بخشی از مقاله
چکيده
گردشگري به عنوان يک پديده چند وجهي داراي اثرات و تبعات متفاوتي مي باشد، آنچه که باعث اين تنوع در نتايج شده علاوه بر ذات خود گردشگري به نوع برنامه ريزي و نحوه مديريت مسئولين و رفتار گردشگران و ساکنان بر ميگردد، صنعت گردشگري به عنوان يکي از بزرگترين و متنوع ترين صنايع دنيا به شمار مي آيد، از نظر پراکنش ، صنعت شماره يک جهان محسوب مي شود، بسياري از برنامه ريزان و سياست گذاران توسعه نيز از صنعت گردشگري به عنوان رکن اصلي توسعه پايدار ياد مي کنند. هدف کلي از انجام اين تحقيق ، بررسي و ارزيابي نقش گردشگري در توسعه پايدار شهري با توجه به سه شاخص اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي و بررسي اثرات آنها است . روش شناسي اين تحقيق توصيفي و تحليلي و داده هاي مورد نياز با اسنفاده از پرسشنامه گردآوري شده است . جامعه آماري اين پژوهش ساکنان محلي شهر کلاچاي واقع در استان گيلان مي باشند که با بهره گيري از آزمون هاي آمار ي محيطي نرم افزار SPSS دادههاي جمع آوري شده مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است . نتايج تحقيق نشان مي دهد که گردشگري توانسته است در دو بخش اقتصاد و فرهنگ تاثيرات بسزايي داشته باشد اما در خصوص محيط زيست و تاثيرات منفي که بر آن گذاشته کارآمد نبوده و نياز به مديريت و پشتيباني همه جانبه دارد.
کلمات کليدي: گردشگري، توسعه پايدار شهري ، محيط زيست ، کلاچاي
مقدمه
صنعت گردشگري به عنوان يکي از بزرگترين و متنوع ترين صنايع دنيا به شمار مي آيد،از نظر پراکنش ، صنعت شماره يک جهان محسوب مي شود؛ از جانب ديگر يکي از بزرگترين مولد اشتغال و ثروت در جهان و موتور اقتصادي براي ملل توسعه يافته و در حال توسعه است . صنعت گردشگري ٩،٢ درصد از توليد ناخالص داخلي جهان را تشکيل مي دهد، اين رقم معادل ٥هزارو ٧٥١ دلار بوده است ، بيش از ٢٠٠ميليون شغل را در سراسر جهان پشتيباني مي کند که ١١،٧ درصد کل اشتغال را شامل مي شود و نسبت به ١٠ سال گذشته رشد نيم درصدي داشته ، (٢٠٠٩ ,tourism council &World travel ). با شروع انقلاب صنعتي که شهرنشيني از مهم ترين پيامدهاي آن بود، نياز به مسافرت و گذران اوقا ت فراغت افزايش يافت ، زيرا اين رويداد به دنبال خود مشکلات عديده اي را براي شهرنشينان به وجود آورد( کارگر،١٣٨٦، ٤٠). صنعت گردشگري سومين پديده اقتصادي پويا و در حال توسعه پس از صنايع نفت وخودرو به شمار مي رود و سازمان توسعه و همکاري جهاني، اين صنعت را پس از بانکداري، دومين بخش خدمات در تجارت بين المللي معرفي کرده است
( ٢٠٠٥ ,OECD). بنابراين ، توجه به اين مقوله مهم بسيار حائز اهميت بوده و تحقيق در اين راستا ضرورت مي يابد. توسعه گردشگري، بويژه در کشورهاي کمتر توسعه يافته مي تواند عامل موثري در مقابله با فقر و موجب افزايش درآمد قشرهاي مختلف ، کاهش بيکاري و رونق اقتصادي و در نتيجه بهبود کيفيت زندگي مردم و افزايش رفاه است ، اما هجوم گردشگرها به اماکن و مناطق ديدني جهان از ساليان دور موجب ايجاد فشار فزاينده اي بر طبيعت و منابع طبيعي اين