است، آرایه های بنا در گروه نقوش هندسی بررسی شده است. نهایتاً دانسته شد که هنرمند با تدابیری همچون، بهره گیری از ترکیبات متنوع چند ضلعیهای منتظم، برای آفرینش زبانی نمادین بهره گرفته است تا به واسطه این زبان نمادین، اصل وحدت الهی و فناپذیر بودن این عالم خاکی را القا نماید.
مقدمه
این بنای تاریخی که به علت پوشش کاشی معرق آبی رنگ آن به مسجد کبود شهرت یافته است ،کاشیکاری معرق و بسیار ظریف و زیبایی برسطوح داخل و خارج آن به گونه ای بسیار ماهرانه نصب شده و به منایبت همین کاشیکاری آبی رنگ فیروزه ای است که به نامهای فیروزه اسلام و مسجد کبود نیز معروفیت یافته است.
در این مقاله یکی از نمونه های با ارزش معماری یعنی مسجد کبود تبریز و نقوش هندسی بکار برده شده در آن بررسی میشود.بررسی تزیینات هندسی و موضوع آنها از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا با مطالعه دقیق و بررسی می توان باورها،اعتقادها و هنر و بینش هنرمندان نسبت به زمان خویش را دریافت کرد. زیرا تمامی این آثار بخشی از هویت ایران است و معرفت فرهنگ و هنر هنرمندان ایرانی و مسلمان میباشد.در تزیینات این بنا کاشیهایی معرق هندسی مانند مربع و چهارگوشهای نوکدار و مثلثها به چشم می خورد.
نواحی وسیعی با کاشیهای شش ضلعی آبی سیر وکاشیهای تراشیده ی کبود هشت ضلعی کوچک پوشیده شده است. هماهنگی در ترکیب و تلفیق طیف وسیعی از رنگهای سبز و آبی و قهو ه ای و طلایی حسن سلیقه و مهارت استادهای آن دوره و علاقه و اهمیت آنان به استفاده از رنگ در تزیینات هندسی بنا را گواهی میدهد.
بر اساس تعریف تئوری شالوده دانش هندسه و زمینه بنیادی آن، شکلها و اندازه ها هستند - نقره کار1389، - 189 و شکل از تحدید فضای ساخته شده نتیجه میشود اعداد احاد این تعین فضایی اند و هندسه مبین تشخیص این اعداد - معماریان 1384،. - 495 اما این تعاریف، آفرینش نقوش هندسی را فقط در حد تعبیرات ریاضی بیان میکنند - همان - ؛در حالیکه در معماری سنتی فورم های هندسی و اعداد تنها آنچه به لحاظ کمی به نظر میرسند نیستند جنبه ای نمادین دارند که نه تنها ابداً خیالی نیست بلکه دست کم به همان اندازه بخش کمی جزئی از آنهاست - اردلان و بختیار1390 ،. - 17 بنابه این دیدگاه مثلث، مربع و دایرهصرفاً چند شکل نیستند .
آنهااساساً واقعیتی را در خود دارند که درک آن به وسیله تاویل، انسان را به دنیای تشابه ها و تمثیلها و در نهایت به حقیقت میرساند - همان،. - 57 اکنون مطالعه خود را در تأویل این نقوش هندسی، در بررسی الگوی هندسی مسجد کبود دنبال میکنیم. لذا هدف مقاله حاضر، بررسی این بنا از بعد محتوایی و نمادین آن میباشد و قصد پاسخ به این سؤالات را دارد که هنرمندان و آفرینندگان این آثار از چه تدابیری را برای خلق این نمادها بهره گرفته اند؟ و زباننمادینِ نقوش هندسی این بنا سعی در ارائه چه مفاهیمی به بینندگان دارد؟
مقاله+ حاضر در راستای مطالب مذکور در سطور فوق، قصد بررسی تزیینات هندسی مسجد کبود تبریز را دارد. سرشت پژوهش حاضر به گونه ای است که تعمق همزمان در مبانی نظری مربوطه و منابع مکتوب تاریخی در خصوص بنای مورد مطالعه را میطلبد و روش این پژوهش، توصیفی تاریخی میباشد. همچنین گاهی جهت بررسی عینی، مشاهدات میدانی نیز ضرورت یافته است .در این نوشتار، نقوش بکار رفته در مسجد کبود بر اساس مبانی نظری مطرح در حوزه معماری سنتی ایرانی است.
