بخشی از مقاله
کاربرد اصول معماري پایدار در جهت راهکارهاي طراحی مجتمع هاي مسکونی در مناطق کوهستانی ایران نمونه موردي:شهر خرم آباد
چکیده
مهم ترین دغدغه اي که موجبات تعمق و توجه جدي صاحب نظران و برنامه ریزان شهري را به سوي مفهوم "توسعه پایدار شهري " جلب نموده، واقعیت رشد شتابان شهرنشینی , و ایجاد شهرك ها و مجتمع هاي مسکونی در جهان امروز و تداوم آن در آینده از یکسو و رشد حیرت آور چشمگیر کلان شهرها به ویژه در مناطق کوهستانی و غربی ایران ، پیامدهاي زیانبار آن براي ساکنان این مناطق می باشد. در ترسیم الگوي توسعه معماري پایدار شهري محورهایی چون پایداري اقتصادي، پایداري اجتماعی و فرهنگی و پایداري زیست محیطی نقش راهبردي دارند. توسعه کالبدي- فیزیکی شهرها در مناطق کوهستانی، دوري از طبیعت و قطع رابطه انسان با محیط زیست طبیعی، از عوامل جدایی ناپذیر رشد و توسعه روزافزون شهرنشینی است. شهرستان خرم آباد که از مناطق کوهستانی ایران به شمار می آید و در چند سال اخیر با افزایش بی رویه جمعیت روبه رو گردیده است دچار توسعه نامتقارن در ابعاد متفاوت گردیده که نتیجه آن عدم توجه به اصول معماري پایدار در ساخت و سازها و بالاخص در طراحی مجتمع هاي مسکونی به وضوع قابل لمس و مشاهده است.بی توجهی به فرهنگ اهالی منطقه،مسائل اقلیمی،توپوگرافی منطقه،اقتصاد مردم و... که همگی از اصول دستیابی به معماري پایدار میباشند موجبات عدم آسایش و حس سر زندگی در ساکنین مجتمع هاي احداثی شهرستان شده است.
این مقاله بر آن است ضمن بررسی و ریشه یابی مشکلات مجتمع هاي مسکونی و تحلیل عملکردي از لحاظ رعایت اصول معماري پایداردر شهر خرم آباد به ارائه راهکارهایی در طراحی مجتمع ها و شهرك ها ي مسکونی ،در راستاي دستیابی به توسعه پایدار شهري با رعایت اصول معماري پایدار بپردازد.
روش تحقیق صورت گرفته در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و همچنین کیفی خاص در راستاي کیفیت بخشیدن به سطح زندگی مردم شهر خرم آباد، و به صورت جمع آوري اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه کتابها،مقالات ،مجلات مختلف مرتبط با توسعه پایدار در شهر و مجتمع هاي مسکونی و همچنین بازدید میدانی میباشد.بررسی ها شامل بررسی ابعاد فیریکی و استاندارد هاي معماري و طراحی،تاثیرات اقلیم و توپووگرافی و سایر اصول معماري پایدار و همچنین تاثیر گذار بر آسایش ساکنین که موجبات عدم حس سرزندگی گردیده ،انجام شده. است.نتایج حاصل از این پژوهش جهت استفاده و کاربرد سازمان ها و شرکت ها . نهاد ها ي مرتبط با امر ساخت و ساز در راستاي رعایت این اصول و معیارها قابل استفاده می باشد.
