مقاله بازشناسی اصول و الگوهای معماری بومی در طراحی مجتمع مسکونی رامسر

بخشی از مقاله

بازشناسی اصول و الگوهای معماری بومی در طراحی مجتمع مسکونی رامسر

چکیده

در شکل گیری خانه های مسکونی بومی سواحل خزر، شرایط اقلیمی نقش مهمی را ایفا می کنند زیرا در آنها از انرژی های طبیعی و شرایط محیطی جهت گرمایش، سرمایش و تهویه استفاده می شده است. با مطالعه، شناخت و تحلیل اصول و الگوهای معماری بومی این منطقه، می توان به نحوه سازگاری آنها با شرایط اقلیمی و بومی پی برد. این بناها بیشترین سازگاری با شرایط آب و هوایی منطقه را داشته و آسیبی بر محیط زیست پیرامون خود وارد ننموده اند و بنایی پایدار در تمامی زمان ها می باشند. این پژوهش در روشی توصیفی- تحلیلی مفهوم مسکن را تعریف کرده، شرایط آب و هوایی شهر رامسر و اقلیم معتدل و مرطوب را بازگو می کند، از ویژگی های معماری بومی این منطقه سخن می گوید و در آخر اصول و الگوهای معماری بومی گذشتگان در ساخت خانه ها را جهت بهره گیری صحیح و مناسب در معماری امروزه مجتمع های مسکونی، باز شناسی می کند.

واژههای کلیدی: خانه، سواحل خزر، معماری بومی، مجتمع مسکونی

1

-1 مقدمه

معماری در بافت قدیم همواره بیانگر ارزشها و اصول حاکم بر جامعه متمدن ایران بوده است، هنری که در اوج زیبایی همواره تک بعدی نوده و همزمان پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی مصرف کنندگان بوده است . اما با توجه به تغییرات گسترده ای که در زندگی انسان معاصر روی داده و پس از وقوع انقلاب صنعتی و ورود اصهن تغییرات به جامعه ایران و مشکلات ناشی از ورود این فناوری ها و تغییرات بر جامعه ایران نیز تاثیرگذاار بهوده است. خوب زیستن و بهتر زیستن جمعیتها و ملت ها در فضاهای قابل سکونت جهان بستگی به برخورداری از محیط مساعدی دارند که در آن فرد فرد انسان میتواند بر حسب خواسته ها و سلیقه های شخصی خود به میزانی کمتر یا بیشتر از آن چه مجموعه مقررات و محدودیت های ثبت شده یا ضمنی و آداب و رسوم رایج ممکن می سازد، از موقعیت هایی که در طبیعت در اختیار آنان گذاشته بهره مند شوند.

معماری بومی از بارزترین پدیده های فرهنگی به شمار می آید. این نوع معماری یعنی مجموعه واحدهای معماری-شهری که در سرزمین معین گرد هم آمده اند و با هماهنگی هایی که در زمینه شکل در زمینه حجم گذاری یا پلان ولومتریک در زمینه کاربردی در زمینه رنگ آمیزی و آهنگ سطوح پر و خالی و همچنین در زمینه مصالح و نظام ساختمانی در آن ها پدیدار است . امروزه دیگر از آن زیبایی هایی که در معماری بومی ما وجود داشت خبری نیست . عدم یک تفکر یکپارچه در برخورد با نوع معماری باعث هرج و مرج معماری در این دوران گردیده است. لذا ا نیاز به یک تفکر عمیق و یکپارچه در برخورد با معماری احساس می شود تا با تکیه بر یک خط مشی جدید و البته صحیح در ایجاد الگوی بهینه در معماری بتوانیم نیازهای امروز را برآورده سازیم.

