بخشی از مقاله
مکانیابی اسکان موقت پس از زلزله با استفاده از GIS و تکنیک AHP مطالعه
موردي: منطقه شش شهر شیراز
چکیده
مدیریت بحران، علمی کاربردي است که بـه وسـیله مشـاهده سیسـتماتیک بحـران هـا و تجزیـه و تحلیـل آنهـا، در جستجوي یافتن ابزاري است که به وسیله آن بتوان از بروز بحران ها پیشگیري و یا در صورت بروز، در راسـتاي کـاهش اثرات آن، به امداد رسانی وسیع و بهبود اوضاع اقدام نمود. همه ساله در نقاط مختلف کره زمین، افراد زیادي بر اثر وقوع سوانح طبیعی نظیر زلزله و سیل جان و کاشانه خود را از دست میدهند. تأمین مکان هاي مناسـب بـراي اسـتقرار مراکـز امدادرسانی پس از وقوع زلزله و اسکان آوارگان یکی از موارد مهـم در برنامـهریـزي و مـدیریت بحـران اسـت. در ایـن پژوهش منطقه شش شهرداري شیراز با توجه به استعداد لرزه خیزي بالا به عنوان الگوي تهیه پایگاه داده مکانی به منظور مکانیابی محل هاي استقرار موقت جمعیتهاي آسیب دیده ناشی از زلزله احتمالی انتخاب و مـورد مطالعـه قـرار گرفتـه است. بر این اساس در چارچوب روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، پس از مشخص شدن معیارهاي مؤثر در امر مکانیابی مساکن موقت که از پیشینه مرتبط با تحقیق و با توجه به محدوده مـورد مطالعـه و اطلاعـات و دادههـاي قابـل دسـترس
گزینش گردید، اقدام به وزن دهی معیارها و شاخصهاي مورد مطالعه طبق نظر کارشناسان خبـره مـدیریت بحـران و بـا استفاده از تکنیک مقایسه زوجی و نرم افزار Expertchoice میشود. سپس با استفاده از مدلAHP و نرم افـزار Arc
GIS، لایه هاي تولیدي هر معیار با توجه به وزن مشخص شده هر یک، با یکـدیگر تلفیـق شـده کـه خروجـی آن نقشـه پهنهبندي سطح منطقه شش شهرداري شیراز براي اسکان موقت سانحه دیدگان است. نتایج نشان داد معیارهاي دسترسـی و خصوصیات مکانی موجود در بین سایرمعیارها و استانداردهاي مکانیابی مناطق مناسب جهت اسـکان موقـت آسـیب دیدگان از اهمیت بیشتري برخوردارند.
واژههاي کلیدي: اسکان موقت، مکانیابی، مدیریت بحران، GIS، تکنیک AHP
-1 مقدمه
-1-1 طرح مساله
زلزله یکی از سوانحی است که بـه سـبب شـرایط خاص جغرافیایی، کشورما را دائما مورد تهدیـد قـرار میدهد. بر پایه آمارهاي رسمی در 25 سال گذشته، 6
درصد تلفات انسانی کشور ناشی از زلزله بوده اسـت و به طور میانگین هر سال یک زلزله 6 ریشتري و هر ده سال یـک زلزلـه بـه بزرگـی 7 درجـه در مقیـاس ریشتر در کشور رخ میدهد.
شهر شیراز به دلیل تمرکز جمعیتی و سرمایه هـاي اقتصادي و اهمیت این شهر در ابعاد گوناگون از یـک سو و به سبب قرار گیري در یک پهنـه لـرزه خیـز از سوي دیگر، ضرورت و اهمیت مطالعه و برنامه ریزي دقیقی براي کاهش آسـیب هـاي انسـانی و اجتمـاعی ناشی از زلزله را طلب میکنـد. یکـی از مسـائلی کـه همواره مورد توجه سازمان هاي مسـئول در مـدیریت بحــران قــرار دارد، انتخــاب مکــانی جهــت اســتقرار اضطراري یا موقت جمعیت هاي آسیب دیده از سوانح است. در ایـران معمـولا مکـان گزینـی بـراي اسـکان موقت شهروندان بـه صـورت تجربـی پـس از بـروز سانحه بدون در نظر گرفتن استانداردهاي لازم توسط سازمانهاي امداد رسانی انجام میگیرد.