کلمات کلیدي: معماري پایدار،توسعه پایدار،مجتمع مسکونی،مناطق کوهستانی،خرم آباد
-1 مقدمه
واژه توسعه پایدار از اواسط دهه 70 میلادي و پس از بحران نفتی سال 1973 بسیار به کار رفته است. امروزه بحث توسعه پایدار یکی از بحث هاي مهم و رایج در سطح بین المللی است. سازمان ها و نهادهاي طرفدار محیط زیست در جهان و هم چنین سازمان ملل از مهم ترین ارگان هاي دخیل در این امر هستند، در واقع بحث توسعه پایدار به دنبال دو تحول اساسی در سطح بین المللی مطرح شد که یکی بحران نفتی سال 1973 و دیگري اعتراضات گروه صلح سبز و طرفداران محیط زیست بر آلودگی زمین و نابودي محیط زیست در اثر توسعه صنعتی و انباشت زباله هاي سمی کارخانجات و نیز آسیب دیدگی لایه اوزون بود.(محمدي، 1378، (44 کاربست واژه توسعه پایدار و پایداري از اوایل قرن بیستم در کتاب ها و نوشته ها بوده است ؛ اما بحث هاي جدي و کارشناسانه پس از دو واقعه مذکور آغاز شد که نقطه اوج این بحث ها منجر به کنفرانس جهانی توسعه پایدار ملقب به اجلاس زمین در سال 1992 در شهر ریودوژانیرو برزیل منجر گردید که بعده ا به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامه اي در جهت ارائه راهبردهایی براي حرکت در جهت توسعه پایدار کشورهاي جهان صادر گردید و کشورهاي جهان ملزم به پیروي از این قطعنامه شدند. ده سال بعد در سال 2002 کنفرانس دیگري در شهر زوهانسبورگ در آفریقاي جنوبی در سطح وزراي کشورها و کارشناسان محیط زیست برگزار شد و هدف آن تأکید بر مصوبات کنفرانس ریو و اجرایی تر کردن این مصوبات در سطح جهانی بود.(حبیب، 1386، (202 توسعه پایدار و توسعه پایدار شهري طی دهه هاي اخیر به تدریج به پارادایم نوین و مسلطی در ادبیات نظري و علمی رایج در باب توسعه و برنامه ریزي شهري تبدیل شده است . این پارادایم اگرچه ناظر به برداشت ها و تفسیرهاي گوناگون می باشد، اما در مجموع بر" پایداري "و استمرار توسعه براي همگان و نسل هاي آینده طی زمان و بر همه جانبه نگري ابعاد پیچیده اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی فرآیند توسعه در سطح یک کشور یا شهر تأکید دارد. (راهنمایی، 1385، (178 -2
مسکن در ایران:
تامین مسکن در جامعه از مهمترین ضروریات هر جامعه بشري است و تنها زمانی انسان می تواند فعالیتهاي فکري واجتماعی خود را به خوبی دنبال نماید که محلی مناسب براي استقرار خود وخانواده اش داشته باشد.
در پی تحولات اجتماعی و کوشش هایی که در قرن اخیر به عمل آمده, تامین مسکن مناسب از جمله مسئولیت هاي دولت و حکومت قرار می گیرد و در کنار تاٌسیسات اجتماعی , بهداشتی و آموزشی با برنامه ریزي هاي ویژه و مفید, در قالب سازمان هاي ساخت و ساز مسکن و وزارت خانه هاي مربوطه پایه گذاري می گردد.( نوربرت شوئنوئز ـ مسکن، حومه و شهر ـ ترجمه: دکتر شهرام پور دیهیمی ـ چاپ اول (1380 تامین مسکن براي افراد جامعه باید با دستمزدها و درآمدهاي مشروع تناسب داشته و در سازگاري کامل باشد و هر فردي که با مسئولیت, کار وپیشه خود را انجام می دهد, در هر مقامی که باشد باید بتواند از طریق کار خویش, مسکن خود را نیز تاٌ مین کند. این بحث جدي نیست چرا که دنیاي اجتماعی امروز و کشورهاي مترقی این امر را در الویت هاي خود قرار داده و به این ضرورت کاملاً اشراف داشته اند ولی متاٌسفانه کماکان در ایران, همچنان با بحران در این امر مواجه هستیم . (اهري ، زهرا و دیگران ـ مسکن حداقل ـ چاپ اول ـ انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ـ تهران ( 1367
مساله پژوهش:
شناخت دقیق اصول معماري پایدار،درك قابلبت هاي آن به جهت کاربرد روبه افزایش آن در بخش ساختمان و مسکن براي طراحان ضروري به نظر میرسد.اصول معماري پایدار شامل طراحی بر اساس صرفه جویی در مصرف منابع،طراحی بر اساس