-2 مفهوم شناسی مسکن

-1-2 مسکن در واژه نامه ها

مسکن در لغت فارسی به معنی محل سکونت و جائی است که در آرامش است( معین، 1362، .(144 مقابل فضاهای متنوع و پر سروصدا قرار دارد، محلی است که مردم پس از تلاش روزانه دور از هیاهوی ناشی از کار و فعالیت برای استراحت و زیست سالم به آنجا پناه می آورند . معنی منزل نیز یعنی محل فرود و نزول. (معین، 1362، .(4390 در واقع واژه مسکن از ماده سکن به معنی آرام گرفتن پس از حرکت، سکونت، آرامش باطن و انس گرفته شده است. مسکن، اسم مفعول کلمه ساکن، یعنی جایی که محل آرامش و اسکان باشد، پس بیشترین کاربرد مسکن، آرامش خاطر افراد جای گرفته در آن خواهد بود که این آرامش هم جنبه جسمانی و هم جنبه روحانی آن را در بر میگیرد(اینانلو، 1380، .(11 مسکن به معنای جای باش و خانه، منزل، بیت، جای سکونت و مقام، آرامگاه، مقر، جای جایگاه و نشیمن آمده است(براتی، 1382، .(39

معادل واژه مسکن در زبان انگلیسی house است که در فرهنگ آکسفورد به معنی مکانی که افراد در آن زندگی می کنند و سرپناه آمده است(آکسفورد، 1384، .(322

-2-2 مسکن از دیدگاه دین اسلام

از دید هایدگر، انسان فنا شونده است و هرکجا احساس آرامش کند محل سکونت وی همان جاست. وی میگوید: »انسانهای فانی در حالی سکنی می گزینند که آسمان را چون آسمان پذیرا می شوند، حیاط هایشان را به خورشید و ماه، راه هایشان را به ستارگان و برکت ها و سختی هایشان را به فصول سال وا می گذارند.« البته این گونه تلقی از مسکن ساکن است. انسان دائما و به صورت پیوسته در حال تغییر است و این گونه تغییر در قرآن سوره همزه آیه 3 آمده است: »یحسبون ان ماله اخلده، پندارد که مال و دارایی دنیا عمر ابدش خواهد بخشید)«شوای، 1375، .(436 انسان سنتی و دینی، یک شدن است نه یک بودن. این انسان فناشونده نیست بلکه در حال شدن و تکامل است و تنها در روز رستاخیز است که به بودن میرسد و قابل

2

تعریف می گردد(شریعتی، 1359، (93 لذا مسکن نه به معنای جایی برای ماندن و بودن، بلکه جایی است برای شدن. بنابراین، مسکن به شدن انسان و هویت یافتن او کمک می کند. آرامش هم به معنای رسیدن به آرامش قلبی و رسیدن به قلب مطمئنه است. انسان زمانی به آرامش می رسد که دارای قلب مطمئنه گردد و به کمال الهی رسیده باشد. هدف غایی انسان کامل، رسیدن به کمال الهی است. بنابراین غایت مسکن او هم باید در این جهت به او کمک رسان باشد.

-3 پهنه اقلیمی: مناطق جنوبی دریای خزر

پهنه اقلیم خزری شامل مناطق حاشیه دریای خزر، دشت ترکمن صحرا و دشت مغان است که تابستان های نسبتا گرم و زمستان های نسبتا سرد دارد و میزان رطوبت آن زیاد است. در این اقلیم تامین آسایش انسان به دلیل رطوبت زیاد با مشکلاتی همراه است، شهرهایی چون آمل، بابل، ساری، نوشهر و چالوس، رامسر، لاهیجان، انزلی، رشت، گرگان و گنبد در این گروه اقلیمی قرار دارند، با توجه به تنوعات توپوگرافی این مناطق و وجود نواحی کوهستانی، کوهپایه ای، دشتی و ساحلی، چهار لایه اقلیم میانه در این مناطق مشاهده می شود، ولی در مجموع از نظر معماری همساز با اقلیم اصول مشترکی در این مناطق رعایت شده است که می توان آن را معماری بومی مناطق خزری نامید.

