مقاله انطباق طراحی خانه های مسکونی متناسب با اقلیم و معماری بومی ( نمونه موردی محله پایین خیابان در مشهد )

بخشی از مقاله

انطباق طراحی خانه های مسکونی متناسب با اقلیم و معماری بومی

(نمونه موردی محله پایین خیابان در مشهد)

چکیده :

مساکن و ساختمانهایی که در گذشته ساخته می شد به علت رعایت اصول و معیارهای آ ب و هوایی در برابر عوامل نامساعد جوی عملکرد خوبی داشته ، بطور طبیعی انسان را از شرایط آ ب و هوایی سرد و گرم حفظ می کرد. مسکن امروزی برگرفته از الگوهای غربی و بدون رعایت مسائل منطقه ای و اقلیمی طراحی می شوند که نتیجه آن تبدیل خانه ها به خوابگاه و نداشتن آسایش و احساس بی هویتی است . هدف این تحقیق انطباق ساخت و سازهای جدید با معماری بومی است. لذا در تحقیق حاضر تاثیر اقلیم بر معماری بومی و استفاده از آن در معماری جدید در راستای پیشنهاد راهکاری جدید برای استفاده از اقلیم در معماری مورد بررسی قرار گرفته است . بمنظور جمع آوری اطلاعات تحقیقات میدانی و کتابخانه ای ، استفاده شده است. نمونه موردی محله پایین خیابان( خیابان نواب صفوی) در شهر مشهد و در مجاورت حرم امام رضا (ع) قرار دارد که به دلیل تعداد بیشتر خانه های ثبتی میراث فرهنگی نسبت به سایر محلات مشهد مورد مطالعه قرار گرفته است.این تحقیق برگرفته از نگرش تاریخی تکاملی مدرسه معماری مورا توری و بهره گیری از روش گونه شناسی آنها بوده است .با بررسی این 10 خانه قدیمی به خروجی نموداری رسیدیم که جای گذاری چیدمان فضاها را به ما می دهد در ادامه با بررسی آنها به نتایجی همچون جهت گیری خانه ها و الگوی چیدمان فضاها در پایان و ارائه لکه گذاری و دیاگرام پیشنهادی برای منازل مسکونی یک واحده که در آینده در این محل ساخته خواهند شدمی رسیم.

کلمات کلیدی : معماری - بومگرایی– اقلیم – هویت- مسکن معاصر .

.1 مقدمه :

معماری گذشته ما دارای هویت بوده چرا که متناسب با فرهنگ،اقلیم، کاربران و منطقه طراحی می شد، که در آن آرامش و راحتی احساس می شد ولی امروزه هیچ رنگ و بویی از این معماری و خطوط در ساختمانها مشاهده نمی شود. معماری امروز نه تنها انعکاس دهنده فاکتورهای بومی ، محله ای، منطقه ای و اقلیمی سایت خود نیست بلکه از پتانسیل های فرهنگ اقتصادی نیز بی بهره است. بی شک این معماری نه تنها هویت بومی و محله ای را تقویت نمی کند بلکه در مسیر حرکت جهانی تک قطبی و یک صدا و یک فرهنگ در حال حرکت است. 1 در صورت عدم درک فرهنگی ، اجتماعی و اقلیمی فضا، فضا را به درستی نفهمیده یا در آن احساس راحتی نخواهیم کرد. در اینصورت از » ناهمخوانی فضا با انسان « سخن به میان می آید. نا همخوانی فضا با انسان موجبات عدم ارتباط یا ضعف ارتباط آن دو را فراهم می آورد و بین فرد و فضا ناهمخوانی عامل هویتی پیدا نمی شود . در صورت عدم ارتباط مابین فرد و فضا فرد با حادثه ای به نام »بحران هویت« مواجه می شود. مردم به فضاهای هویت مند نیاز دارند تا به آنها تعلق داشته باشند. 2