قبيل مناطق شده اند. نتيجتا به سادگي نمي توان گردشگري پايدار را از طيف يکپارچه توسعه پايدار جدا کرد ( 34 :٢٠٠٠ ,Rita). يک جنبه مهم توسعه پايدار تاکيد بر گردشگري محلي است اين شيوه گردشگري بر دخالت دادن جامعه محلي در برنامه ريزي و توسعه گردشگري تاکيد و توجه دارد و آن گردشگري را توسعه و گسترش مي دهد که به منافع جامعه محلي بيانجامد (رنجبريان و همکاران ،١٣٧٩،ص ٢٣). محيط هاي شهري در سراسر جهان براي ساليان متمادي در زمره با اهميت ترين مکان ها براي اهداف گردشگري بوده اند ( ١٠٣٢ :٢٠٠٨,Edwards). گردشگري اثرات اقتصادي زيادي از جمله :درآمدزايي ارزي، افزايش توليد ناخالص ملي، ايجاد منابع درآمدي براي دولت و ملت و يک منبع اشتغال زا است که به بهبود خدمات اجتماعي کمک مي کند ( ٤٠٧ :٢٠٠٩ ,Das). با توجه تاثير شگرف گردشگري در زمينه هاي اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي جوامع امروزي، بايد با نظري بلند، مديريتي عالمانه ، آگاهانه و با برنامه ريزي براي توسعه آن تلاش کرده و آثار منفي آن را به کمترين اندازه رساند (محلاتي،١٣٨٠: ٦).
طرح مسئله
مناطق و شهرهاي موجود در شمال ايران به عنوان يکي از قطب هاي گردشگري کشور با داشتن ميراث طبيعي بي نظير سالانه ميليون ها گردشگر را به خود جلب مي کند. فارغ از بحث درآمد زايي و ايجاد اشتغال در منطقه به نظر مي آيد تبعات منفي اکولوژي آن نگراني هاي جدي را به وجود آورده است و اين در حالي است که مراکز مهم گردشگري جهان با جذب گردشگران انبوه بر تبعات منفي زيست محيطي نيز غلبه کرده اند.
استان گيلان از نظر تنوع جاذبه هاي طبيعي در نوع خود در سطح کشور بي نظير بوده و وجود اين تنوع جغرافيايي و آب و هوايي در يک محدوده جغرافيايي کوچک ، به اين مزيت مي افزايد که اين عوامل خود باعث تنوع فرهنگي در اين استان شده و اقوام گيلک ، ترک، تالش ، کرد و... موجود در اين استان مجموعه هاي فرهنگي متنوعي را در گيلان پديد آورده اند که نمودهاي گردشگري آن را مي توان در تنوع پوشش مردم استان ، آداب و رسوم ، غذا و صنايع دستي مردمان اين استان مشاهده کرد که در نوع خود در سطح کشور از نظر تنوع بي نظير است . از سوي ديگر جام مارليک در تپه باستاني مارليک رودبار و قلعه رودخان فومن ،مؤيد پيشينه باستاني و طولاني تاريخي مردمان اين سرزمين است . در حال حاضر گردشگري گيلان با دو مشکل مواجه است:
١- ميزان حضور و ماندگاري گردشگران ورودي به گيلان به يک روز نمي رسد و اکثريت غالب آنها رهگذر گيلان هستند.
٢- در طول چهار دهه اخير زيرساخت هاي اوليه صنعت گردشگري همچون هتل ، اماکن گردشگري و... در سطح گيلان ايجاد نشده است .
در خصوص اولين مسأله مطرح شده بايد تصريح کرد از نظر ميزان ماندگاري و نحوه ماندگاري مسافران ورودي به گيلان به چند دسته تقسيم بندي مي شوند: آنها که به منزل اقوام و دوستان خود مراجعه مي کنند. آنها که در جنگلها، خيابان ها و پارک هاي شهرهاي استان گيلان منزل ميکنند. آنهايي که از گيلان به عنوان مسير ترانزيتي خود در مسير استان هاي اردبيل و مازندران استفاده ميکنند.
