مقاله گیلان در «مسالک الابصار فی ممالک الامصار» ابن فضل الله عمری

بخشی از مقاله

چکیده
مسالک نویسی، نزدیک ترین علم به دانش جغرافیای توصیفی است و در آن به تشریح راهها و سرزمینها پرداخته می شود. این علم از اواسط قرن سوم هجری و پس از آغاز دوره ی فتوحات، در سرزمینهای اسلامی شکل گرفت.مسالک نویسی مورد استفاده ی خلفا و حکام وقت قرار می گرفت زیرا باعث میشد اطلاعات نسبتاً جامعی از کشورهای تحت سلطه ی خود به دست بیاورند و همچنین اطلاعاتی خوبی جهت گشایش کشورهای جدید در اختیار داشته باشند. این علم با ظهور ابن خرداذ به و نگارش کتاب » المسالک و الممالک« وی در سال 232 هجری آغاز شد و با نوشتن کتاب »مسالک الابصار فی ممالک الامصار« ابن فضل االله عمری در سال 738 به اوج خود رسید.

کتاب العمری به دو بخش تقسیم می شود: بخش اول که به ذکر سرزمینها و تشریح آنها می پردازد و بخش دوم که به جانداران روی زمین اختصاص می یابد. عمری در نگارش این کتاب، یا از مشاهدات خود یا از منابع و اسناد موثق و یا از مشاهدات افراد ثقه و معتمد سود جسته است. در نوشتن بخشِ مربوط به گیلان، از مشاهدات یکی از اهالی گیلان به نام شریف محمد بن احمد عبدالواحد گیلی استفاده کرده و اطلاعات بسیار جالبی درباره گلانِی سده ی هشتم هجری ارائه نموده است. بهعنوان مثال با خواندن این سطور درمی یابیم که گیلان به چهار منطقه تقسیم می شده و هر منطقه توسط حاکم خود اداره می شده است. مردم گیلان مالیات نمی پرداختند و برده داری در گیلان رواج نداشته است. مذهب اکثر مردم، حنبلی بوده و عده اندکی نیز مذهب شافعی داشته اند.

واژه های کلیدی:مسالک و ممالک، عمری، جغرافیا، گیلان
مقدمه

جغرافیا یا دانش نگارش و تشریح زمین، علمی است که به بررسی و تشریح سطح کره ی زمین می پردازد.قدیمی ترین سندی که درباره جغرافیا در ایران باستان داریم،فرگردِ یکم از کتاب وندیداد است که در آن به نام و وضعیتشانزده کشورِ آفریده ی اهورامزدا اشاره شده و نام برخی دریاها و کوهها و رودها نیز در آن آمده است. پس از آن سنگ نبشته ی »بغستان« یا بیستوناست که در آن داریوش به نام کشورهای تحت سلطه ی خود اشاره می کند.نخستین کسی که به جمع آوری اطلاعاتی درباره شناخت زمین دست یازید، اراتستن یونانی بود که در سال 196 ق.م درگذشته است. پس از وی دیگرانی نیز بودند که به این دانش پرداختند و از معروف ترینشان می توان به بطلمیوس اشاره کرد.

وی در اواسط قرن دوم میلادی کتابی در زمینه جغرافیا نگاشت و از روی علم ریاضی و هیأت، مواقع جغرافیایی اماکن را تعیین کرده و نقشه های منظمی در این رابطه ترسیم نمود. وی در کتابش از 4350 شهر و 200 کوه و معادن موجود در آنها نام برده است. این کتاب مهم ترین کتاب جغرافی در دوران قدیم بوده و با پیداییِ اسلام به صورت مدرک مستندِ علم جغرافیا در آن دوره پذیرفتهشد اگر چه مردمِ سرزمین حجاز، پیش از آن نیز به دلیل اشتغال به تجارت و جهانگردی با این علم آشنایی داشتند.پس از اسلام نیز مسلمانان به دلیل زیارت مکه، مسافرت برای کسب علم و مهم تر از همه فتوحات اسلامی - که به دلیل آشنایی با راهها و سپس وضع مالیات و جزیه مستقماًی به دانش جغرافی مربوط می شد - اهتمام بسیاری در پرداختن به این علم از خود نشان دادند.مسالک نویسی همچنانکه در متن مقاله، به صورت مبسوط بدان پرداخته خواهد شد، از شاخه های علم جغرافیاستکه با آغازِ دوره ی فتوحات، در کشورهای اسلامی آغاز شد.