حفظ چرخه حیات زیست و طراحی بر اساس آسایش انسانی میباشد.براي رسیدن به این اصول راهبردهایی مطرح شده است که در مسیر توسعه پایدار و فراهم کردن معماري منطبق با آن از منظر حرفه مندان این حوزه ارائه شده است:
-1طراحی مطابق با اقلیم-2ایجاد خرد اقلیم مطلوب -3گرمایش و سرمایش مطلوب و روشنایی-4استفاده از انرژي هاي تجدید پذیر 5 -استفاده از خلاقیت در طراحی معماري -6مصالح،سازه و تکنیک هاي ساخت -7حفاظت و بهبود بخشیدن ارزشهاي طبیعی 8 -معماري بعنوان ارگانیزم زنده -9کارآمدي فضا -10طراحی بر اساس آسایش انسان -11 رعایت اصول معماري ایرانی و اسلامی
اهمیت وضرورت پژوهش:
رعایت نکردن اصول معماري پایدار در شهرها و اقلیم هاي مختلف ایران بخصوص مورد مطالعه(شهر خرم آباد) و عدم توجه به آنها معماري و صنعت ساختمان(مجتمع هاي مسکونی) را در فرایند معکوس رشد پایدار قرار خواهد داد .توسعه پایدار با ایجاد تعادل بین فناوري و حفظ و بهبود سلامت،اقتصاد و شرایط اجتماعی به ارتقاع سطح کیفیت زندگی در جوامع صنعتی براي اینکه زیستگاه انسان در مقیاس شهر و یا کوچکتر براي باز هاي طولانی پایدار بماند تاثیرات مخرب آن بر محیط باید کم و محدود شود و زندگی و وضعیت و شرایط کاري و شغلی آن باید خوشایند باشد میپردازد
روند تحقیق:
روند تحقیق در این پژوهش با توجه به دلایل انتخاب موضوع که در بالا آمد به صورت زیر می باشد . فصل اول : بررسی دلایل انتخاب موضوع به همراه گزارشی از روند پژوهش .
فصل دوم : تجزیه وتحلیل شرایط جغرافیایی ، اقلیمی، طبیعی و ارائه راه حلهایی براي برقراري سازگاري بین طرح و شرایط منطقه اي که سایت در آن واقع شده است .
فصل سوم : مطالب این فصل شامل مطالعات تاریخی، فرهنگی و اجتمائی منطقه و سایت مورد نظر می باشد.
فصل چهارم : در این فصل ابتدا خصوصیات مشترك معماري مسکونی ایران بررسی شده است و پس از آن به بررسی برخی از مهم ترین مفاهیم و ویژگیهاي سکونت و مسکن درجامعه سنتی ایران پرداخته شده است. مطالعات مربوط به شناخت معماري مسکونی خرم اباد به همراه بررسی تفاوت بین مسکن سنتی و واحد مسکونی معاصر قسمت هاي دیگر این فصل را شامل می شود .
فصل پنجم : در این فصل سعی شده است انواع مسکن معرفی ، خصوصیات و ویژگیها ( مزایا و معایب ) هر کدام به همراه بررسی یک نمونه ذکر گردد.
فصل ششم : در این فصل در ابتدا به بررسی اهداف انسان از ایجاد مجموعه هاي مسکونی پرداخته شده است سپس مسائلی که در مورد طراحی یک مجموعه مسکونی باید در نظر گرفته شوند ارائه شده ،.
فصل هشتم : در این فصل استانداردهایی که درطراحی مجموعه هاي مسکونی باید رعایت گردد بیان شده است.
روش تحقیق:
ا نجام هر کار تحقیقی مستلزم فرآهم آوردن مقدمات طرح یعنی روشها و تهیه مواد و داشتن مواد لازم و ضروري در رابطه با پروژه تحقیقی است از اینرو روش تحقیق صورت گرفته در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و همچنین کیفی خاص در راستاي کیفیت بخشیدن به سطح زندگی مردم شهر خرم آباد، و به صورت جمع آوري اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه
کتابها،مقالات ،مجلات مختلف مرتبط با توسعه پایدار در شهر و مجتمع هاي مسکونی و همچنین بازدید میدانی میباشد.
سؤال پژوهش:
-1آیا در طراحی مجتمع هاي مسکونی شهر خرم آباد اصول طراحی پایدار رعایت گردیده است؟ -2آیا به هویت فرهنگی ساکنین در طراحی ها توجه شده است؟
-3آیا به حفظ سیستم هاي اکولوژیکی توجه شده است؟
-4ایا راهکارهاي طراحی میتواند راهی به سوي توسعه پایدار باشد؟
-3نگاهی اجمالی به لرستان با مرکزیت لرستان با تاکید بر عوامل تاثیر گذار بر طراحی معماري:
خرم آباد با مساحتی حدود 6223 کیلومتر مربع مرکز استان می باشد و داراي طول شرقی 21 دقیقه و 48 درجه و عرض شمالی 29 دقیقه و 33 درجه می باشد .