در مقابل چنين وضعيتي مسافران ورودي به استان همجوار (مازندران ) به چند دليل ميزان ماندگاري بيشتري دارند: وجود شهرک هاي مسکوني تفريحي سازمان ها و شرکت هاي دولتي و خصوصي. وجود ويلاهاي شخصي و اين نکته که اغلب سواحل مازندران در اختيار انحصاري چنين افراد و نهادهايي است ، موضوعي که با پيگيري شخص رئيس جمهور بر طرف شده است .
در رابطه با دومين مسئله بايد اذعان کرد که علي رغم وجود تنوع اقليمي در استان گيلان اين استان فقط داراي سه هتل پنج ستاره است که سال ها از ساخت آن مي گذرد. ساخت مجموعه موزه ميراث روستايي در سراوان که نمونه بي نظيري از سازه هاي روستايي کيلان است ، تله کابين لاهيجان و رامسر بخشي از توجهات جديد ناشي از فشار نياز به سرمايه گذاري در صنعت توريسم استان گيلان بوده که استقبال چشمگير گردشگران تاکيد کننده اين اصل است که در صورت سرمايه گذاري مناسب در استان گيلان در بخش صنعت توريسم ، سرمايه گذاران با سود سرشاري مواجه خواهند شد. اما فرصت هاي مغفول مانده در صنعت گردشگري استان گيلان که با توجه به وضعيت اقليمي و شرايط جغرافيايي آن با کمترين هزينه بيشترين سودآوري را در پي خواهد داشت :
سرمايه گذاري در گردشگري دريايي و گسترش مسافرت هاي دريايي در حاشيه درياي کاسپين و در مسير رودخانه ها و تالاب هاي داخلي گيلان (مانند حاشيه تالاب انزلي)
سرمايه گذاري در توريسم ورزشي در استان گيلان با توجه به وجود رودخانه ها، تالاب ها و درياي کاسپين .
ايجاد هتل هايي با استانداردهاي روز دنيا.
سرمايه گذاري براي ساخت شهرک ها و مجتمع هاي توريستي و تفريحي با رعايت استانداردهاي زيست محيطي و با تکيه بر مواهب طبيعي موجود (مانند ايجاد شهرک هاي دريايي در تالاب انزلي)
مي توان به منطقه آزاد انزلي توجه کرد، سازماني که قوانين و مقررات آن براي جذب و سرمايه گذاران داخلي و خارجي است و مرکزيت آن در قلب جغرافياي استان گيلان به همراه ويژگي ها و ظرفيت هاي قانوني آن منطقه را به پشتيبان صنعت گيلان بدل مي کند.
بر همين اساس مقاله حاضر سعي دارد با هدف ارزيابي نقش گردشگري در توسعه پايدار شهري در شهر کلاچاي به سوالات و فرضيات زير پاسخ دهد:
١- آيا گردشگري به لحاظ اقتصادي در شهرکلاچاي تاثير گذار بوده است ؟
٢- تاثيرات فرهنگي، گردشگري روي مردم شهرکلاچاي چگونه مي باشد؟
٣- آيا گردشگري بر روي محيط زيست شهر کلاچاي تاثير داشته است ؟ فرضيه هاي تحقيق
١- به نطر مي رسد گردشگري نقش کليدي در اقتصاد شهر کلاچاي داشته است .
٢- به نطر مي رسد گردشگري بر روي فرهنگ مردم شهرکلاچاي تاثير گذاشته است .
٣- به نظر مي رسد گردشگري بر روي محيط زيست شهر کلاچاي تاثير منفي داشته است .