پیشینه پژوهش
در حوزه بررسی مسجد کبود، اسناد تاریخی و منابع مکتوب با ارزشی که حاصل زحمات محققین تلاشگر است وجود دارد که به چند نمونه از قابل توجه ترین آنها اشاره میگردد .از جمله آنها میتوان به کتاب »آثار باستانی آذربایجان « نوشته - عبدالعلی کارنگ ، - 1351 اشاره نمود که در بخشی از این کتاب، اطلاعات ارزشمندی از تاریخ، خصوصیات معماری و شرح مرمتهای انجام شده بر مسجد کبود در اختیار گذاشته است .
آقای پیرنیا نیز در کتاب » سبک شناسی معماری ایرانی « - محمد کریم پیرنیا ، - 1387 در خصوص معماری و تزئینات مسجد کبود مطالب مفیدی ذکر نموده است .همچنین وصف مفصلی از معماری بنای مورد مطالعه از زبان نادر میرزا در کتاب »تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز« - نادرمیرزا ، - 1373 آمده است .از منابعنسبتاً جدید التألیف در این زمینه نوشته سلطانزاده نیز میتوان به کتاب »تبریز خشتی استوار در معماری ایران « - حسین سلطانزاده ، - 1389 اشاره نمود؛ وی علاوه بر مطالبی مکتوب در مورد معماری مسجد کبود، نقشه های کامل و ارزشمندی از آن ارائه نموده است .
غیر از موارد مذکور، چندین مؤلف خارجی نیز در مورد معماری بنای مورد مطالعه، مطالب ارزنده ای در تألیفات خود ارائه نموده اند که از جمله آنها میتوان به کتاب » معماری تیموری در ایران و توران « اثر - دونالد ویلبر، لیزا گلمبک و رنتا هلد ، - 1375 و کتاب » هنرو معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی دوره ایلخانان و تیموریان« نوشته - شیلا بلر و جاناتان بلوم ، - 1383 اشاره نمود.
مضاف اینکه سفرنامه های جهانگردان نیز از اسناد مهمی هستند که اطلاعات ارزشمندی را از معماری مسجد کبود حتی ازقبلِ ویرانی آن در اختیار میگذارند. همچنین مرحوم ترابی طباطبائی ضمن عکسبرداری کامل از نقوش،توضیح شکل وظاهرِ نقوش ، از بعد معنایی آنها نیز سخن به میان آورده است؛ که اگرچه در قالب یک پژوهش مستقل بدان نپرداخته و چند سطری بیش نیست، لکن بسیار دلنشین و ارزشمند میباشد .
وی در قسمتی از وصف نقوش این بنا نوشته است: » هر چه نقش و نگار در آن هست رنگی صاف و لایزال دارد که حرارت و برودت رطوبت و خشکی را در آن اثری نیست سرلوحه ایست از ایمان و عکسی است از رنگ دلهای صاف « - ترابی طباطبایی ، 1348،. - 18 تفاوت این پژوهش با پژوهش های مذکور در این است که همانطور که دیده میشود، اگرچه اطلاعاتنسبتاً کاملی از مسجد کبود در دست است، لکن همانطور که در مقدمه نیز بدان اشاره شد هیچکدام، از بعد معنایی،معماریِ این بنا را مورد مورد توجه قرار نداده اند .حال در این نوشتار با توجه به آنچه که در پیشینه این پژوهش ذکر شد، سعی داریم به تکمیل آنچه کمتر بدان توجه شده که همان گونه شناسی نقوش هندسی میباشد، بپردازیم.
معرفی بنای مورد مطالعه
مسجد کبود، بنا به کتیبه سردر آن در زمان حکومت ابوالمظفر جهانشاه، سومین پادشاه ترکمانان قراقویونلو در سال870 ه.ق .احداث شده است . برخی بنای این عمارت را به صالحه خاتون دختر جهانشاه و برخی دیگر به خاتون جان بیکم زن جهانشاه نسبت داده اند که به قول محمدجواد مشکور » بهر حال چه منسوب به زن یا دختر او باشد این مسجد از همان روزگار بنام جهانشاه خوانده شد و در حقیقت بانی واقعی بنا اوست« - مشکور ،1352، . - 653 نام این مسجد به زبان ترکی» گوی مسجد« به معنی مسجد کبود میباشد و در بین اهالی شهر تبریز نیز با همین نام معروف میباشد .