مشکل مسکن امروزی که تحت تاثیر تفکر غرب از ساختمانهای به اصطلاح مسکونی است، زیستن در آنها را محدود به واحدها و چارچوب خانواده ها کرده است. اتخاذ این سیاستها معمولا باطرح مسائل مربوط به کمبود مسکن و مشکلات اقتصادی خانوارها توجیه می گردد . غافل از اینکه حاصل این برخوردها در دراز مدت به معضلات جدی اجتماعی می انجامد. جای تعجب دارد که امروزه به بهانه ایجاد سر پناه کشور ما راهی را می رود که غرب چندین دهه قبل طی کرده ، شاهد عواقب زیان بار آن بوده و برای جبران آن خسارت گزافی را پرداخت کرده است . خطر بزرگی که ما را تهدید می کند این است که به این مشکلات عادت کنیم و حساسیت خود را نسبت به آنها از دست بدهیم. این واقعه تحمل مشکل را آسان نمی کند بلکه یافتن راه حل مقابله با آن را دشوارتر می نماید؛ زیرا نمی توانیم علت آشفتگی ها و بی قراری های روانی و احساس رها شدگی و بی ریشگی خود را دریابیم. آغاز این ماجرا نفوذ و رواج اندیشه تولید صنعتی در ساختمان سازی ( که محصول جنگ جهانی دوم و صنعتی شدن شهرهای اروپا بود) این مساله به کشور ما سرایت کرد 2و باعث شد مسکن را تبدیل به سرپناه کند در صورتی که مسکن چیزی بیش از سرپناه فیزیکی صرف است . 3 برای مقابله با این معضل باید معماری گذشته را درک و تبدیل به امروزی کرد. با توجه به رشد شهرنشینان دیگر مانند گذشته و به روش های سنتی نمی توانیم بناهای معماری خلق کنیم چون هم نیاز ما از فضاهای معماری عوض شده اند و هم روشهای ساخت سنتی پاسخگو نیستند، اما می توان با توجه به فناوری های نوین معماری بومی را به زبان امروز ترجمه و تبدیل کرد. 4 چگونگی به کارگیری اصول ، مبانی و الگوهای معماری ایرانی و تبدیل آنها به خط و طرح پایان بخش مباحث نظری استاد میر میران است . از نظر او اگر چه ما در معماری ایرانی ترکیب و تکثیر اشکال و پیچیدگی آنها را داریم اما می توان به اصول و مبانی و الگوهایی دست یافت که حضور دائم در معماری را داشته و با صورتهای گوناگون و تکامل یافته ، خود را نشان داده اند. 5 به گفته براک » شناخت گذشته موجب درک زمان حال است« در حالیکه » آینده بازتاب گذشته ای است که زمان حال آنرا مشروط کرده باشد6.«

معماری گذشته ارزشهای گونه شناسانه را در مفهوم گونه تبلور و آنرا انتقال می داده است. معمار بوسیله مفهوم گونه و عمل بر اساس آن پیوند بین حال و گذشته را بوجود آورده است. این پیوند به زنجیره ای از حلقه های به هم پیوسته که در طول تاریخ تکامل یافته ، تبدیل شده است. آنچه در زمان حال ساخته می شود یک حلقه از آن زنجیر است . برای عمل صحیح و مناسب در زمان حال باید حلقه های یک زنجیر را خواند . نقطه آغازین این زنجیر یک گونه پایه است. 7

بحث گونه شناسی معماری از اواخر قرن 19 میلادی در بعضی از کشورهای اروپایی مطرح شده است. در ابتدا با این موضوع بصورت خیلی کلیشه ای برخورد می شدو به دسته بندی بناها بر اساس یک ویژگی مشترک می پرداختند. یکی دیگر از روشهای دسته بندی در این زمان تقسیم بناها با ویژگی های مشترک نقشه آنها بوده است. این روش دارای مزایای زیادی است ولی متاسفانه با غرق شدن در یک نوع تفکر ، گرفتاری چارچوبی جبری و پیوند روند تاریخی با دیدهای مادی – جبری به نتیجه گیری هایی پرداخته اند که نتیجه آن با توجه به چارچوب یاد شده از پیش تعیین شده است در حالیکه در یک کار علمی علاوه بر بررسی شناختی کلی نتایج یم بایست بعد از مطالعه و تحقیق بدست آیند. 8

عناصر یک گونه معین ، معمولا دارای عملکردهای عمومی هستند همچون سیرکلاسیون ، ورودی ، فضاهای عمومی ، فضاهای خصوصی و... نوع کاربری تاثیر در گونه ندارد. قدیمی ترین مناطق شهر، بیشترین تنوع گونه شناسنامه را دارا بوده و احتمالا گونه های ساختمانی تمام دوره های رشد شهر را در بردارند. بنابر این پس از انجام مطالعات اولیه در هر شهر ، می توان مناطقی را یافت که معرف شخصیت کالبدی کامل شهر باشند. 8

.2 معماری بومی :