مباني نظري
امروزه گردشگري فراتر از يک صنعت و به مثابه يک پديده پوياي جهاني و اجتماعي داراي پيچيدگي هاي خواص خويش است ، پديده اي که با مکانيسم درهم تنيده و پنهان در زمان ها و مکان هاي مختلف اشکال گوناگوني به خود ميگيرد و به همين خاطر تاثيرات کاملا متفاوتي بر جوامع انساني برجايي مي نهد، هم از اين روست که شناخت دقيق و تحليل علمي اين پديده مي تواند چارچوب هاي مطمئني براي برنامه ريزي گردشگري فراهم آورد ( ٤ :١٩٩٧ ,Elliott). اهميت اين شناخت و تحليل ، زماني فزون تر مي شود که اين مقوله در کشورهاي در حال توسعه اي نظير ايران بررسي شود. بنابر اظهار نظر برخي از کارشناسان صنعت گردشگري، شايد گردشگري بين الملل بعنوان اميد بخش ترين ، پيچيده ترين و جايگزين ترين صنعتي است که در کشورهاي جهان سوم با آن روبه رو هستند تا جايي که آقاي دکات از آن به عنوان ابزاري براي توسعه ياد مي کند ( ٢٥٥ :١٩٧٦ ,Turner). نواحي شهري به علت آنکه جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي بسياري دارند بيشتر مقاصد گردشگري مهمي محسوب مي شوند. شهرها معمولا جاذبه هاي متنوع و بزرگي شامل موزه ها، بناهاي يادبود، استاديوم هاي ورزشي، پارک ها، شهر بازي، مراکز خريد، مناطقي با معماري تاريخي و مکان هايي مربوط به حوادث مهم يا افراد مشهور را دارا هستند که خود گردشگران بسياري را جذب ميکند (پاپلي يزدي و سقايي،١٨٨:١٣٨٦). جاذبه هاي گردشگري شهري را مي توان به شيوه هاي مختلف تقسيم بندي کرد، گان معتقد است که تمام عناصر و اجزاي نظام گردشگري به دو گروه عرضه و تقاضا تقسيم مي شوند، تقاضا شامل بازارهاي بين المللي، بازارهاي داخلي و ساکنين محلي است که از جاذبه ها، تسهيلات و خدمات گردشگري استفاده مي نمايند و عرضه شامل : جاذبه ها، فعاليت ها، تاسيسات اقامتي و ديگر امکانات و خدمات گردشگري مي شود ( ٢٠٠٢١٥,Gun). توسعه پايدار داراي سه اصل پايداري محيط زيست ، پايداري اقتصادي و اجتماعي است تا نيازهاي نسل حاضر را برآورده سازد. در هر صورت اگر مفهوم اصلي پايداري عبارت از پايدار کردن زندگي مردم باشد با سهولت بيشتري قابل شناسايي خواهد بود ( بدري و افتخاري، ١٣٨٢: ١٣).
نظريه توسعه پايدار شهري، حاصل بحث هاي طرفداران محيط زيست درباره مسائل زيست محيطي بخصوص محيط زيست شهري است که به دنبال نظريه "توسعه پايدار" براي حمايت از منابع محيطي ارائه شد.پايداري شهري داراي مفهوم چند بعدي محيطي،اقتصادي و اجتماعي و ابعاد سياسي است . در راستاي حفاطت از منابع محيطي ارائه شده است . مبناي نظري اين رويکرد بر نگهداري منابع براي حال و آينده از طريق استفاده بهينه از زمين و وارد کردن کمترين پايعات به منابع تجديد ناپذير مطرح است ، به تبع توسعه پايدار شهري نيز عبارت است از شناسايي محدوديت هاي محيطي براي فعاليت هاي انساني در ارتباط با شهرها و تطبيق روش هاي طراحي در اين محدوديت هاست ( ٤٦ :١٩٩٤ ,Blowers). مفهوم اصلي توسعه پايدار شهري از ديدگاه پيترهال اينگونه تعريف مي شود: شکلي از توسعه امروزي که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهري را براي نسل ها آينده تضمين کند، از نظر کالبدي، توسعه پايدار شهري يعني تغييراتي که در کاربري زمين و سطوح متراکم جهت رفع نيازهاي ساکنين شهر در زمينه حمل و نقل ، اوقات فراغت وغذا به عمل مي آيد تا در طول زمان شهر را از نظر زيست محيطي قابل سکونت و زندگي (هواي پاک آب آشاميدني سالم ،اراضي وآب هاي سطحي و زير زميني بدون آلودگي و...)، از نظر اقتصادي بادوام (تامين مسکني مناسب در حد استطاعت ساکنان ، با بار مالياتي سرانه عادلانه )، و از نظر اجتماعي همبسته الگوي کاربري اراضي همبستگي اجتماعي و احساس تعلق شهروندان به ميراث هاي شهر را ارتقاء خواهد داد (قدمي، ١٣٨٦: ٦٩). نظريه گردشگري و توسعه : گردشگري به خصوص در زماني که سود فعاليت هاي ديگر بخشهاي اقتصادي در حال کاهش باشد، مي تواند جايگزين مناسبي براي آنها و راهبردي براي توسعه باشد. بر اين مبنا دليل اصلي توسعه گردشگري غلبه بر پاين بودن سطح درآمد و ارائه فرصت هاي جديد شغلي و تحولات اجتماعي در جامعه محلي است
( ٨٥ :١٩٩٦ ,Opperman). آثار گردشگري در زمينه توسعه به شرح زير است :
• همانند هر فعاليت صادراتي، منبع درآمد است و اشتغال ايجاد مي کند.