-4 مشخصات اقلیمی

در مجموع ویژگی های آب و هوایی اقلیم معتدل و مرطوب خزری عبارت است از شدت نسبی گرما و سرما در زمستان و تابستان کم بودن نوسان دمای روزانه و سالیانه بالا بودن رطوبت هوا و خاک زیاد بودن میزان بارندگی عدم بروز یخبندان

کم بودن نسبی تعداد ساعات آفتابی خصوصا در زمستان کم بودن نسبی شدت و تابش و نور خورشید

- وزش بادهای زمستانی توام با بارندگی و سوز سرد

-5 آب و هوای رامسر

رامسر در ناحیه شمالی کشور و در ساحل دریای خزر بین 20، 50 تا 50، 50 درجه عرض شمالی و 30، 36 تا 0، 0 و 37 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است.

هوای ناحیه ساحلی معتدل و مرطوب است ولی قسمتهای جنوبی از ارتفاع 1200 متری به بالا هوا سرد و خشک است. رشته اصلی سلسله جبال البرز مانند سدی در جنوب استان مازندران کشیده شده و مانع ورود رطوبت زیاد مازندران به نواحی مرکزی ایران می گردد و همین مانع طبیعی توقف اجباری رطوبت در دامنه های شمالی البرز، تولید بارندگی فراوان می کند.باید توجه داشت که هر چه از شرق به غرب استان نزدیک شویم به دلیل نزدیکی کوه به دریا میزان رطوبت و بارش افزایش می یابد و باعث به وجود آمدن جنگلهای سرسبز و انبوه و مراتع سرسبز و خرم می گردد.

منطقه رامسر از وظعیت عمومی آب و هوای استان جدا نمی باشد. بلکه باران این منطقه بیش از سایر نقاط استان است. ایستگاه هواشناسی رامسر در ارتفاع -20 متر از دریا قرار دارد. آمار ده ساله 1353-63 اداره هواشناسی رامسر نشان می دهد که میانگین دما برابر 15.77 درجه سانتی گراد و میانگین نم نسبی 82.32 و میانگین دمای مطلق 16.17 و میانگین نم نسبی 72.07 و میانگین باران بالای 800 میلی متر بوده است.

3

-6 ویژگی های معماری بومی

ویژگی های معماری بومی و سنتی این مناطق که بهترین هماهنگی و سازگاری را با اقلیم خود دارند، به شرح ذیل است -1 ساختمانهای این مناطق به دلیل رطوبت زیاد هوا و خاک معمولا منفرد است و امکان برقراری جریان هوا در اطراف آن ها وجوددارد.

-2 به دلیل رطوبت زیاد خاک، ساختمانها به طور معمول روی سکو یا پیلوت قرار دارند و فاقد زیر زمین هستند.
-3 اتاق ها بیشتر از دو جبهه با فضای باز در ارتباطند، به عبارت دیگر اطراف ساختمان با حیاط ها و فضاهای بـاز احاطـه شـده اســـت و در بدنـــه ســـاختمان بازشـــوهای متعـــدد در جبهـــه هـــای رو بـــه بـــاد و پشـــت بـــه بـــاد وجـــود دارد -4 در برخی از مناطق این اقلیم ساختمان ها دو طبقه است که طبقه دوم به دلیل بهره مندی بهتـر از کـوران هـوا، بیشـتر در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. طبقه اول که از کوران هوا کمتر و تبادل حرارت کمتـری بـا فضـای بـاز برخـوردار اسـت، معمــــــــــــــــــولا بــــــــــــــــــه زمســــــــــــــــــتان نشــــــــــــــــــین اختصــــــــــــــــــاص دارد -5 ســـــــقف هـــــــا شـــــــیبدار اســـــــت تـــــــا آب بـــــــاران در اســـــــرع وقـــــــت تخلیـــــــه شـــــــود. -6 ایوان های مسقف که گاه سطح وسیعی را در برمی گیرند، نقش مهمی در استفاده از فضای نیمه باز به ویژه هنگام بارنـدگی دارند. از طرف دیگر به دلیل شرایط مساعد اقلیم در بیشتر مواقع سال، بخش عمده ای از زندگی در ایوان ها سپری می شود حفاظت ساختمان از بادهای زمستانی که با سوز سرد همراهند نیز از ضروریات معماری در این اقلـیم محسـوب مـی شـود. بـه همین دلیل غالبا جبهه غرب و شمال غربی بناها که در معرض وزش بادهای سرد زمستانی قرار دارد، به طرق مختلف محافظت شده است.