بدیهی است عدم رعایـت مکـان گزینـی صـحیح ممکن است فاجعه دیگري حتی به مراتب وخیم تر از سانحه اولیه به دنبال داشته باشـد. از ایـن رو تحقیـق حاضر با در نظر گرفتن مراحل مدیریت بحـران یـک شهر زلزله زده سعی در پرداختن به مسئله مکان یـابی فضاهاي مناسب جهت احداث اردوگـاه هـاي اسـکان موقت دارد.
-2-1 اهمیت و ضرورت تحقیق
کوشش هاي بشر براي مقابله با زلزله به تحقیقـات
"مدیریت بحـران ناشـی از زلزلـه" کـه خـود شـامل مراحل متعـددي مـیشـود منجرگردیـده اسـت و در حقیقت پس از وقوع زلزله براي محدود ساختن دامنه بحران ناشی از آن از یک طرف و عادي سازي اوضاع از طرف دیگر نیاز به رفتاري سازمان یافته اسـت کـه فقط در صورت آمادگی قبلـی کـارایی و اثـر بخشـی لازم را خواهـد داشـت. از مراحـل مـدیریت بحـران
"اسکان موقت" است (مرکزمطالعات مقابله باسـوانح طبیعی ایران،.(4:1372 تجربه حـاکی از آن اسـت کـه اگر ضوابط از قبل معین نشوند، در زمان آغـاز برنامـه ایجاد سکونتگاه موقت عوامل غیر قابل پیش بینـی در برنامه دخالت کرده و به انواع مختلف بـر کیفیـت آن اثر میگذارد. مهمتـرین عامـل جهـت آمـادگی قبلـی شناخت میزان آسیب پذیري در بحران، اولویت بندي و مشخص کردن راه حل هایی جهـت پـیش گیـري و مهار خطرهـایی کـه امکـان بـروز آن مـیرود، اسـت
(اهري،.(23:1369
در شهرها مخصوصا کلانشـهر هـا مسـئله اسـکان موقت اهمیت بیشتري پیـدا مـیکنـد، زیـرا در زمـان اسکان موقت، وسعت مناطق با سطح خرابی گسترده، در مناطق شهري به مراتب بیشتر از منـاطق روسـتایی است. مکان یابی جهت اسکان موقت، قبـل از وقـوع سانحه و در مرحلـه برنامـه ریـزي مـیتوانـد کمـک شایانی کند تا مـدیران پـس از وقـوع سـانحه برنامـه
عملیاتی مدون داشته باشند. انجـام ایـن پـژوهش بـه دلایل زیر ضروري به نظر میرسد:
ســانحه خیــزي شهرشــیراز و رخــداد زلزله هاي مکرر ویرانگـر درایـن شـهر درچنـد سده اخیر؛
فقــدان یــک الگــوي کارآمــد بــراي برنامهریزي و مکان گزینی اسکان موقـت پـس ازسانحه درشیراز؛
ناشناخته ماندن مکانهاي اسـکان موقـت پس ازسانحه در شیراز.
-3-1 اهداف تحقیق
مهمترین هدف این تحقیق ارائه یـک الگـو بـراي مکانیابی فضـاهایی جهـت تـامین اسـکان موقـت بـه منظور دستیابی به نیازهاي اولیه اجتمـاعی و فیزیکـی بازماندگان سانحه زلزله است که بلافاصله پس از طی مرحله اسکان اضطراري شروع میشـود. ایـن امـر بـا توجـه بـه معیارهـاي کـاملا مشـخص و نیـز عوامـل فیزیکی، محیطی و اجتماعی صورت خواهد پذیرفت.
بنابراین، با توجه به هدف اصلی تحقیق، دیگر اهداف ایـن پـژوهش را بـه صـورت زیرمـیتـوان تعیـین و مشخص کرد:
مشخص کردن مکان هاي مناسب جهت اسکان موقت و رتبه بندي آنها درمنطقه 6 شهر شیراز؛
تدوین معیارهایی براي انتخاب این مکانها.
-4-1 پیشینه تحقیق
مطالعه پژوهش هاي قبلی صـورت گرفتـه در هـر زمینه تحقیقی میتواند بـراي محقـق جهـت شـناخت موضوع و تطبیق اهداف مطالعه مـوثر واقـع شـود. در این بخش به طور خلاصـه بخشـی از آثـار داخلـی و خارجی که در روند تهیه و تکمیل این پژوهش نقـش به سزایی داشتهاند اشاره میکنیم.