• .زنجيره اي از فعاليت هاي اقتصادي و خدماتي به وجود مي آورد و به عنوان يه اهرم براي تعداد زيادي از فعاليت هاي اقتصادي عمل مي کند.
• از چشم اندازهاي طبيعي بدون آنکه ماهيت آنها را تغيير دهد و يا مواد اوليه آنها را دستخوش تغيير کند و يا آنها را به مناطق ديگر حمل و نقل کند بهره برداري مي کند.
• .تقاضا براي صنايع و هنرهاي سنتي و فعاليت هايي که نياز به نيروي کار بيشتري دارند ارتقا مي دهد.
• به همان اندازه که گردشگراني را از خارج از فضاي اقتصاد ملي جذب مي کند، جريانهاي برون زاي هزينه ها را به منطقه تزريق کرده ، ضريب تکاثري را افزايش مي دهد (٢٥-٢٤ : ١٩٩٣,Griffe).
پيشينه تحقيق
بررسي هاي متعددي در زمينه گردشگري در ايران و ساير نقاط جهان صورت گرفته است که در ادامه به بررسي آنها پرداخته مي شود. مونيکا گارسيا و ديگران ( ٢٠١٢)، در مقالات انتقادي تحت عنوان "ارزيابي توسعه پايدار گردشگري با تلفيق روش ANP و دلفي جهت واکاوي گردشگري پايدار" پيرامون ارزيابي تاثير زيست محيطي، به ارزيابي استراتژي هاي گردشگري پايدار توسط ذينفعان مرتبط با پارک هاي ملي " Los Roques "در ونزوئلا پرداختند. در ارزيابي نهايي ارتباط منظم بين ذينفعان مختلف به عنوان مثال گردشگران با ساکنان ، مقامات با محيط زيست ، گردانندگان تور با نمايندگان وزارت وغيره توافق بود که منجر به يک درک مشترک از فرصت ها و تهديدات پارک ملي شد .آنها همه توافق کردند که اين روش موجب افزايش مشارکت و شفافيت مي شود و يک منبع ضروري اطلاعات و پشتيباني از تصميماتشان است .
ياساراتا و همکاران (٢٠١٠) در مقاله اي به عنوان "سياست و توسعه گردشگري پايدار که آيا آنها مي توانند باهم وجود داشته باشند؟ ديدگاه هايي از قبرس شمالي" ، در مقاله خود دنبال موانع سياسي مانع تدوين واجراي توسعه پايدار گردشگري در کشورهاي جهان سوم و از جمله جزيره قبرس هستند، روش بررسي آنها مصاحبه و مشاهده از شرکت کنندگان بود. يافته هاي ايشان نشان مي دهد که درک سيستم پيچيده سياسي و ساختار قدرت درجامعه کليدي براي فهم سياست هاي توسعه پايدار گردشگري، برنامه ريزي و اجرا است .
حاسين و آلتين اي ( ٢٠٠٥) در مقاله خود با عنوان "توسعه پايدار گردشگري :مطالعه موردي قبرس شمالي" تاثيرات منفي توسعه گردشگري در شمال قبرس را مورد مطالعه قرار مي دهند، يافته هاي آنها نشان داد که بيشترين تاثير محيطي توسعه گردشگري در اين جزيره مربوط به انهدام زباله مي باشد. در پايان به اين نتيجه مي رسند که توسعه پايدار گردشگري توسعه اي است که بتواند بين محيط طبيعي، فرهنگي و انساني تعادل ايجاد کند.