-7 بــه منظــور جلــوگیری از فرســایش نمــای ســاختمان در مقابــل بادهــای تــوام بــا بــاران، ســقف ســاختمان از دیوارهــا جلــو آمــده و چــون چتــری آن را محافظــت مــی کنــد. در برخــی از بناهــا، ایــن جلــو آمــدگی بــه شــکل غــــــــلام گردشــــــــی در پیرامــــــــون بنــــــــا مــــــــورد اســــــــتفاده قــــــــرار مــــــــی گیــــــــرد. -8 چــوب، خشــت و آجــر از مصــالح اصــلی بــه کــار رفتــه در دیوارهــا و لتــه چــوبی، ســفال، حلــب یــا گــالی از مصــالح بــه کــار رفتــه در ســقف هــای شــیبدار هســتند کــه بــا رطوبــت بــالای ایــن منــاطق ســازگاری خــوبی دارند(طاهباز، .(1390

-7 خصوصیات بناها در منطقه معتدل و مرطوب

این خصوصیات شامل: مصالح، فرم غالب و جهت بنا، تدابیر اقلیمی بر روی نما، برونگرایی، انواع فضاها، چهار فصل بودن بنا، تیپولوژی بنا می باشد که به توضیح هر یک می پردازیم.

-1-7 مصالح

به طور کلی مصالح مورد استفاده دراین اقلیم باید از حداقل ظرفیت حرارتی برخوردار باشند. چرا که در این ناحیه نوسان دمای روزانه هوا کم است و ذخیره کردن انرژی گرمایی هیچ اهمیتی ندارد(کسمائی، 1384، .(86

- پی و شالوده: جنس مصالح پی و شالوده، یا از آجر و ملات آهک می باشد و یا از قلوه سنگ و شفته آهک. وجود آهک در پی، به دلیل خصوصیت خوب آن در دفع رطوبت و جلوگیری از رشد خزه و ریشه درختان در پی ساختمان می باشد.

- کرسی: ساختمان های این منطقه حدود 50-100 سانتی متر از سطح زمین فاصله دارند که این موضوع جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت به ساختمان می باشد. مصالح کرسی چینی نیز از آجر و ملات آهک می باشد.

4

کرسی ها دارای سرداب و گربه رو می باشند. سرداب ها و گربه روها در فضاهای حائل بین کف بنا و زمین قرار می گیرند که جریان هوا، مانع از انباشته شدن رطوبت و نفوز رطوبت در کف بنا شده و هوای در گردش آن همچون عایق رطوبتی عمل می کند. علاوه برآن از فضای خنک سرداب ها برای ذخیره مواد غذایی استفاده می شود.

- دیوار: دیوارها علاوه بر نقش تفکیکی فضا، در معماری سنتی تعریف کننده فضاهای متنوع همراه با ریتم و تعادل و تقارن هستند و فضا را از سادگی خارج می کنند.

- سقف: در گذشته سقف ها از نوع تیر چوبی و تخته کوب و یا توفال بوده است. سربندی بام به صورت شیبدار و از نوع دو شیب و یا چهارشیب چهارکله) با درصد شیب 40 - 50 می باشد. گاهی تیرهای چوبی سقف بر روی ستون های چوبی لبه ایوان قرار گرفته و سقف ایوان را تشکیل می داد. جنس چوب تیرهای چوبی از نوع چوب آزاد می باشد که از مصالح بومی استان مازندران محسوب می شود. چوب دارای ظرفیت حرارتی کم و مقاومت حرارتی زیاد بوده و مناسب اقلیم منطقه می باشد. (رحمتی زاده، 1391، .(4

- پوشش بام: پوشش بام در شهرها و روستاها متفاوت می باشد. پوشش بام در روستاها از نوع لته (چوب) و در شهرها از سفال می باشد، شکل سفال ها به صورت مخروط ناقص بوده و به صورت پشت و رو در هم چفت می شوند.