امیــدوار و همکــاران((1389 در مقالــهاي تحــت عنوان "مکان یابی اسکان موقت بـا اسـتفاده از "GIS
به مسئله تعیین معیارهـاي مناسـب بـراي مکـانیـابی اسکان موقت سانحه دیدگان زلزله پرداخته اند. ایشان براي دستیابی به این هدف و همچنین مشخص کردن مکان هـاي بهینـه جهـت اسـکان موقـت منطقـه یـک شهرداري تهران را مـورد مطالعـه قـرار دادهانـد و در نهایت، سیزده معیـار اصـلی و تعـدادي معیـار فرعـی تدوین شده که درمجمـوع بیسـت و چهـار معیـار را شامل میشود، معرفی کـرده و بـر اسـاس محاسـبات صورت گرفته درنرم افزار Arc GIS، چهارده مکان را به عنوان مکان هـاي ایـده آل اسـکان موقـت سـانحه دیــدگان در منطقــه یــک شــهرداري تهــران معرفــی مینمایند.
اشراقی و ایرانمنش((1385 در مقاله اي بـا عنـوان
"مکانیابی اماکن اسکان موقت جمعیت هـاي آسـیب دیده از زلزله با اسـتفاده از سیسـتم اطلاعـات مکـانی نمونه موردي: منطقه 2 شهرداري تهران" با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) و با بهره گیـري از معیارهاي متعدد از قبیل شـرایط طبیعـی و اجتمـاعی گستره مورد مطالعـه، لـرزه خیـزي منطقـه، وضـعیت جمعیتی، وضعیت ساختمانی محـدوده، سیسـتم هـاي توزیع برق، شبکه گاز رسانی، ایستگاه آتش نشانی، و مراکز بهداشتی و درمانی، اقدام به مکـان یـابی مراکـز اسکان موقت سانحه دیـدگان در ایـن منطقـه شـهري کردهاند و در نهایت، بهتـرین مکـانهـا بـراي اجـراي عملیات اسکان موقت را فضاهاي باز منطقه بـه ویـژه برخی پارکهاي این منطقه شهري دانسته اند. نیرآبـادي و کوهبنانی((1389 در مقاله اي با عنوان "مکـان یـابی اردوگاه هاي اسکان موقت بازماندگان زلزله با اسـتفاده از "AHP، از تکنیک پرکابرد AHP و نرم افـزار GIS در امر مکان یابی اسکان موقت سانحه دیدگان زلزلـه در شهر نیشابور، بهره گرفته است. ایشان با استفاده از سه شاخص کلان: کـاربري، فضـاهاي بـاز شـهري و شـــبکه ارتبـــاطی کـــه هـــر یـــک در بردارنـــده زیرشـاخصهـایی اسـت، اقـدام بـه مشـخص کـردن مکان هاي مناسب جهت اسکان موقت (پانزده مکـان) نموده اند، که اکثر این مکـانهـا داراي مسـاحت قابـل قبول براي این منظور و کـاربري فضـاي بـاز از قبیـل پاركها هستند.
اسدي نظري((1383 در پایـان نامـه اي بـا عنـوان "برنامه ریزي و مکان یابی اردوگاه هاي اسکان موقت بازماندگان زلزله نمونه موردي منطقه یـک (ناحیـه (6
شهر تهران "، از تکنیک AHP و مقایسه زوجی بـراي وزن دهی معیارهاي مکان یابی اسکان موقـت سـانحه دیدگان زلزلـه بهـره بـرده و بـا اسـتفاده از اکستنشـن Spatial Analyst نرم افزارArc GIS اقدام به مشخص کردن مکان هاي بهینه بـراي موضـوع مـورد پـژوهش کرده اند. معیارهاي مـورد اسـتفاده ایشـان شـامل پـنج معیار اصلی: پستی و بلنـدي، دسترسـی، فضـاي بـاز، خطر زمین لرزه و کاربري هاي ناسازگار میشـود، کـه هـر کـدام بـه نوبـه خـود داراي چنـدین زیـر معیـار میباشند و درنهایت علاوه بر پهنه بندي اراضـی کـل منطقـه جهـت اسـتقرار امـاکن اسـکان موقـت زلزلـه زدگان، ده مکان را که داراي اولویت بیشتر براي ایـن منظور هستند معرفی مـینماینـد. اسـلامی((1385 در مقاله اي با عنوان "مکان یابی مراکز امـداد و اسـکان"،
ضمن توضیحات پیرامون موضوع مـدیریت بحـران و به ویژه اسکان موقت به ارئـه معیارهـاي مکـان یـابی مراکز یاد شده با چهار معیار اصـلی: ایمنـی، کـارایی، اثربخشی و مجهز بـودن، کـه هـر کـدام در بردارنـده زیرمعیارهاي متعدد است نموده و در نهایت، معیارهـا را در سه طبقه با اهمیت زیاد، با اهمیت و بـا اهمیـت کم تقسیم بندي کرده و از این طبقه بندي جهت وزن دهی معیارها بـه منظـور مکـان یـابی اراضـی جهـت اسکان موقت سانحه دیدگان بهره میگیرند.
