بخشی از مقاله
مکان یابی مدارس غیرانتفاعی (مطالعه موردی: شهرک گلسار شهر رشت)
چکیده
امروزه یکی از معضلات اصلی در شهرهای بزرگ ایران به ویژه شهر رشت، پراکندگی فعالیتهای وابسته، مشابه و یا همسو در سطح شهر رشت است که این امر خود موجب اتلاف انرژی و زمان، تحمیل بار زیاد اقتصادی بر دوش مردم و نیز تاخیر در انجام مبادلات اقتصادی و تجاری است . تمام این معضلات برنامهریزان را بر آن داشته تا با مکانیابی بهینه ضمن صرفهجویی در زمان و انرژی موجب سهولت و رونق در مبادلات مختلف در عرصه اجتماع گردند. یکی از مسائل مهم و در عین حال بغرنج مکانیابی صحیح کاربریهای عمومی بالاخص فضاهای آموزشی میباشد، چراکه با گسترش بیرویه و کنترل نشدهی شهر رشت، مهاجرت بیرویهی روستاییان به آن، رشد سریع جمعیت، رواج حاشیه نشینی و... تناسب و انسجام منطقی شهر را بهم ریخته و حساسیت امر مکان-یابی بهینه فضاهای آموزشی در شهر رشت را مضاعف نموده است. در این راستا وضع موجود مدارس غیرانتفاعی شهرک گلسار رشت از حیث توزیع فضایی و مکانی با استفاده از تحقیق میدانی و با اتکا به روش توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت . یافتهها نشان میدهد، در معیارهایی چون رعایت حریم رودخانه 3 مدرسه (معادل (%7 ضوابط مکانیابی را رعایت نکردهاند، 2 مدرسه (معادل (%5 در کوچههای بنبست واقع شدهاند، در ارتباط با رعایت فاصله 500 متری از بیمارستان و مراکز درمانی 3 مدرسه (معادل (%7 دارای وضعیتی نامناسب هستند و 12 مدرسه (معادل (%30 در فاصله کمتر از 100 متری یکدیگر واقع شدهاند و 4 مدرسه (معادل (%10 در راههای شریانی درجه 1 مکانگزینی گردیدهاند. اکثر مدارس غیرانتفاعی محدوده گلسار در کاربری مسکونی داخل بافت متراکم و بصورت استیجاری مکانگزینی شدهاند که این امر خود گویای عدم رعایت ضوابط و مقررات مربوط به مکانیابی فضاهای آموزشی میباشد. با توجه به ماهیت تحقیق مشخص شد مدارس غیرانتفاعی از نظم و قاعده کمتری نسبت به مدارس دولتی جهت مکانگزینی پیروی مینمایند.
واژههای کلیدی: مکانیابی، مدارس غیرانتفاعی، شهرک گلسار، کلانشهر رشت.
-1 مقدمه
با افزایش جمعیت در شهرها بخصوص شهرهای بزرگ کشورمان حجم تقاضا برای خدمات شهری نیز افزایش یافته است . ولی به علت ساختار اقتصادی-سیاسی کشور همواره سرعت پاسخگویی به نیازها از سرعت رشد نیازها کمتر بوده است. به طور ی که در بسیاری از شهرها ارائه تسهیلات و خدمات شهری همپای رشد جمعیت نبوده و علاوه بر کمبودهای موجود در خدمات شهری، استقرار و مکانیابی نامناسب و عدم هماهنگی آنها با بافت شهری نیز همواره مشکلاتی را در ارائه این خدمات بوجود آورده است. امروزه موفقیت شهرها در نیل به پایداری، دسترسی به منابع و عناصر اصلی شهری را ضروری ساخته است، به گونهای که میبایست تمام شهروندان بتوانند نیازهای خدماتی و شهری خود را با هزینه کم و سرعت ز یاد تامین نمایند. بنابراین توزیع مناسب کاربریها با توجه به اصول سازگاری، کارامدی، و امنیت حائز اهمیت است. دراین میان فضاهای آموزشی در زمره کارکردهایی است که از اهمیت روزافزونی برخوردار بوده و با توجه به جوانی جمعیت کشورمان، لزوم تاسیس مدارس جدید و مکانیابی بهینه و مناسب آنهامستمراً بیشتر میشود. مکانیابی درست و توزیع بهینه مدارس میتواند ضمن فراهم نمودن امکان حصول به عدالت اجتماعی، مشکلات فیزیکی و اقتصادی ناشی از طی مسافتهای طولانی را کاهش دهد و بر کیفیت آموزشی بیافزاید (حیدری و احدنژاد، . (1388 بیان ویژگیهای محیطی محدوده مورد مطالعه، انتخاب مکان مناسب برای واحدهای آموزشی و ظرفیت مکان به عنوان یک عامل اساسی تعیین کننده در سطوح خدمات آموزشی خواهد بود، اندازه و ابعاد این ستون باید جوابگوی فعالیت آموزشی در دو بعد جزئی و کلی باشد.
