بخشی از مقاله
چکیده
عدم هماهنگی الگوی واحدهای مسکونی معاصر کشور، با فرهنگ و شیوه سکونت ایرانی/ اسلامی، برای خانواده های گسترده کمینه مشکل ساز شده است؛ زیرا پس از تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... ناشی از ورود مدرنیته به ایران، همبستگی و روابط قوی خویشاوندی در جامعه ایرانی، به هنگام طراحی و ساخت واحدهای مسکونی معاصر نادیده گرفته شد؛ این امر منجر به ایجاد انقطاعی میان الگوی خانه های مسکونی معاصر و سنتی گردید؛ این در حالی است که، سبک زندگی، بیشترین تأثیر را بر شکلگیری الگوی واحد مسکونی داشته و به طور متقابل، ساختار فضایی خانه نیز بر سبک زندگی ساکنین تأثیر گذار است.
در حال حاضر ساختار خانواده های ایرانی، نه همانند تعاریف مطرح شده از خانواده هسته ای غربی، هسته ای، و نه گسترده سنتی است؛ بلکه نوعی از خانواده هسته ای با روابط قوی خویشاوندی می باشد. در این پژوهش، ساختار خانوادگی بخشی از جامعه را که در آن »سه نسل از یک خانواده1 با هم زندگی می کنند«، خانواده گسترده کمینه نامیده، و به دنبال الگو و ساختار واحد مسکونی مناسب برای آنها بوده ایم.
بدین منظور با مطالعه منابع کتابخانه ای، انجام مصاحبه و به روش توصیفی تحلیلی، با مقایسه و بررسی مشکلات و کمبودهای واحدهای مسکونی معاصر در تطبیق با فرهنگ ایرانی اسلامی و سکونت خانواده های گسترده کمینه، به تبیین نیازهای فضایی خانه مناسب برای سکونت این نوع از خانواده پرداخته و انواع واحدهای مسکونی پاسخگو به این شیوه سکونت را گونه شناسی نمودیم. براساس مطالعات انجام شده، برخی از گونه_های واحدهای مسکونی همچون واحدهای دندانه ای یا شکن دار، به دلیل سطوح نورگیر بیشتر، نسبت به سایر گونه ها، آزادی عمل بیشتری در طراحی پلان به دست داده و برای طراحی واحدهای مسکونی مناسب برای خانواده گسترده کمینه، کارآمدترند.
مقدمه
پیش از ورود مدرنیسم به ایران، طی سده های متمادی تغییرات در همه جنبه های زندگی بصورت بطئی انجام می گرفت. هسته اولیه اجتماع، خانواده گسترده بود؛ که شامل یک مرد، یک یا چند زن و چندین بچه بوده، اعضای مسن تر خانواده و سایر افراد فامیل، در میان و یا در نزدیکی آن زندگی می کردند - قبادیان، 1381، . - 61-60 اما طی سلطنت خاندان قاجاریه و سپس دوران پهلوی، روند مدرن شدن شتاب یافت و همه جنبه های زندگی، حتی نهاد خانواده مورد تهاجم قرار گرفت.
بدین ترتیب با آغاز دوران مدرن، خانواده دستخوش تغییرات فراوانی شد - صادقی فسایی عرفان منش، 1392، . - 64 خانواده ایرانی در حال دگرگونی است؛ توصیف شکل امروزی آن با اصطلاحات رایجی همچون »خانواده هسته ای« و یا »خانواده گسترده« چگونگی آنرا، دقیقأ آشکار نمی سازد - بهنام، 1347، . - 71 اما با وجود اهمیت روابط خویشاوندی، می توان گفت بخشی از خانواده های ایرانی از نوع »خانواده گسترده کمینه« اند.
بیان مسئله
بنا به گفته راپوپورت، ساختن مسکن، پدیده ای فرهنگی است - راپاپورت، 1392، . - 82 بنابراین باید میان طرح خانه و سبک زندگی خانواده هماهنگی وجود داشته باشد. الگوی واحدهای مسکونی معاصر کشور-که تقلیدی از خانه خانواده هسته ای است- با سبک زندگی خانواده گسترده کمینه هماهنگ نمی باشد. این خانواده ها، با زندگی در واحدهای مسکونی معاصر، دچار مشکلاتی می شوند؛ از جمله به دلیل سلایق، عقاید، نیازها و الگوهای رفتاری متفاوت بین نسلهای مختلف، زندگی آنان در کنار هم، برای هر سه نسل چالشهایی در پی دارد؛ که می تواند منجر به مشکل، اختلاف و تضعیف ساختار خانواده گسترده کمینه شود. پرسشهایی که در پژوهش به دنبال پاسخ به آن هستیم، عبارتند از:
· واحدهای مسکونی معاصر کشور برای پاسخگویی به نیازهای خانواده گسترده کمینه چه کمبودها و نواقصی دارند؟
· ویژگیهای معماری واحد مسکونی مناسب برای سکونت خانواده گسترده کمینه، کدام است؟
· کدام گونه - ها - از واحدهای مسکونی، شرایط بهتری را برای سکونت خانواده گسترده کمینه فراهم می آورند؟
اهمیت موضوع
زندگی خانواده گسترده کمینه در واحد مسکونی نامناسب و کمرنگ شدن این ساختار خانوادگی، منجر به برخی مشکلات می شود. همانند: تضعیف و آسیب پذیر شدن خانواده به عنوان بستر رشد فرزندان؛ ایجاد خلل در برقراری ارتباط اعضای خانواده با دیگران؛ عدم اکرام والدین؛ فراموشی فرهنگ و آداب و سنن - صیرفیان پور، 1390، - 44-45؛ همچنین در خصوص مسائل عاطفی کودکان؛ مسئولیت والدین در زمینه شغل، فرزندان و والدین سالخورده؛ و احساس از کار افتادگی، روزمرگی و تنهایی پدربزرگها و مادربزرگها.