(2011) Jifu Liue در پژوهشی زلزله مخرب 7/1 ریشتري سـال 2010 بخـش Yushu کشـور چـین بـا 2698 نفر کشـته را مـورد مطالعـه قـرار داده و در آن ضمن بیان عوامل مـوثر در شـدت گـرفتن خسـارات وارده بر منطقه، به تجربیـات بازسـازي و بازگردانـدن منطقه به حالت قبل از وقوع زلزله و نقش سـازمانها و نهادهاي دولتی در امدادرسانی بـه آسـیب دیـدگان از جمله اسکان آنها پرداخته است. این پژوهش شـرایط محیطی خاص منطقه و کمبـود امکانـات زیرسـاختی براي امدادرسانی را از جمله عوامـل مـوثر در شـدت تلفات دانسته است.
(2010) Sule Tudes در پژوهشی ابتدا با اسـتفاده از GIS و تکنیــک AHP بــا اســتفاده از معیارهــاي مختلف از جمله نوع کاربري، شیب و کیفیـت زمـین، ارتفـاع و ... بـراي شهرسـتان Adana یکـی از زلزلـه خیزترین مناطق کشور ترکیه نقشه پهنـه بنـدي خطـر نسبی زلزله تهیه کرده و سپس از آن براي مکان یـابی در پژوهشـی بـا بکـارگیري معیارهاي مختلف محیطـی و اقتصـادي و نـرم افـزار GIS و تکنیک AHP به مکان یابی منـاطق کـم خطـر به لحاظ مخـاطرات طبیعـی در منطقـه Polog کشـور مقدونیه پرداختهاند.
(2004) Qiang Wu در تحقیقــی بــا اســتفاده از سیستم اطلاعات جغرافیـایی (GIS) و فراینـد تحلیـل سلسله مراتبی (AHP) و بـا بـه کـارگیري معیارهـاي اصـلی چـون نحـوه پراکنـدگی خطـوط قطـار درون شهري، خیابانهاي شـهري، تـراکم جمعیـت و ابنیـه و زیرمعیارهاي مربوطه به تهیه نقشه آسیب پذیري شهر Yuci از منطقه Shanxi کشور چین پرداختهاند.
-5-1 سوالات و فرضیات تحقیق
با مقدمات مطرح شده، پـژوهش پـیش رو بـر آن است تا نیاز مسکن بازماندگان از زلزله اي احتمالی در شهر شیراز را پیش بینی و با تلفیق برنامهریزي صحیح و اصـولی و مـدیریت بحـران، تسـهیلات لازم بـراي شناخت مکان هـاي مناسـب اسـکان موقـت ایشـان و نحوه آن به عمل آورد؛ به طوري که در صورت وقوع حادثه امکان برقراري سریع اردوگـاه هـا بـراي زلزلـه زدگان میسر گردد. عـلاوه بـر هـدف فـوق پـژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤال است که:
موثرترین معیار در مکانگزینی اسـکان موقـت سانحه دیدگان زلزله در منطقه شش شهرداري شـیراز چیست؟
فرضیه این تحقیق که بـا مطالعـه اجمـالی ادبیـات موضوع و ویژگی هاي محدوده مورد مطالعه درجواب سوال تحقیق مطرح گردیده عبارت است از:
به نظر میرسد دسترسی بـه عنـوان مـوثرترین عامل در مکان گزینی اسکان موقت پس از سانحه در منطقه 6 شهر شیراز به شمار میآید.