-2 اهمیت و ضرورت تحقیق
بروز مشکلات و نابسامانی ناشی از رشد فزاینده در شهرهای بزرگ مدیران شهری را به چالش فزایندهای در ارائه راهبرد بهینه جهت پاسخگویی به مشکلات حاصل از رشد فزاینده به تحرک وادار کرده است. همزمان با رشد و گسترش شهرها مسائلی از قبیل محدودیت منابع و عدم مکانگزینی کاربریهای خدماتی در سطح شهر، برنامهریزان و متخصصان مرتبط با شهر را به اتخاذ تدابیر و راهبردهایی برای فائق آمدن به این نابسامانیها ملزم ساخت که یکی از این راهبردها، انتخاب و مکانگزینی بهینه است. انتخاب و مکانگزینی سعی دارد با قانونمند کردن شاخصها و عوامل تاثیرگذار در تصمیم-گیری و ارائه راهکارهای منطقی، تصمیمگیران و برنامهریزان را در انتخاب مکانهای مناسب برای انجام فعالیتها یاری کند. امروزه گسترش فضایی و فیزیکی شهرها، افزایش جمعیت و بوجود آمدن فعالیتهای جدید در ساختار شهر باعث شده است تا در شهر متغیرهای مختلفی وارد شوند. مکانیابی انتخاب مکانهای بهینه جهت ایجاد مراکز غیردولتی با توجه به عنوان اقتصادی و اجتماعی، دسترسی، ساختارهای فضایی و کالبدی، عنوان فرهنگی و اقتصادی از پیش مطلوبتر میباشد که اگر این مکانها در نقاط مناسبتری جانمایی و مکانیابی شوند آثار مثبتتری بر ارتقاء کیفی آموزشها و حفظ سلامت روحی و جسمی دانشآموزان که آیندهسازان جامعه هستند خواهند گذاشت (صابری و همکاران، .(1390
این پژوهش در نظر دارد تا با استفاده از اصول برنامهریزی و معیارهای آموزش و پرورش به بررسی مکانی و فضایی مدارس غیرانتفاعی در محدوده شهرک گلسار رشت پرداخته و مشکلات ناشی از عدم رعایت ضوابط و مقررات را در این محدوده یاد آور شویم تا ضوابط و مقررات در آینده با نگاه دقیقتر متوسط مدیران شهری اعمال شود و به این سوال پاسخ دهد که آیا توزیع مکانی و فضایی مدارس غیر انتفاعی در سطح شهرک گلسار مناسب است؟
-3 متدولوژی تحقیق
این پژوهش از لحاظ گردآوری دادهها توصیفی و تحلیلی میباشد. در این راستا برای جمعآوری اطلاعات مورد نیاز، مطالعات در دو قالب کتابخانهای و میدانی انجام شد دادههای مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، مجلات علمی پژوهشی، استفاده از یافتههای محققان دیگر و همچنین بررسی میدانی(پیمایش)، با استفاده از مصاحبه، مشاهده و ... گردآوری شده است. در مرحله بعدی با استفاده از لایههای اطلاعاتی موجود در شهر و امکانات سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS در مکانیابی مراکز آموزشی غیرانتفاعی در محدوده تحقیق (شهرک گلسار کلانشهر رشت) مورد تحلیل قرار گرفت. جامعه آماری پژوهش مراکز آموزشی غیر انتفاعی 39) باب در کلیه مقاطع)، شهرک گلسار شهر رشت میباشد.
- نمونه تحقیق در این پژوهش دانش آموزان مقاطع تحصیلی مذکور می باشند.
- محدوده زمانی تحقیق فروردین 1393 الی شهریور 1393 میباشد.
- جمعیت شهر رشت طبق سرشماری سال 1390 تعداد 639951 نفر میباشد.