امروزه با هرکس درباره معماری بومی به گفت و گو نشینیم بی اختیار به ورق زدن دفتری می پردازند که سخن ها و شکل هایی از گذشته در آن نوشته آمده و منقوش اند. امروزه همه به معماری بومی به عنوان میراثی از گذشته ها می نگرند، و حتی این شک را به خود راه نمی دهند که آنان نیز همین امروز هم می توانند زاینده معماری ای باشند حاوی آن دسته از زیبایی ها و جاذبه ها و ترنم ها که این عنوان به خاطر می آورد. معماری بومی چیزی نیست که ما نتوانیم امروزه بیافرینیم، و چیزی نیست که دیگران بسیار پیش از ما ساخته و دیگری کس را توان آفرینش نباشد. معماری بومی یعنی مجموعه واحدهای شهری که در سرزمینی معین گرد هم آمده اند و با هماهنگی هایی که در زمینه شکل ، زمینه حجم گذاری یا » پلان و لومتریک« ، در زمینه کاربری، در زمینه رنگ آمیزی و آهنگ سطوح پر و خالی و... هماهنگی هایی را در بر دارند. 9 این شباهت ها در ساختار معماری گذشته در تقسیم بناها با ویژگی های مشترک، نقشه آنها همچون نقشه های با پلان مرکزی نوع درونگرا و .. بیان می شده.

.3 ویژگی های معماری درونگرا :

معماری درونگرا یکی از گونه هایی است که در گذشته در اقلیم های خاصی کاربرد زیادی داشته است که ویژگی های زیر را دارا می باشد: -1 نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضاهای شهری بیرون خود.

-2 فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط یا صفه های سرپوشیده ، سازماندهی کرده است به نحوی که روزن ها و بازشوها به سمت این عناصر باز شوند.

بحث نداشتن ارتباط مستقیم با فضای شهری را می توان از دو زاویه دید اقلیمی و فرهنگی مورد بررسی قرار داد . بحث دور نگه داشتن حریم مقدس خانواده از دید غیر ، بحثی است که حداقل تاریخ خانه های درونگرای ایران را پس از ظهور دین مبین اسلام دگرگون کرده است. از این رو سازنده خانه با رعایت مسائل جغرافیایی ، حریم امن برای خانواده بوجود آورده است. در شکل گیری خانه های درونگرا حیاط نقش بسیار مهمی داشته است. حیاط افزون بر ایجاد وحدت بین عناصر نوعی ارتباط پیمایشی بین آنها ایجاد می کند. این ارتباط یا از ورودی ساختمان به مقصد دیگر فضاهای پراکنده مثل انبارو آغل و...

در حیاط صورت می گیرد و یا با استقرار محوطه اصلی تابستان در جبهه های مختلف ، ارتباط دهنده بخش های اصلی خانه می باشد.

سازمان دهی فضاهای مختلف با توجه به عوامل موثر در آن یکی از با اهمیت ترین عملکردهای حیاط در طراحی خانه بوده است. با توجه به تاثیر گردش خورشید بر جبهه های مختلف خانه، سازندگان آن هر جبهه را به فصل و ساعتی اختصاص داده اند. با توجه به این موضوع جبهه رو بهآفتاب بخش زمستان نشین ، جبهه پشت به آفتاب بخش تابستان نشین ( در ساعتی از روز) و جبهه غربی برای ساعتی از روزهای سرد زمستان در نظر گرفته شده و برای پرهیز از تابش گزند آفتاب به جبهه شرق . همچنین در حیاط ورودی هایی به زیر زمین برای گذراندن روزهای گرم تابستان تعبیه شده است.8

.4 معماری اقلیمی

تکنیکهای طراحی اقلیمی که برگرفته از معیارهای اب وهوایی معماری بومی باشد دارای حداکثر کارایی خواهد بود . 10 روشهای سرمایش و گرمایش طبیعی ساختمانها از دیر باز در معماری بومی رایج بوده است. معماران و مهندسان ایرانی از قرن ها پیش با استفاده از جریان باد ، اختلاف دمای هوا در شب و روز در طول سال توانستند شاهکارهایی خلق کنند که در شرایط جوی حاکم بر منطقه با کمترین مصرف انرژی در ساختمان ها برای خود بوجود آورند. 11 طراحی ساختمان، اولین خط دفاعی در مقابل عوامل اقلیمی خارج بناست. طراحی اقلیمی روشی است برای کاهش همه جانبه هزینه انرژی یک ساختمان، در تمام آب و هواها ، ساختمانهایی که بر طبق اصول طراحی اقلیمی ساخته شده اند، ضرورت گرمایش و سرمایش مکانیکی را به حداقل کاهش می دهندو در عوض از انرژی طبیعی موجود در اطراف ساختمانها استفاده می کنند.] واتسون ولبز ، 12[ 4:1937