-6-1 روش تحقیق
-1-6-1 روش و ابزار گردآوري اطلاعات
روش انجــام ایــن پــژوهش توصــیفی– تحلیلــی خواهـد بـود. در ایـن راسـتا در مرحلـه جمـع آوري اطلاعات و داده هاي اولیه، از مطالعـات کتابخانـهاي و همچنین مطالعات و برداشتهاي میدانی، مصاحبه بـا صاحب نظران و توزیع پرسشنامه بین خبرگان مـرتبط با موضوع مورد مطالعه، استفاده فراوان خواهد شد.
-2-6-1 جامعه آماري و متغیرهاي مورد مطالعه جامعــه آمــاري در ایــن پــژوهش منطقــه شــش
شــهرداري شــیراز و متغیرهــاي مــورد مطالعــه کلیــه معیارهاي موثر در امر مکـان یـابی اسـکان موقـت بـا توجه به وضعیت محدوده مورد مطالعه اسـت کـه بـه تفصیل در ادامه بـدان پرداختـه خواهـد شـد. فلسـفه انتخاب ایـن محـدوده از شـهر بـه اختصـار ناشـی از ویژگیهاي زیر بوده است:
بزرگی منطقه به لحاظ وسعت؛
توسعه پذیر بودن منطقه؛
داشتن زمینهاي مستعد براي اختصـاص به عملکرد مورد نظر در این پژوهش؛
جمعیت قابل توجه ساکن در منطقـه بـه نسبت سایر مناطق.
علاوه بـر ایـن بـه منظـور تعیـین میـزان اهمیـت معیارهاي موثر در امر مکان یابی از جامعه آمـاري در برگیرنده کلیه ي متخصصان مدیریت بحران وآشنا بـا منطقــه شــش شــهرداري شــیراز از طریــق توزیــع
پرسشنامه بین آنها بهره گرفته شده است. با توجه بـه محدود بودن متخصصین مرتبط با موضوع و محدوده مورد مطالعه، نگارندگان با وجود پیگیري فراوان تنهـا موفق به اخذ اطلاعات از 24 پرسشـنامه تـوزیعی در میان کارشناسان موجود شـده و بـر ایـن اسـاس کـل جامعه آماري متخصصـین مـورد پیمـایش قرارگرفتـه است.
-3-6-1 روش تجزیه و تحلیل دادهها روش تجزیه وتحلیل داده هـا در ایـن پـژوهش بـا
استفاده از مدل ارزیابی سلسـله مراتبـی AHP و نـرم افزارARCGIS به صورت ترکیبی خواهد بود. بـراین اساس براي انتخاب محلهاي مناسـب جهـت اسـکان موقت، درابتدا معیارهاي لازم بـراي ایـن مکـان یـابی تهیه میشود. پس از تهیه این معیارها، درمرحله مکان یابی، طبق نظـر کارشناسـان خبـره دسـت انـدر کـار مدیریت بازسازي، چارچوبهاي امتیازدهی بـر اسـاس این معیارها تعیین میشود. به علت خصوصیت مکانی اکثر اطلاعات، بررسی هاي اولیه درمحیطGIS با توجه به امکانات این نرم افزار در تحلیل و تفسیر اطلاعات مکانی، صورت مـیگیـرد. پـس ازآمـادگی لایـه هـاي مختلف براساس معیارهاي گوناگون منطقه، با استفاده از فرامین موجود در نرم افزارARCGIS، مکـان یـابی اولیه انجام میشود. از آنجا که روش استفاده شـده در
GIS داراي کمبودهــایی ماننــد همســان بــودن وزن
معیارها است، این کمبودها با بکارگیري روش تحلیل سلسله مراتبـیAHP و نـرم افـزارExpertchoice کـه امکان رسیدن به محلهاي نهایی جهت اسـکان موقـت را به کمـک مشـخص سـازي ارتبـاط بـین معیارهـا، معیارها با گزینه ها و استخراج وزنهاي ویژه را فـراهم میکنند، رفع خواهد شد. به منظور آزمون فرضیه پس از تعیین مـاتریس اوزان، ایـن فرضـیه قابـل سـنجش میگردد.