از طرفی زندگی در قالب خانواده گسترده کمینه، فواید بسیاری برای فرد و جامعه دارد. از جمله: استفاده از نیروی کار و تجربه جمعیت سالخورده؛ پاسخ به نیازهای آنان در خصوص محل زندگی، مسائل عاطفی، روانی و اجتماعی و...؛ بهره مندی کودکان و پدربزرگها و مادربزرگها از مصاحبت با یکدیگر؛ افزایش امنیت محلات مسکونی؛ کاهش هزینه های مربوط به تهیه خانه و نگهداری آن، هزینه های مهدکودک، استخدام پرستار کودک یا سالمند در منزل.
پیشینه تحقیق
اخیرأ در کشورهای آلمان و ژاپن پژوهشهایی در خصوص طراحی مراکزی در سطح شهر برای همزیستی روزانه کودکان و نوجوانان با سالمندان، صورت گرفته است؛ که نتایج آن مؤید فواید وجود ارتباط بین نسلهاست. در ایران پژوهشهای اندکی در زمینه احیا و بازتعریف خانواده گسترده انجام شده است. از جمله: محمد حسین سرایی در مقاله ای به بررسی تبعات بحران مسکن، بر تغییر ساختار غالب آن از مجموعه های فامیلی به آپارتمان پرداخته است - سرایی م. ح. ، . - 1391 مصطفی صیرفیان پور در مقاله ای بیان کرده است: در جامعه امروزی انقطاعی بین خانواده - هسته ای - و جامعه رخ داده که حلقه گم شده، خانواده گسترده می باشد - صیرفیان پور، . - 1390
فرضیه ها
· شناخت دقیق نیازهای متنوع خانواده گسترده کمینه با توجه به تفاوتهای سنی و جنسیتی، می تواند منجر به ارائه راهکارهایی معماری در جهت طراحی واحد مسکونی مناسب خانواده گسترده کمینه، براساس فرهنگ سکونت ایرانی-اسلامی شود.
· جانمایی صحیح فضایی، همجواری کنترل شده با سایر فضاهای داخلی و بیرونی، نورگیری مناسب و زون بندی کارآمد، در طراحی معماری واحد مسکونی، می تواند آنرا به خانه مناسب برای خانواده گسترده کمینه تبدیل کند.
· گونه واحد مسکونی دندانه ای/ شکن دار، در بین گونه های آپارتمانی به دلیل سطوح نورگیر بیشتر، برای طراحی واحد مسکونی مناسب خانواده گسترده کمینه، شرایط بهتری را فراهم می آورد.
اهداف
هدف از پژوهش، گونه شناسی و تبیین ویژگیهای معماری واحد مسکونی مناسب، برای سکونت خانواده گسترده کمینه است. همچنین بیان ویژگیهای واحدهایی مسکونی، سازگار با روش زندگی بخش بزرگی از جامعه؛ و نیز فراهم آوردن فضایی با قابلیت استفاده به عنوان دفتر کار خانگی، اتاق خانم خانه، اتاق سالمندان، اجاره اتاق به دانشجو و... بدون ایجاد مزاحمت برای خانواده.
روش پژوهش
در این پژوهش، با نامیدن ساختار خانوادگی بخشی از جامعه، تحت عنوان »خانواده گسترده کمینه - «که در آن سه نسل از یک خانواده با هم زندگی می کنند - ، به دنبال الگو و ساختار واحد مسکونی مناسب برای آنها بوده ایم. بدین منظور با مطالعه منابع کتابخانه ای، مصاحبه نیمه ساختارمند با افراد و به روش توصیفی تحلیلی، ابتدا با بررسی مشکلات و کمبودهای خانه های معاصر در تطبیق با فرهنگ ایرانی- اسلامی و شیوه سکونت خانواده های گسترده کمینه، به تبیین نیازهای فضایی خانه مناسب برای سکونت این نوع از خانواده پرداخته؛ سپس گونه واحد مسکونی پاسخگو به این شیوه سکونت را معرفی نمودیم.
مصاحبه
در این پژوهش طی مصاحبه با 25 شرکت کننده زن و مرد، در سنین بین سی تا هفتاد سال، در مورد تجربه و دلیل تمایل یا عدم تمایل ایشان در خصوص زندگی پدر/ مادر خود یا همسر، به همراه خانواده، پرسشهایی مطرح شد. مصاحبه های انجام شده، از نوع نیمه ساختارمند بودند؛ زمان مصاحبه با شرکت کنندگان مختلف، بین سیزده تا سی دقیقه، متفاوت بوده، و بسته به میزان تجربه فرد از زندگی با نسل اول و علاقه وی به صحبت در این خصوص، روند مصاحبه ها مسیر متفاوتی را طی نمودند . شرکت کنندگان در این مصاحبه، همگی افرادی متأهل بوده، که تعدادی از آنها تجربه زندگی با نسل اول را داشتند.
در دوازده مورد، فرد یا افرادی از نسل اول، شامل پدر/ مادر خود یا پدر/ مادر همسر شرکت کنندگان در مصاحبه، مدتی را در منزل ایشان زندگی کرده/ می کنند. در چهار مورد شرکت کنندگان در مصاحبه با همسر خویش، به همراه خانواده پدری خود یا همسرش زندگی می کردند/ می کنند. در پنج مورد، مصاحبه شوندگان با خانواده خویش در واحدی مجزا در یک ساختمان مسکونی به همراه خانواده خود یا همسر خویش، ساکن بودند/ هستند. در چهار مورد نیز، مصاحبه شوندگان فاقد تجربه زندگی به همراه افرادی از نسل اول بودند.