در دسته بندی اقلیمی کسمایی13 ایران به 4 دسته تقسیم شده است، اما طاهباز 14 ایران را به 6 دسته تقسیم کرده است. طبق آن اقلیم کوهپایه های کم ارتفاع که شهرهایی چون سنندج ،قزوین ، تفرش، کرمانشاه،مشهدو... در بر می گیرد، به اختصار توضیح بخشی از ویژگی های کلی آن می پردازیم:

اقلیم کوهپایه های کم ارتفاع دارای زمستانهای سرد و تابستانهای نسبتا گرم و خشک است. معمول دمای سالیانه 12 تا 17 و نوسان دمای سالیانه 35 تا 43 درجه سانتیگراد است. در تابستان متوسط حداکثر دما در طی روز 31تا 38 و متوسط حداقل دمای در طی شب حدود 8 تا 18 درجه سانتیگراد است. در زمستان ، متوسط حداکثر دما در طی روز حدود 7 تا 17 و متوسط حداقل دما در طی شب حدود -2 تا -6 درجه سانتیگراد است . حداکثر مطلق دما در تابستان 36 تا 47 و حداقل مطلق دما در زمستان -10 تا -30 درجه سانتیگراد است. در 2 تا 4 ماه از سال یخبندان وجود دارد و ریزشهای جوی در این ایام غالبا بصورت برف است.

نیازهای اقلیمی از نظر آسایش انسان و شرایط ساخت و ساز : در این مناطق پرهیز از سرمای زمستان مهمتر از گرمای تابستان است. 7 ماه از سال در طی روز نیاز به سایه احساس می شود. در عین حال 4 تا 5 ماه از این ایام در حوالی ظهر ، سایه به تنهایی کفایت نمی کند و استفاده از مصالح مناسب و برودت تبخیری آب یا گیاه شرایط آسایش را فراهم می کند. در شبهای این ایام هوا نسبتا خنک است و به دلیل سرمای شبانه خواب در هوای آزاد امکان پذیر نیست، ولی با کاربرد مصالح مناسب می توان به شرایط مطلوب در داخل دست یافت.
تابش خورشید : از نظر دریافت انرژی خورشیدی این اقلیم در محدوده تابش متوسط و زیاد واقع شده است. 14

.5 ویژگی های معماری بومی

در این مناطق پرهیز از سرمای زمستان و گرمای تابستان که بطور نسبی در یک سوم سال اتفاق می افتد، دارای اهمیت است، لذا باید تبادل حرارت از طریق جدار ساختمان به حداقل ممکن رسانده شود و از تابش آفتاب در مواقع سرد و جریان خنک بادهای مطبوع در مواقع گرم حداکثر استفاده به عمل آید. ساختمانهای این مناطق تقریبا به هم فشرده و متراکم هستند و گاه در چند طبقه ساخته شده اند، ولی تراکم در حدی است که جلوی بادهای مطبوع گرفته نمی شود. ساختمانها غالبا دارای حیاط مرکزی هستند و بنا در چهار طرف حیاط ساخته شده است. این امر امکان استفاده از اتاق های رو به آفتاب ( رو به جنوب) را در زمستان و اتاقهای پشت به آفتاب ( رو به شمال) را در تابستان فراهم می کند. پنجره ها زیاد کوچک نیستند و بدین وسیله در زمستان آفتاب بیشتر و در مواقع گرم حجم بیشتری از بادهای خنک مطبوع ، به داخل اتاق وارد می شود. 14

.6 روش تحقیق

نوع تحقیق این پژوهش کاربردی و روش بررسی آن مبتنی بر روش توصیفی و تحلیل است. به منظور جمع آوری اطلاعات از روشهای مختلف اسنادی ، کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. در ابتدا برای بررسی خطوط دور محله مورد نظر و اینکه مرز دقیق محله در کجا قرار دارد به محله رفته و با پرسش از افراد این مرز به طور حدودی ترسیم شد. در ادامه با استفاده از نقشه های خانه های ثبت شده در میراث فرهنگی مشهد و تطبیق آنها با رفتن به منطقه و بررسی خانه ها به بررسی صحت نقشه ها پرداختیم بعد از این مراحل پلان و سپس دیاگرام خانه ها ترسیم شده تا به روابط آنها دست یابیم.