-7-1 معرفی متغیرها و شاخصهاي مورد مطالعه
تعیــین مکــانهــاي مناســب جهــت اســتقرار کاربري هـاي گونـاگون شـهري بـه عوامـل متعـددي بستگی دارد. این عوامل با توجـه بـه ماهیـت و نـوع فعالیت کاربري مربوطه مشـخص مـیگـردد. در ایـن راستا با در نظر گـرفتن خصوصـیات و ویژگـی هـاي اصلی مکان هاي اسکان موقت در هنگام زلزله میتوان عوامل تاثیرگذار در مکان یابی آن ها را تعیین کرد. بـر این اساس نگارندگان براي دستیابی به این معیارهـا و شاخص ها، پـژوهشهـاي صـورت گرفتـه مـرتبط بـا موضوع را مورد مطالعه قـرار دادهانـد و بـا توجـه بـه شرایط و ویژگیهاي محدوده مورد مطالعه، اطلاعـات و داده هاي قابل دسترس، معیارهاي نمودار شماره یک جهت مکـان گزینـی اسـکان موقـت درمنطقـه شـش شهرداري شـیراز انتخـاب و مـورد تجزیـه و تحلیـل قرارگرفت.
شکل -1 نمودار معیارهاي مورد مطالعه جهت مکان یابی اسکان موقت سانحه دیدگان زلزله در منطقه شش شهرداري شیراز
-8-1 محدوده و قلمرو پژوهش
شیراز بخشی از منطقه لرزه خیـز چـین خـوردگی زاگرس را تشکیل میدهـد کـه داراي اسـتعداد لـرزه خیزي بالا و پیوسته اي است. تماس صـفحه ي ایـران با صفحه ي عربستان و وجود گسل هاي متعدد پویا از جمله گسل هاي سبزپوشـان، بـزین، قـلات، سـلطان، بیدزرد، بمو، سعدي و. .. پتانسیل وقوع زمین لرزه در این ناحیه را بالا برده است ( عندلیبی، .(5:1385 آمـار نشان دهنده حداقل 16 زمین لرزه بزرگ در محـدوده شیراز است که از سـال 1291 تـا 1894 مـیلادي رخ داده است. بزرگی این زمین لرزه هـا بـین 5/9 تـا 7/1 ریشتر بوده است. از میان لـرزه هـاي تـاریخی منطقـه مورد مطالعه میتوان به زمین لرزه هاي 1506 مـیلادي شیراز، 1591 میلادي شیراز، 1623 میلادي مرودشـت و شــیراز، 1784 و 1812 و 1825 و 1853 و1862 و 1894 میلادي سردشت شیراز اشاره کرد. بـراي مثـال زلزله 5 می 1853 میلادي شیراز سبب کشته شـدن و وارد آمدن خسارات قابل توجهی در شیراز شده است (مهندسین مشاورشهروخانه، .(29:1386 در طـی 900 سال اخیر بخش بزرگی از شهر شیراز حدود 5 بار بـه شدت آسیب دیده است (مهندسین مشاورشـهروخانه، .(33:1386 آخرین زمین لرزه ثبت شده در شـیراز بـه 10آذرماه 1389 بر میگردد که مرکز این زمـین لـرزه شهر نورآباد ممسنی در150کیلو متـري شـمال غربـی شیراز با قدرت 5 ریشتر بوده است. این درحالی است که کارشناسان از وجود گسلهاي فعال در شیراز ابـراز نگرانی کرده اند. به عنوان نمونه گسل فعال گویم واقع در غرب شیراز حدود صد سال پیش سـبب تخریـب شیراز شده است و هم اکنـون پتانسـیل زیـادي بـراي تخریب غـرب شهرشـیراز (ازجملـه محـدوده مـورد مطالعه پژوهش حاضر) دارد. بـا توجـه بـه داده هـاي زمین لرزه هاي سده بیسـتم و صـرف نظـر از پـاره اي خطاهاي ثبت کانون مرکز زمین لرزه و ژرفاي آن و با توجه به نقشههاي ثبت لرزهها به نظر میرسـد بخـش غربی منطقـه شـیراز (کـه محـدوده موردمطالعـه ایـن پژوهش درآن واقع است) از نظر لرزه خیزي فعال تـر از بخش شرقی آن است. هرچند که آهنگ پایین لرزه خیزي در بخشی از گستره شرق نمیتواند دلیل بر بی لرزه بودن این پهنـه باشـد (طـرح سـاماندهی محـور شمال غرب شیراز، .(40:1388
منطقه شش شهرداري شیراز (قلمرو مورد مطالعـه پژوهش حاضر) در حد انتهایی شمال غربی این شـهر واقع شده است و حـدود 503 هکتـار مسـاحت دارد.