شکل شماره 2و1 جغرافیاي سیاسی استان لرستان و شهرستان خرم اباد- منبع، مرکز امار ایران -3 -1اقلیم :
در استان لرستان سه ناحیه ي آب و هوایی دیده می شود :
ناحیه خشک و سرد کوهستانی : این ناحیه ، مناطق نسبتاً مرتفع – بیش از 1400 متر را شامل می شود . پایین بودن میانگین دماي سالانه ، تفاوت دماي شب و روز و بارش بیش تر ، در مقایسه با سایر مناطق ، باعث تفاوت این ناحیه ي آب و هوایی با سایر نواحی شده است . (کسمایی مرتضی ـ اقلیم و معماري ـ انتشارات بازتاب ـ چاپ اول ـ (1378
-3-2بارش :
پراکندگی بارش در سطح استان به دو عامل ارتفاع و جهت ناهمواري ها بستگی بیشتري دارد ، همانطور که می دانید با افزایش ارتفاع تا حدي معین میزان بارش افزایش می یابد . جهت ناهمواري هاي استان نیز در میزان بارش مؤثر است
-3-3دما
دما در منطقه تابعی است از ارتفاع و بآن نسبت عکس دارد میانگین ماهانه ما بطور متوسط به ازاء هر صد متر کمی کمتر از 1 درجه سانتیگراد کاهش می یابد .
-3-4وضعیت یخبندان
تعداد روزهاي یخبندان هر ایستگاه تابعی از ارتفاع آن ایستگاه می باشد .
-3-5باد
بادهاي حوضه خرم آباد مربوط به بخشی از چرخش بزرگ سیاره اي است که منطقه خاورمیانه را تحت تأثیر قرار می دهد . کانون اصلی این بادها سیستم هاي گوناگون فشاري است که د ر طی سال به تناوب جابجا می شوند و مسیر اصلی و سرعت بادها را دستخوش تغییر قرار می دهند .
بادهاي غالب در این منطقه داراي جهاتی بین جنوب ، جنوب غربی تا غرب و شمال غرب بوده که میانگین فراوانی آنها جمعاً به %20 می رسد .
-3-6جمعیت :
براساس سرشماري سال 1375 حدود 2/6درصد کل جمعیت کشور در استان لرستان زندگی می کنند.و تراکم نسبی در این استان 56/5در هر کیلو متر مربع است وجمعیت استان طبق آمار سال 1375 حدود 1584000نفر می باشد.
نمودار شماره1 نمودار هرم سنی استان نمودار شماره2 نمودار رشد جمعیت استان منبع مرکز آمار ایران
-4 تاریخ خرم آباد :
این شهر تاریخ چند هزارساله دارد و یکی از شهرهاي قدیمی ای ران است که از آغاز پیداش فرد تا کنون قرن هاي مختلف و متعددي از جمله کاسی ها ، بابلی ها ، عیلامی ها ساسانیان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و … را تجربه کوه است . در پیرامون این شهر آُثار متعددي از ادوار فوق باقی مانده است . خرم آباد در میان دره اي قیفی شکل و پر آب جاي گرفته است و قلعه هاي تاریخی و قدیمی آن محل امنی و محکم براي حاکمان زمان در برابر مهاجمان و شورشیان بوده است . خرم آباد شهري تجاري ، خدماتی ، نظامی که به عنوان مرکزاستان لرستان ، در کنار توسعه ناموزدن ، موجبات جذب مهاجران شهري و روستایی را فراهم آورده است . شکل و ترکیب شهر خرم آباد بیشتر تابع عوامل جغرافیایی آن است . بطوریکه فشار جمعیت و خانه هاي شهري را تا کمرکش کوه پیش برده است .
شکل شماره5 نمایی از شهر خرم آباد-www.mirmalas.com
-5بررسی نمونه هاي مجتمع مسکونی شهرستان خرم آباد0موردي(مجتمع مهستان)
مجموعه مسکونی افلاك خرم آباد مهستان در بخش شرقی خرم آباد و در مجاورت جاده اصلی خرم آباد – بروجرد ، با زیربناي 64254 مترمربع در 9 بلوك بنام هاي A3,A2,A1 و B3,B2,B1 و C3,C2,C1 در 9 الی 16 طبقه و 378 واحد مسکونی همراه با ساختمان جنبی خدماتی و مجموعه فضاي سبز طراحی شده است .