-4 مبانی نظری تحقیق
- برنامهریزی شهری
برنامهریزی شهری را میتوان ایجاد محیطی راحتتر، آسانتر، دلپذیرتر و لذتبخشتر برای شهرنشینان دانست. برنامه-ریزیاساساً یک روش اندیشیدن به مسائل اجتماعی و اقتصادی است و جهتگیری آن عمدتاً به سوی آینده است و به ارتباط میان اهداف و تصمیمات گروهی توجه دارد و در جستجوی خط و مشیها و برنامههای جامع است و میتوان آن را یک تلاش ذهنی قلمداد کرد (زیاری، .(1383
- مکانیابی
مجموعهای از اصول است که با توجه به آن مکان بهینه فعالیتهای آموزش و پرورش و ارائه خدمات آموزش دولتی و غیرانتفاعی تعیین میشود در واقع فعالیت است برای تشخیص و تعیین مکان و استقرار مراکز خدمات صورت میگیرد (کریمی، .(1382
-5 مکانیابی فضاهای آموزشی و شرایط محیطی
شرایط محیطی بیان ویژگیهای جغرافیایی اوضاع طبیعی نظیر شرایط آب و هوایی زمین شناسی و توپوگرافی منطقه مورد مطالعه میباشد. انتخاب مکان مناسب برای واحدهای آموزشی بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی میسر نخواهد بود در زیر شاخصهای محیطی که در مکانیابی فضاهای آموزشی در نظر گرفته شدهاند بیان میشود:
- مکان یابی فضاهای آموزشی با توجه به شیب
مراکز آموزشی در سطح شهر باید به نحوی انتخاب گردد که شیب زیاد مانع کارایی آنها نشود، در این مورد مراکز بهترین شیب3 تا 5 درصد است ولی شیب صفر تا 10 درصد قابل قبول است.
- مکانیابی واحدهای آموزشی با توجه به وزش باد
محیط آموزشی از نظر همجواری با سایر ساختمان ها و عوامل جغرافیایی باید به گونهای باشد که امکان حرکت و در نتیجه تهویه مواد وجود داشته باشد. نحوه استقرار آن به گونهای باشد که اثرات بادهای فراهم کاهش یافته و برخورداری از
بادهای مناسب افزایش یابد. به طوری که حداکثر استفاده از جریان هوای مناسب برای تهویه طبیعی بوجود آید. در صورتی که محیط آموزشی در معرض وزش بادهای شدیدی قرار داشته باشد باید امکان ایجاد فضای سبز توسط درختان و بوتهها برای مقابله با آن فراهم باشد، با توجه به باد غالب منطقه، محل احداث واحد آموزشی نباید در مسیر انتشار دود، کانال فاضلاب و...
قرار گیرد همچنین تا حد امکان جهت ورزش باد غالب منطقه بهتر است از طرف بیمارستان به طرف مجتمعهای مسکونی نباشد.
- مکانیابی واحدهای آموزشی با توجه به تابش آفتاب
جهت ساختمانهای بهداشتی-آموزشی بهتر است به گونهای باشد که حداکثر تابش آفتاب به داخل ساختمان به هنگام زمستان و جلوگیری از نفوذ تابش شدید در تابستان فراهم آید (پورمحمدی، .(1382
-1-5 کاربریهای سازگار و ناسازگار با فضاهای آموزشی
- فضای سبز، آتش نشانی، مراکز پلیس، نیروی انتظامی، مراکز فرهنگی، سینما و تئاتر.
- شبکهی ارتباطی حمل و نقل گسترده و تأسیسات شهری .
- سازگاری نوع فعالیت مورد با فعالیتهای همجوار، مناسب بودن مکان و فعالیتهای مورد نظر با نیاز منطقه (ظرفیت).
فضای آموزشی نباید در مجاورت کاربریهای ذیل باشد: (نا سازگار)
- شهرک صنعتی و کارخانجات با آلودگی بالا.
- شریانهای شهری درجه 1 (اتوبانها و مسیرهای با تردد بالا و ترافیک سنگین).
- کارگاههای تولیدی با آلودگی صوتی زیاد.کاربریهایی مثل پمپ بنزین، محل نگهداری سوخت، محل جمعآوری موقت زباله، کشتارگاه، گورستان، دکلهای فشار قوی، تعمیرگاه، پایانههای مسافربری، لولههای اصلی گاز، نفت، دامداریها، مرغداریها (پورمحمدی، .(1382
-6 بررسی وضع موجود (شهرک گلسار)
محدودهای که امروزه گلسار نامیده میشود در محدودهای مثلث مانند با مساحتی حدود 608 هکتار در شمالغرب شهر رشت واقع شده است. رودخانه زرجوب لبه غربی این مثلث و بلوار شهید انصاری که در امتداد جاده رشت - انزلی قرار دارد لبه شرقی این محدوده را تشکیل میدهد. وتر شمالی این محدوده هم به موازات دیوار فرودگاه رشت قرار دارد. این شهرک که از شاخصترین محلات شهر محسوب میشود و به صورت برنامهریزی شده با قطعات تفکیکی 250 تا 300 متری در قسمت شمال شهر برای اقشار در آمدی متوسط به بالا احداث شده که دارای بافت کالبدینسبتاًنوساز میباشد (معینی، .(1392 وجود شعب مرکزی بانکها و ادارات و واحدها و مجتمعهای بزرگ تجاری، گواه این است که این هسته از نظر عملکردی یکی از هستههای تجاری – اداری شهر محسوب میشود. امروزه نیز در میان ساکنان شهر رشت از محبوبیت خاصی برخوردار است و این محبوبیت سبب شده است تا انبوسازان توجه خاصی به آن داشته باشند و ساخت و ساز بیشماری در مدت کوتاه در این محدوده صورت گرفته است. به طوری که جمعیت این شهرک عرض 5 سال، هشت برابر شده و هم اکنون جمعیتی معادل 82500 نفر را در خود جای داده است.