جمعیت آن در سال 1385، 51949 نفـر بـوده اسـت.
این منطقه در مرغوب ترین اراضی شمال غربی شیراز واقع شده است و در مجموع داراي بافتی نوساز است
که حاصل توسعه شیراز بـه سـمت شـمال غـرب در دهه هاي اخیر است. منطقه شش از غرب توسط بلوار فرهنگ شهر، از شـمال توسـط مـرز اراضـی صـنایع الکترونیک و رودخانه خشک، از شمال شرق و شـرق توسط باغهاي قصردشت و از جنوب توسـط خیابـان شمس معالی آباد محدود میشـود. احـداث کارخانـه صنایع الکترونیک و مجموعه آپارتمانهاي معالی آبـاد و ایجاد دسترسیهاي مناسب به این منطقـه- پـیش از انقــلاب – جاذبــه لازم را بــراي گســترش موجهــاي توســعه مســکونی فــراهم آورد و بعــد از انقــلاب طرحهاي تفکیـک کـه اغلـب بـدون رعایـت حـداقل ضــوابط شهرســازي و عمرانــی بــا فعالیــت بســاز و بفروشها، بورس بازي زمین و ... است، در این منطقـه آغــاز شــد (مهندســین مشــاورفرنهاد، .(34:1387
جدول -1 تعداد و نرخ رشد جمعیت شهر شیراز و منطقه شش طی سالهاي1365-85
سال جمعیت شهر شیراز جمعیت منطقه شش درصد از کل نرخ رشد جمعیت
1365 848300 19300 2.6 7.7
1375 1053110 40800 3.9
2.6
1385 1227331 51949 4.9
مأخذ: مرکزآمارایران
-2 مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري
-1-2 تعریف مدیریت بحران
مدیریت بحران باید در برگیرنده یکسري عملیات و اقدامات پیوسته و پویا بوده و به طور کلی بر اساس تابع کلاسیک مدیریت که شامل مـوارد برنامـه ریـزي، سازماندهی، تشکیلات، رهبري و کنترل است، استوار اســت(ناطق الهــی، .(5 :1378 در حقیقــت مــدیریت بحران مجموعه مفاهیم نظري و تدابیر عملی در ابعـاد برنامه ریزي جهت مقابله با سوانح هنگام، قبـل و بعـد از سانحه است. این اصطلاح به نحوه ي مدیریت هـاي سانحه و عواقبشان نیز می پردازد (آیسـان و دیـویس، .(66 :1382 بر پایه اصول و فرآیند مدیریت فـایول1، مدیریت بحران شامل سه مرحله اساسـی اسـت. ایـن سه مرحله عبارتند از: آمادگی2 در برابر وقوع بحران، امدادرسانی و پاسخگویی3 در شرایط رویـداد بحـران بهبودي و بازسازي4 پس از بحران .(OCHA,1995:3)
براي هر مرحله باید اقدامات و فعالیـت هـا مشـخص گردیده و شرح خدمات آنها در نظر گرفته شود. تهیه مسکن موقت از جمله اقدامات لازم در مرحلـه سـوم مدیریت بحران است کـه در ادامـه بـه طـور مختصـر توضیح داده میشود.