مبانی نظری مرتبط با موضوع تحقیق با روش اسنادی و کتابخانه ای بررسی گردیده است که مبانی نظری مرتبط با این پژوهش برگرفته از دسته بندی موراتوری است. (مدرسه معماری موراتوری از پیروان مهم نگرش تاریخی – تکاملی به محیط مصنوع و معماری می باشد. این مدرسه معماری از گونه شناسی بهره های مختلفی گرفته است. از آنجا که تاریخ معماری بسته اصلی کار موراتوریها می باشد، درس گرفتن از آن و تاثیر آن بر معماری و معماران معاصر از اساسی ترین موضوعات این مدرسه می باشد. مقایسه معماری گذشته و اصل پیوستگی آن و دلایل شکستگی معماری سنتی و آغاز شکل گیری معماری مدرن مقدمه نوشته های نظریه پردازان این مدرسه معماری را به خود اختصاص می دهد. روند گونه شناسی آنها بصورت زیر می باشد که پس از انتخاب مکان و قیاس مورد نظر بازسازی زنجیر تاریخی شیء مورد نظر صورت می گیرد. گونه های مختلف در مقیاس های منطقه ، شهر ، بافت و معماری شرایط کنونی آنها را نشان می دهد و آنها را می توان آخرین حلقه زنجیر تکاملی گونه ها آن مکان خاص دانست. کار محقق معمار گونه شناس شناخت حلقه های دیگر این زنجیر است که در طول تاریخ شکل گرفته اند به سخن دیگر شناخت بازسازی حلقه های آغازین تا حلقه های کنونی محور اصلی کار اوست. 15(

تصویر شماره :1 عکس هوایی خیابان نواب صفوی16

تصویر شماره :2 نقشه محدوده محلات مشهد 17تصویر شماره :3 تعیین محدوده محله پایین خیابان18

معرفی محدوده مورد مطالعه : مشهد در استان خراسان رضوی قرار دارد.این شهر در اقلیم شماره 4 دسته بندی طاهباز یعنی کوهپایه های کم ارتفاع قرار دارد.یکی از محلات قدیمی مشهد محله پایین خیابان (تصویر شماره (2در محدوده حرم امام رضا است . قدیمی ترین بافت های مسکونی شهر مشهد به دلیل مجاورت با حرم امام رضا (ع) در محله های اطراف حرم قرار دارند که این محله دارای بیشترین خانه های ثبتی میراث فرهنگی می باشد که تعداد آن 10 خانه می باشد. محله پایین خیابان میان محلات عیدگاه و نوغان قرار دارد(تصویر شماره (3، لذا عمر و قدمت آن کمتر از محله عیدگاه نیست، اما تا پیش از احداث خیابان توسط شاه عباس صفوی (آغاز سده یازدهم هجری) محله مزبور قطعا به این نام خوانده نمی شد . اگر چه پایین خیابان پس از انقلاب اسلامی به خیابان »نواب صفوی« (تصویر شماره (1تغییر نام یافته اما مردم مشهد آن را پایین خیابان یا »ته خیابان« می خوانند که این جمله به دلیل اینکه در پایین پای حضرت قرار دارد پایین خیابان نام گرفته است (تصویر شماره .(4 طول این محله حدود یک کیلومتر از حرم مطهر تا دروزاه پایین خیابان می شده است.

خانه های ثبتی به شرح زیر است:

-1 زرین زاده: مربوط به دوره قاجار - قدمت آن 110 سال پیش است. این خانه از ابتدای ساخت در مالکیت آقای زرین زاده است در دو طبقه در 4 طرف حیاط مرکزی می باشد. 19

-2 بلخاست: مربوط به دوره قاجار- قدمت 110 سال پیش . بخش اصلی این بنا در دو طبقه بصورت دو طرفه . 20
-3 توکلی: دوره قاجار- قدمت 90 سال پیش . مالک اولیه آقای کشمشیان . در دو طبقه یکطرفه. 21
-4 اردکانی: اواخر قاجار- قدمت 85 سال پیش و در دو طبقه سه طرف حیاط مرکزی . 22
-5 حناساب : اواخر قاجار اوایل پهلوی- قدمت 80 سال پیش . مالک آقای کشمیری – دو طرفه . 23
-6 کرمانی: اواخر قاجار- در دو طبقه – سه طرف حیاط.
24 -7 سیدان: اواخر قاجار- دو طبقه سه طرف حیاط مرکزی. 25
-8 ناظران: اواخر قاجار – دو طبقه سه طرفه ( طبق مشاهدات میدانی اکنون تخریب شده است)26
-9 امیری: اواخر قاجار- 62 سال پیش – مالک آقای عطار نژاد- دو طبقه دو طرف حیاط. 27
-10 رحیمیان: اواخر قاجار 62 – سال پیش – دو طبقه دو طرفه( یک طرف آن تخریب شده است. 28

تصویر شماره : 4 عکس قدیمی محله 18