این علم بنا به دلایل سیاسی مورد توجه خلفا و حکام قرار گرفت زیرااطلاعات نسبتاً جامعی از وضعیت اماکن و سرزمینها و راهها در اختیارشان قرار می داد و همچنین برای ادامه ی سلطه ی خویش بر سرزمینهای گشوده شده، نیاز به دانستن خصوصیات اخلاقی و جامعه شناختیِ مردم آن سرزمینها ضروری به نظر می رسید.اگر چه مسالک نویسی پس از طی چند قرن و با پیدایش شاخه های جدیدی از علم جغرافیا به اتمام رسید، اما امروزه به عنوان یکی از منابع موثق تاریخی و جغرافیایی و مردم شناسیِ آن دوره به آن پرداخته می شود.مسالک الابصار فی ممالک الامصار که نوشته ی ابن فضل االله عمری است، یکی از مهم ترین کتابهای مسالک به شمار می رود که در 27 جلد نگاشته شده اما متأسفانه به جز بخشهای اندکی از آن، به زبان فارسی ترجمه نشده است. در این مقاله علاوه بر پرداختن به دانش مسالک نویسی، صفحاتی از این کتاب که به جغرافیای گیلان اختصاص دارد نیز ترجمه شده است..

بیان مساله
علم مسالک و ممالک در اوج شکوفایی خلافت عباسی و توسط تعدادی از مصنفین و مؤلفینی پیدا شد که به دلِی بسیارشدنِ راهها می خواستند اطلاعاتی درباره جاده ها، خراجها، صادرات و واردات، نفقات و نام جایهای جغرافیایی به دیگران بدهند.کتاب »المسالک و الممالک« ابن خرداذ به که در سال 232 هجری نگاشته شد، گشاینده ی این راه بود البته پس از آن که نظام برید و اخبار در »بلاد الجبل« در عهد معتمد عباسی ایجاد گردید. این علم که طی دو قرن شکل گرفته بود، در ابتدا ی عصر مملوکی شکل وسیع تر کارتوگرافی به خود گرفت که شاید مشهورترین و مهم ترین این کتابها همانا »مسالک الابصار فی ممالک الامصار« ابن فضل االله عمری - متوفی 749ه - باشد.

آخرین کتاب از این دست »زبده کشف الممالک فی بیان الطرق و المسالک« خلیل بن شاهین الظاهری - متوفی 873 ه - است. البته کسانی مثل الجیهانی، ابن حوقل، الاصطخری، البکری و دیگران نیز در این زمینه کارهایی انجام دادند. دانشمند سوری، دکتر صلاح الدین المنجد، درباره این علم می گوید:علم مسالک و ممالک نزدیک ترین علم به » جغرافیای توصیفی« Geographie Descriptive است زیرا این علم تنها به ذکر نام راهها و جاده ها و مراحل بسنده نمی کند بلکه به توصیف سرزمینها و شهرها از نظر تاریخی و اقتصادی و نحوه اداره ی آنها نیز می پردازد؛ اوصافی که کم و بیش به شناخت گوناگونیِ عصر و مؤلف کمک می کند.

در اواخر قرن هفتم و ابتدای قرن هشتم هجری، مورخین بسیاری از ایرانیان و اعراب پیدا شدند که تألیفاتشان درباره سیر آفاق شهرت یافت . ظهور ابن فضل االله عمری در واقع امتداد طبیعیِ این سیر تاریخی بود. این دانشمند اسلامیمرتباً با مسافرین و تجار و سفرا ملاقات می کرد و علی الخصوص از میان آنان اصرار داشت از گفته های علما و ادبا استفاده نماید.در اواخر قرن هفتم هجری عطاءالملک جوینی - متوفی 681ه - که مقرب خانهای مغول در عهد هولاکو و پس از او بوده و متولی حکومت بغداد شده، یکی از برترین کتابهای عصر مغول را به نام »جهانگشای« در سه مجلد به رشته تحریر در آورده است. همچنین کتاب »تاریخ وصاف« یا »تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار« که توسط شهاب الدین عبداالله شیرازی معروف به »وصاف الحضره« که به زبان فارسی و در پنج مجلد نگاشته شده نیز یکی از بهترین کتابها در این زمینه است.

مسالک]مَلِ[ - ع اِ - جِ مسلک - منتهی الارب - - اقرب الموارد - راهها، طرق، طریقها. مسالک و ممالک: راهها و مملکتها، طرق و بلدان. علم مسالک و ممالک: علم جغرافیا - لغت نامه دهخدا -
نظامی گوید : وآن دگر مشرف ممالک بود باژخواه همه مسالک بود - هفت پیکر - نرشخی در کتاب تاریخ بخارا می نویسد: »و از مردمان معتبر شنیدم که مقدار بیست]فرسنگ در[ فرسنگ است و اندر کتاب مسالک و ممالک آورده است که آن را بحیره سامجن خوانند و فضل آب بخارا - هم آنجا - جمع آید و - «...نرشخی، - 22بنابراین علم مسالک و ممالک، دانش وقوف بر اوضاع کشورها و راههای آنهاست؛ چیزی که امروزه در حوزه علم جغرافیا مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