-2-7 فرم و جهت ساختمان

به دلیل بارندگی زیاد و رطوبت بیش از حد، فرم بنا در منطقه عمدتا جهت مقابله با این دو عامل شکل گرفته است(قبادیان، ، ). در این مناطق گسترش پلان در جهت شرقی به غربی لازم به نظر می رسد و می توان از فرم های آزاد و حتی

صلیبی شکل (با مقطع افقی کشیده و باریک) استفاده کرد(کسمائی،1384، .(122 خصوصیات کلی فرم ابنیه سنتی به شرح زیر است:

الف. بام ساختمان به صورت شیبدار

ب. ایوان و یا غلامگرد در اطراف ساختمان

ج. شکل ساختمان به صورت برون گرا

شکل.1 خانه شفاهی، دوره قاجار

د. عدم وجود زیرزمین به دلیل بالا بودن رطوبت.
ه. کف طبقه همکف بالاتر از سطح طبیعی زمین (قبادیان، 40،.(1385

فرم خانه ها یک مکعب مستطیل با نسبت زیاد سطح به حجم می باشد. این امر سبب بیشترین سطح تماس با جریان هوا می گردد، خانه ها دارای فرم متخلخل می باشند به طوریکه سطح بازشو زیادتر از سطح سفتکاری می باشد. تعداد طبقات

5

خانه، یک طبقه روی همکف و یا دو طبقه روی زیرزمین می باشد، در خانه هایی که در دو سطح ارتفاعی همکف و طبقه اول قرار دارند، طبقه همکف بخش خدماتی خانه می باشد. سطح بازشوها در این طبقه کم و کوران هوا کمتر می باشد. طبقه اول که محل زندگی دائم می باشد، سطح بازشوهای آن زیاد و کوران بیشتر می باشد.

خانه های سنتی دارای دو حیاط می باشند. حیاط اصلی، حیاط جنوبی است که آفتابگیر می باشد.حیاط شمالی که نفس کش نام دارد در تهویه بنا نقش دارد، بدین صورت که سایه بنا سبب ایجاد هوای خنک شده و باز کردن پنجره های بزرگ سبب ایجاد کوران هوا بین شمال و جنوب می گردد. (به این ترتیب هوای خنک حیاط شمالی از داخل به سمت حیاط جنوبی کشیده می شود، گرم شده و بالا می رود و این چرخه ادامه می یابد)

فضای ساخته شده در وسط، رو به شمال و در انتهای زمین واقع شده است و دور تا دور آنرا حیاط در بر گرفته است. در این خانه ها فضای داخلی خانه با حیاط در ارتباط است و این نشانگر برونگرایی معماری منطقه می باشد که بعد اقلیمی آن مسئله کوران می باشد، نکته حائز اهمیت در تعیین فرم این خانه ها همانطور که گفته شد، ایجاد کوران در فضای داخلی خانه می باشد. برای ایجاد کوران در فضای داخلی، هر فضای بسته باید دارای دریچه ای برای ورود هوا در منطقه فشار و دریچه ای برای خروج آن در منطقه مکش باشد. دو دریچـه بـــر روی دیوار روبروی هم قرار می گیرنـد و ایـن چیزی اســت که از آن تحـت عنـــوان تهویه عبــوری یاد می شــود.

شکل.2 خانه مسکونی

-3-7 تدابیر اقلیمی بر روی نما

در نماسازی بناها، سفید کردن دیوارها با استفاده از دوغاب آهک و رنگ آمیزی تیـر و سـتون هـا بـا رنـگ هـای شـاد و زنـده ازمشخصـــات جالـــب معمـــاری روســـتایی در ایـــن منطقـــه اســـتکه از نظـــر اقلیمـــی مـــی تـــوان آنـــرا بـــه همـــاهنگی با محیط اطراف بنا نسبت داد.