نقشه (1) موقعیت شهرک گلسار در رشت
-7 اصول و ضوابط احداث و مکانیابی مدارس غیرانتفاعی
در ساخت و تجهیزات مدارس دولتی سعی شده است در حد مقدورات، شرایط مذکور فراهم آید و طراحی و ساخت مدارس بر اساس ضوابط و استانداردهای مورد قبول صورت پذیرد. لیکن از آنجا که احداث مدارس غیر انتفاعی با مشکلات اعتباری و تهیه زمین مناسب روبرو هستند لذا ضوابط و استانداردهای فضاهای آموزشی مدارس غیر انتفاعی پس از تجدید نظر و اعمال تسهیلاتی به شرح زیر اعلام می شود:
-1 حداکثر تراکم برای ساخت فضاهای آموزشی %200 زمین می باشد. -2 حداکثر زیر بنا در یک طبقه 50% می باشد.
-3 احداث بنا در محدوده %60 طول زمین انجام می شود.
-4 ضوابط نورگیری از طرف همسایه بر اساس ضوابط شهرداری اعمال می گردد. -5 ارتفاع طبقات از کف تمام شده تا زیر سقف 3 متر خواهد بود.
-6 ارتفاع پیلوت 2/70 و زیر زمین 2/80 متر در نظر گرفته شود.
-7 تراکم دانش آموزان در کلاس حداقل 25 نفر و حداکثر 35نفر در نظر گرفته شده است.
-8 فضاهای ارتباطی طبق استاندارد %25 فضای مفید است که در این مدارس %20 در نظر گرفته شده است. -9 سطح اشغال دیوارها با توجه به اسکلت فلزی ساختمانها %6 بنای مفید می باشد.
- 10سرایداری ترجیحاً بایستی در محوطه و نزدیک درب ورودی ساخته شود و در صورتی که در قسمت آموزشی و زیر زمین در نظر گرفته شود حتماً باید ورودی جداگانه داشته باشد.
-11 در صورتی که از پیلوت به عنوان فضای باز استفاده شود سطح پیلوت حداکثر %40 فضای باز کلی منظور گردد.
-12 عرض محوطه بازی دانش آموزان حداقل 12 متر و زمین مورد نظر دارای ابعاد حداقل 12 * 20 باشد (زمین والیبال) و 240 متر حیاط داشته باشد.
-13 چنانچه فضاهایی نظیر سلف سرویس – واحد سمعی و بصری و بوفه در طراحی مورد نظر باشد سطوح مورد نیاز به سطوح پیشنهادی اضافه می شود. در اینگونه فضاها نیز مسائل نور – دسترسی- ایمنی باید مورد توجه قرار گیرد.
-14 مسائل ایمنی – اطفاء حریق و سایر ضوابط استاندارد باید در نظر گرفته شود.
-15 در دبیرستانهای با ظرفیت کمتر از 360 نفر دانش آموز یک باب آزمایشگاه به عنوان آزمایشگاه فیزیک و شیمی و زیست پیشبینی میشود و در دبیرستانهای با ظرفیت بیشتر از 360 نفر دانشآموز یک باب آزمایشگاه به عنوان آزمایشگاه فیزیک و شیمی و یک باب آزمایشگاه زیست به صورت جداگانه پیشبینی میشود.
-16 برای مؤسسین دبیرستانهای غیر انتفاعی که رشته فنی و حرفه ای را ایجاد میکنند، نرمها براساس رشته با نظر کمیسیون سه نفره ذکر شده در این دستورالعمل عمل می گردد.
-17 سایر ضوابط طبق مقررات جاری شهرداری اعمال می شود.
-18 نظارت فنی بر اجرای مقررات ساخت و ساز مدارس بر عهده ناظرین سازمان نوسازی مدارس می باشد (مرکز پژوهش اداره کل آموزش و پرورش استان گیلان، .(1393