نخستین گامی که در زمینه ی مسالک نویسی برداشته شد، کتاب »المسالک و الممالک« ابن خرداذ به در سال 232 هجری است. وی کتاب خود را در دوران اقامتش در سامرا نگاشته و بعدها تغییراتی در آن داده است. - ابن خرداذ به، مقدمه المسالک و الممالک - کتاب مسالک ابن خرداذ به بعد از او مورد استفاده ابن حوقل، مقدسی و ابن فقیه همدانی قرار گرفت و بعدها توسط »باربیه دومنار«، مستشرق فرانسوی، به وسیله »دخویه«، مستشرق هلندی،به چاپ رسید و منتشر شد. - بیات، 1383؛ - 111 المسالک و الممالک ابن خرداذ به از جمله کتابهای مهم مربوط به امور مالی است. نویسنده آن با ذکر چگونگی هر منطقه، آگاهی های بسیاری از مالیاتها و خراج آن محل ارائه می دهد.

در برخی موارد حتی ابن خرداذ به از میزان درآمدهای دولتی هر منطقه هم به روشنی سخن می گوید. این کتاب با استفاده از اسناد رسمی نوشته شده است. - ورهرام، 1371؛ - 21یکی دیگر از مسالک نویسان مشهور دوره ی اسلامی، ابو اسحق ابراهیم بن محمد الفارسی معروف به »اصطخری« است که در قرن چهارم هجری می زیسته. وی هم دوره ی ابن حوقل بوده و در هند با او دیدار داشته است.اصطخری از گردشگران و جغرافیدانانی بوده که از هند تا اقیانوس اطلس را گشته و نقشه های بسیار سودمند ی تهیه کرده است. یکی از قدیمی ترین نقشه های خلیج فارس را ایشان ترسیم کرده و نام سه جزیره را ذکر نموده است.

یکی از آثار وی »صور الاقالیم« می باشد که در آن در مورد جغرافیای عربستان، شمال آفریقا، خلیج فارس، اندلس، مصر، شام، بیت المقدس، خوزستان، فارس، کرمان، سند، آذربایجان، ارمنستان، طبرستان، دیلم، دریای خزر، خراسان، سیستان و ماوراءالنهر با رسم نوزده نقشه بحث نموده است. این کتاب در سال 1839 در آلمان به چاپ رسید. - دانشنامه ویکیپدیا -
پس از صور الاقالیم، اصطخری نگارش کتاب مسالک و ممالک را آغازید که بر پایه ی همان کتاب اقالیم بود. دویست سال پس از اصطخری، این کتاب توسط مترجمی ناشناس به زبان فارسی برگردانده شده که نسخه هایی از آن در کتابخانه های بزرگ جهان موجود است. من جمله نسخه خطی کتابخانه ملی وین به متن فارسی که نگارش آن به خواجه نصیرالدین طوسی منسوب است و نسخه ای دیگر در کتابخانه موزه ایران باستان به خط ابن ساوجی. مسالک و ممالک اصطخری توسط مرحوم ایرج افشار ویرایش شده است.

درباره ابن فضل االله عمری
ابن فضل االله عمری در سوم شوال سال 700 هجری در شام زاده شد. نخست نزد پدرش یحیی بن فضل االله و گروهی از علمای دمشق، دانش آموخت. سپس به قاهره، اسکندریه و حجاز رفت. علم لغت را از اثیرالدین بن حیان، نحو را از کمال الدین بن قاضی شهبه و شمس الدین بن مسلم، فقه را نزد شهاب الدین بن مجد عبداالله و برهان الدین فزاری و ابن تیمیه، اصول فقه را نزد شمس الدین بن صائغ و علاءالدینوَداعی فرا گرفت. - حنبلی، 1986؛ - 16 وی از احفاد عمر بن خطاب است و بسیاری از افراد خاندانش درخدمات دولتیبودند. پدرش کاتب سِر در قاهره بود و عمری این شغل را از پدر به ارث برد. - زرکلی، 2002؛ - 254 ابن فضل االله عمری در طاعون دمشق، در 9 ذی الحجه 749 قمری درگذشت. - فروخ عمر، 1984؛ - 762

مسالک الابصار فی ممالک الامصار
این اثر از جمله کتابهای غنی و دایره المعارف گونه ی عصر ممالی ک مصر است که مجموعه عظیمی از مطالب جغرافیایی، تاریخی، ادبی، دینی، فقهی، رجال و طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک جامع ترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمی زمان اوست. - خیراندیش، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره - 14 کتاب مسالک الابصار در 27 جلد نگاشته شده و اکثر جلدها با مقدمهمحقق در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است. کتاب دارای دو بخش اصلی است:

الف - جغرافیای زمین و مسائل مربوط به آن ب - موجودات روی زمین - که آنها را به دو دسته ی ناطق و غیر ناطق تقسیم کرده - در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقی و غربی تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولتمردان را گرد آورده است.بخشی از کتاب که با عنوان »فی ذکر الممالک« آمده، در شش باب و هر باب در چندین فصل درباره ممالک اسلام می باشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیزخان، ممالک گیلان، کوهستان - جبال - ، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است. - دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج4، - 406 در زمان نویسنده،مصر و شام مجموعاً مملکت »ممالیک مصر« راتشکیل می داد.