درشهرها نیزمعمولاً سـطوح خـارجی دیوارهـا بـا رنـگ هـای شـاد رنـگ آمیـزی شـده انـد و از آجـر قرمـز بـرای نماسـازی استفاده می شود.

عنصر مهم که نقـش اساسـی در شـکل دهـی نمـا دارد، ایـوان و تـلار و پوشـش روی آن مـی باشـد(معماریان، 1391، (205 که برای مقابله با رطوبت و جریان هوا به وجود آمده اند.

ردیفی از ستون ها که در جلوی ایوان و یا تلار قرار گرفتـه و بـه آن حالـت پیمـون وار مـی دهـد (معماریـان، 205،(1391 در واقع به جای دیوار احداث می شوند و می توانند بـا ایجـاد فضـای نیمـه بـاز بـه جریـان هـوا کمـک نماینـد(گرجی مهلبـانی، 142،.(1389

6

نماها بدنه حجم را تشکیل می دهند، متقارن بوده و دارای تناسبات کشیده می باشند. ارتفـاع طبقـات زیـاد بـوده و طبقـه اول بلندتر از طبقه همکف می باشد که این موضوع سبب قرارگیری سطح بیشتری در مقابل جریان هوا می گردد.

شکل.3 نمای خانه کلبادی

-4-7 برونگرایی

ویژگــی برونگرایــی چیــزی اســت کــه در ســایر نقــاط ایــران نیــز مشــابه آن دیــده مــی شــود. امــا وقتــی کــه از ویژگــی پوششهای آن، یعنـی شـیب دار بـودن صـحبت مـی شـود، فکـر انسـان ناخودآگـاه متوجـه اوضـاع طبیعـی ایـن منطقـه مـی گردد(معماریان،1391، .(83 بناهای" برونگرا " بناهایی هستند که با فضای بیرونی خود، شامل عناصر شهری مثل گذر، مسیر و دیگر عناصر بیرونی در ارتباط مستقیم بوده و فضاهای داخلی آن نیز همین ارتباط را با فضای بیرونی دارند. گونه ای از معماری مسکن با ویژگی هایی از قبیل، داشتن ارتباط بصری و فیزیکی مستقیم با فضای بیرون خانه، نداشتن حیاط، گسترش در ارتفاع و ســــازماندهی فضــــایی نســــبت بــــه یــــک فضــــای دیگــــر مثــــل دالان اســــت (همــــان منبــــع،1391، .(7 شـــــکل گیـــــری ســـــاختمان هـــــای برونگـــــرا در ایـــــن منطقـــــه، بهـــــره گیـــــری از کـــــوران هـــــوا و اســــتفاده حــــداکثری از طبیعــــت و ایجــــاد منظــــر مناســــب مــــی باشــــد تــــا از ایــــن طریــــق از ســــکون ماندن رطوبت در ساختمان جلوگیری به عمل آید. از طرفی اعتدال هوا سبب می شود که نیازی به درونگرایی نباشد.

-5-7 انواع فضاها
به طور کلی در این اقلیم سه نوع فضای معماری قابل تشخیص است که عبارتند از: الف. فضای بسته ب. فضای نیمه باز ج. فضای باز

الف.فضــای بســته: اتــاق هــا فضــای بســته مــی باشــند. جهــت گیــری و اســتقرار ایــن اتــاق هــا بصــورت شــرقی - غربی بوده تا هر اتاق از دوجبهه مقابل هم امکان ورود هوا و تهویه را داشته باشد و کوران و کاهش رطوبت را ایجاد نماید.

ب.فضای نیمه باز: دلیل تغییرات اندک دما در طول روز و مناسـب بـودن اوضـاع جـوی در مـاه سـال، فضـاهای نیمـه بـاز رکن اساسی معماری سنتی مازندران را تشکیل می دهد تا جائی که این فضاها با دارا بودن دمای آسـایش مطلـوب نسـبت بـه بقیه فضاها در اکثر زمان های سال به عنوان اتاق ها عمل نموده اند.