استقرار مناسب در برابر باد ، تابش آفتاب ، ایجاد بهترین دید براي ساکنین طبقات، عدم اشرافیت از جمله عوامل متعددي است که در جانمائی و استقرار 9 برج مسکونی در زمین موجود بامساحت 2/4 هکتار مد نظر بوده است .
طراحی این مجموعه مسکونی مبتنی بر یک شبکه منظم مدولاسیون استوار می باشد که هماهنگی مطلوبی در پلانها و نماها و نیز در مبلمان و معماري داخلی فضاهاي موجود دیده میشود .
فرم بناهاي مورد طرح با الهام از اقلیم و فرهنگ کهن و اعتقادات و دین مردم منطقه صورت پذیرفته است بطوري که پلان ساختمانها تا حد ممکن متراکم ، محصور و درونگرا مورد طرح قرار گرفته است .
شکل شماره 6 نمایی از مجتمع مسکونی افلاك منبع وبلاگ خرم آباد نو-www.mirmalas.com
-6الف-آپارتمان مروارید غرب:
مروارید غرب در مرکز شهر ، دردست احداث می باشدکه داراي طبیعتی سرسبز مشرف به رودخانه شهروکوههاي شهرمی باشد که داراي ویژگیهاي منحصربفرد زیر می باشد:
-1استقرار در توریستی ترین منطقه شهر-2 چشم انداز جذاب و دیدنی به طبیعتی سرسبز-3 داراي مقاومت مجاز بالاي خاك در پی -4( q=4)طراحی سازه جهت مقاومت در برابر زلزله با ریشترهاي بالا-5نماي بسیار زیبا و منسجم با تلفیقی از احجام هندسی-6داراي امکانات آپارتمان هاي مسکونی به روز دنیا-7 استفاده از مصالح آکوستیک (عایق صوتی ) جهت آسایش ساکنین
شکل شماره 7 نماي آپارتمان مروارید غربwww.mirmalas.com
-7الف--1-1تحلیل عملکردي مجتمع بر اساس عوامل گوناگون:
گردش وسایل نقلیه و عا بران پیاده :
ترافیک پیاده وسواره دوعامل عمده در استقرارخیابانهاست.اتومبیل،کامیون و وسایل نقلیه اضطراري بایدتاحدامکان به ورودي ساختمان نزدیک باشندو راههاي اصلی پیاده،باید افراد راتاحدممکن به صورت مستقیم به ساختمانها هدایت کنند. عوامل دیگر،مانندزهکشی وتاسیسات رفاهی در موقعیت خیابانها مؤثرند.
-7الف--2-1طراحی محوطه :
محوطه باید به نحوي باساختمان تلفیق شود که به عنوان جزیی نا متناقض بامنظرکلی مطرح گردد.در طراحی محوطه وبه منظور مقابله با نور ،کاهش حجم ساختمان،فراهم اوردن مقیاس در زمین و تعیین خطوط تقسیمات محوطه،گیاهان باید به
صورت مطلوب مورد استفاده قرار گیرند(مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ـ تهران 1276 ـ چاپ دوم) با استفاده ازگیاهان می توان فضاهاي خدماتی،ساختمان پارکینگ ومحوطه پارکینگ را پوشاند.لوازم نصب کردنی نورپردازي وغیره وبعضی از تجهیزات مکانیکی که قابل دیدن هستند،باید در طراحی مجموعه از نظر سیماي کلی مورد توجه قرار گیرند. ابعاد بدن انسان باید در طراحی فضاهاي خارجی ومحوطه سازي بویژه در مورد علائم و تجهیزات محوطه،مورد توجه قرار گیرند.( کلانتري، ایرج ـ راهنماي طراحی معماري ساختمان هاي بلند مسکونی)
-7الف--3-1اشراف :
درون گرایی یک اصل درمعماري ایرانی است. اصولاً شکل گیري فضاهاي مختلف،بویژه فضاهاي مسکونی،متاثر از اعتقادات خاص ای رانیان مبنی بر احترام به زندگی خصوصی و عزت نفس است. در خانه درونگرا،تنها فضایی که از منطقه بسته بیرون می آید وبا فضاي خارجی ارتباط می یابد،هشتی است.تاثیر این درون گرایی در معماري