این دولت که از 460 تا 922 هجر ی حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانیِ خود با مغولان ایران - ایلخانان، از خاندان تولوی - در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگهای طولانی و مناقشات پی در پی را از سر گذرانده است. با وجود آنکه در مباحث تاریخی و جغرافیایی کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبی می توان دید اما به دلیل حجم بسارِی کتاب و خطی بودن و عربیبودنِ زبان آن استفاده از آن بسیار مشکل است. - کراچکوفسکی، 1384؛ - 319 کتاب ابن فضل االله عمری در سال 738 هجری نوشته شده. بخش اول این کتاب به زبان عربی توسط احمد زکی پاشا و با تحقیق او به چاپ رسید .

البته بخشهای دیگر این کتاب نیز توسط محققین دیگر بعدها چاپ شد. احمد زکی پاشا درباره این کتاب می گوید:این کتاب و مؤلفش احتیاج به تعریف ندارند. در عظمت این کتاب تنها باید گفت که کل دانشمندان بزرگ شرق از عرب و فارس و ترک از آن بهره جسته اند. حتی زمانی که علم از سرزمین ما رخت بربست و در اروپا مستقر شد، این کتاب، راهگشای مستشرقین بزرگی مانند »کاترمیر« فرانسوی و »اماری« ایتالیایی بوده است. الصفدی با اوصاف »امام فاضل بلیغ« و »حافظ قرآن« و »حجت کتاب« و »امام اهل الاداب« و »احد رجالات الزمان« از عمری یاد می کند.

وی بسیار تیزهوش و مسلط به علوم مختلف بوده و در نظم و نثر بسیار خوش قریحه نموده است.آن چه در زیر می آید، صفحاتی از کتاب »مسالک الابصار فی ممالک الامصار« عمری است که درباره گیلان نوشته و توسط نویسندگان این مقاله از زبان عربی به فارسی ترجمه شده است.حسن کار عمری در اینجاست که برای نوشتن بخش گیلان، از یکی از گیلانیان به نام شریف محمد بن احمد عبدالواحد گیلی -که گویا خود نیز اهل تحقیق و تفحص بوده- پرسش نموده و با توجه به مشاهدات ایشان به نگارش صفحات مربوط به گیلان، دست یازیده است.

بخش گیلان از کتاب مسالک الابصار و ممالک الامصار
گیلان سرزمینی است که به چهار منطقه تقسیم می شود: فومن، تولم، گسکر و رشت. ما در اینجا درباره رشت، تا اندازه ای که میسر است، سخن می گوییم.شریف محمد بن احمد عبدالواحد گیلی برایم روایت کرده است که گیلان، سرزمین پست و همواری است که دارای چهار مرز است: از شرق به اقلیم مازندران، از غرب به مغان، از جنوب به عراق عجم و از شمال به بحر قلزم می رسد. بین گیلان و عراق عجم، کوهی به نام »کوه مازندران« قرار دارد. در قسمت جنوبی کوه، در داخل سرزمین گیلان، مجموعه روستاهاییاست که عموماً به نام »بلاد تارم« نامیده می شوند و توسط مالکان خود اداره می گردند. کوه مازندران، کوه مرتفعی است که بالا رفتن از آن، از طلوع خورشید تا عصر به طول می انجامد و از جمله کوههای پر درخت است.

در گیلان رودهای بسیاری جاری است که از تبریز سرچشمه گرفته و وارد بحر قلزم می شوند. ساکنان آنجا را گروهی از کردان تشکیل می دهند. گیلان چهار شهر بزرگ دارد که هر یک از آنها توسط یک حاکم اداره می شود. یکی از آنها فومن است که نزدیک کوه قرار دارد وامتداد آن به وسط کوه کشیده می شود.در کنار فومن، تولم قرار گرفته که از شرق به دری ا می رسد. ادامه تولم به گسکر منتهی می شود که در امتداد دریا به سمت مغان گسترده شده است.در مجموع باید گفت که طول گیلان، یعنی سرزمینی را که به دست چهار حاکم اداره می شود، از شرق به غرب در حدود ده روز و عرض آن از جنوب به شمال را در نزدیک به سه روز می توان پیمود. اهالی گیلاناکثراً مذهب حنبلی دارند.