کديور و سقايي (١٣٨٦) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيدند که در صورت عدم سازماندهي مناطق گردشگري نه تنها پايداري محيط با خطر مواجه مي شود بلکه امنيت اجتماعي مکان مربوطه دچار چالش مي شود. همچنين نتايج تحقيق تقديسي و عنبراني (١٣٨٦) نشان داد که اگر يک منطقه از لحاظ جاذبه غني، ولي از لحاظ امکانات رفاهي مورد توجه قرار نگيرد در ارتباط با پذيرش گردشگر با شکست مواجه مي شود.
غلامرضا خوشزاد (١٣٨٩) در مقاله خود تحت "توسعه پايدتر گردشگري مفاهيم و اصول "، بيان مي کند، افزايش فعاليت هاي گردشگري در خيلي از موارد باعث بروز عوارض عديده زيست محيطي مي گردد و اين خود دليل بر شکننده بودن درآمدهاي گردشگري در طول زمان مي شود، ايشان در ادامه پيشنهاد مي کند براي پايدار نمودن درآمدهاي گردشگري بايستي بر حفظ خصوصيات زيست محيطي، اجتماعي و فرهنگي تلاش نمود.
حيدري، ضيايي، دهباشي (١٣٩٠) در مقاله مشترکي تحت عنوان "نقش پايداري در توسعه گردشگري" با روش توصيفي تحليلي به شناسايي مشکلات و کمبودهاي توسعه گردشگري در سواحل درياي شهرستان هنديجان مي پردازند، در ادامه با در نظر گرفتن
شاخص ظرفيت تحمل که در مفهوم آستانه گردشگر پذيري کاربرد دارد، به ارزيابي زيست محيطي منطقه براي ارائه راهکارهاي لازم در توسعه پايدار گردشگري مي پردازد.
صميمي بافقي (١٣٨٩) در مقاله "گردشگري و توسعه پايدار در شهرستان تفت " ضمن بيان توانايي هاي بلقوه و استعدادهاي فراوان شهرستان تفت در زمينه گردشگري بيان داشتند که به دليل عدم توجه لازم در خصوص جاذبه هاي آن و سرمايه گذاري مناسب تاکنون اين منطقه در جذب گردشگري موفقيت مورد انتظار را نداشته است . در پژوهش توصيفي خود از مطالعات ميداني به منظور برداشت اطلاعات محلي و اسناد و مدارک مکتوب و کتابخانه اي استفاده کردند، در پايان ابراز مي کنند که تاثير شهرستان تفت در توسعه پايدار کشور با فراهم آوردن امکانات استقرار جمعيت در منطقه مرکزي ايران ، کمک بزرگي به تعادل توزيع جمعيت در کشور کرده است .
روش پژوهش
در اين تحقيق در راستاي سوالات و فرضيات مان از روش توصيفي- تحليلي و به منطور جمع آوري اطلاعات از روش هاي کتابخانه اي ،ميداني، پرسشنامه استفاده شده است و جهت تجزيه و تحليل داده ها و آزمون فرضيات پژوهش از آزمون هاي t تک نمونه اي، t مستقل استفاده شده است ، و جامعه آماري ما در اين تحقيق شامل جامعه محلي ( ساکنان ) شهر کلاچاي مي باشند که بوسيله فرمول کوکران تعداد ٢٦٥ عدد به عنوان حجم نمونه ما در اين تحقيق مورد استفاده قرار گرفته اند.
متغيرهاي مورد مطالعه در جامعه آماري شهروندان
معرفي منطقه مورد مطالعه
شهرکلاچاي يکي از شرقي ترين شهرهاي استان گيلان مي باشدو از شمال به درياي خزر واز جنوب به ارتفاعات جنگل البرز ورحيم آباد و از غرب به رودسر محدود است و در 23/50 دقيقه طول شرق و04/37دقيقه عرض شمالي ودر فاصله ١٢کيلومتري جنوب شرقي شهرستان رودسر قرار دارد و در ارتفاع ٢٠متري از سطح درياي آزاد قرار گرفته است .شهر کلاچاي از شهرهاي ساحلي استان مي باشد