-2-2 تأمین فضاي زیست موقت پس از زلزله
اسکان یکی از نیازهاي اولیه انسان است. بنابراین، پس از هـر سـانحه بـا خسـارات و صـدماتی کـه بـه زیستگاه هاي دائمی وارد می آید و از آن جا که ساخت مسکن براي آورگان نیـاز بـه صـرف وقـت و هزینـه زیادي دارد، بحث اسکان موقت مطرح شده و جایگاه خاصی می یابد. می توان اولین گـام در بحـث اسـکان موقت را ایجاد سرپناهی جهت مصون ماندن افـراد از گزند شرایط جوي و نیـز ایجـاد احسـاس امنیـت در آن ها ذکر نمود، که از آن میتوان تحت عنوان اسـکان اضطراري نام برد. استفاده از چادر یکی از رایج تـرین شیوه هاي اسکان اضـطراري اسـت کـه بـراي شـرایط بحرانی اولیه کاملاً مناسب به نظر میرسد. اما از آنجـا که مرحله بازسازي در اغلب موارد به دلایل مختلـف اقتصادي، فنی، و اجرایی مدتی قابل توجـه بـه طـول مـیانجامـد و مسـکن اضـطراري تنهـا تـأمین کننـده نیازهاي اولیه انسان است، نمی تواند بـه عنـوان محـل سکونتی نسبتاً بلند مدت ـ چنـدین مـاه و یـا سـال ـ محسوب گردد. اسکان اضطراري نمی تواند سـاکنانش را از شرایط نامناسب جوي همچون سـرماي زمسـتان در امان دارد، در برابر بادهاي شدید فصلی نیز ناپایدار است. بنابراین، ضرورت ساخت سرپناهی که بتواند تا حـدي نیازهـاي سـاکنانش را در مـدت زمـان نسـبتاً طولانی تري برآورده سـازد بـه شـکل گیـري مرحلـه اسکان موقت می انجامد(نظري، .(93 :1383 مطالعات
جامعه شناسی فاجعهها و تجربـه هـاي موجـود نشـان می دهد که آسیب دیدگان درباره مکان انتخابی سرپناه موقت تمایلاتی دارند که به طور تقریب به ترتیب زیر است:
- آسیب دیدگان در درجه اول ترجیح می دهند که نزدیک خانه هاي آسـیب دیـده، حتـی ویـران شـده و وسایل زندگی خود بمانند. سرپناه هاي موقت در کنار خانه هاي ویران شده مطلوب ترین شکل سرپناه بـراي آسیب دیدگان است.
- عده اي از آسیب دیدگان با توجـه بـه امکانـات خودشـان و دوســتان و خویشــان بـه منــزل اقــوام و دوستان می روند و غالباً یک نفـر از اعضـاي خـانواده براي سرکشی و حفظ وسایل باقی مانده از فاجعه بـاز میگردد.
- در درجـه سـوم، آسـیب دیـدگان حاضـرند در اردوگاه ها به سر برند، فاصله این اردوگاه ها تـا محـل سکونت قبلی آن ها بسیار مهم است. آسـیب دیـدگان بیم دارند که با ترك خانه مالکیـت خـود را بـر آن از دست بدهند. بنابراین، اگر این اردوگاه ها در نزدیکـی محل سکونت قبلی باشـد، شـاید بـه سـکونت در آن تمایل بیشتري نشان دهند. بنابراین تا حد امکـان بایـد از تخلیه آسـیب دیـدگان بـه نقـاط دیگـر خـودداري کرد(همان: .(73
-3 بحث اصلی
-1-3 وزن دهی معیارها ونقشهها
همان طـور کـه در بخـش روش تجزیـه وتحلیـل داده ها مطرح گردید پس از مشخص شدن معیارهـاي مکان یابی، باید میزان اهمیت هر یک از پارامترهـا در قالب دادن وزنی مشخص به هر کدام به منظـور تهیـه نقشه نهایی انجام گیرد. بر این اساس در این مرحله از
پژوهش براي تعیین اوزان معیارها از تکنیـک مقایسـه زوجی و نرم افـزارExpertchoice بهـره گرفتـه شـده است. از آن جا که این مدل بر پایه دانش استوار است و براســاس نظــر متخصصــین صــورت مــیپــذیرد (ساعتی،(24:1980، نگارندگان اقدام به تهیه پرسشنامه
و توزیع آن بین متخصصان مرتبط بـا موضـوع مـورد مطالعه کرده اند 24) کارشناس) و نتایج حاصل از این پرسشنامه هـا بـه عنـوان ورودي مـدل، در نـرم افـزار Expertchoice وارد گردیده و اوزان به شرح جـدول
(2) استخراج گردید.
-2-3 تلفیق نقشهها و تولید نقشه نهایی
در این مرحله با استفاده از نرم افـزار ARCGIS و اکستنشن Spatial Analyst و با توجـه بـه وزنهـاي استخراج شده در مرحله قبل نقشه هـاي رسـتري وزن دار تولید شده و سپس این نقشه ها با یکـدیگر تلفیـق شده و نقشه نهایی با وزن نهایی از ترکیب نقشه هـاي موجود تولید میشود. از آن جا که در ایـن مرحلـه از مدل AHP بهره گرفته مـیشـود بنـابراین، در دسـتور Raster calculator نرم افزار نقشه نهـایی بـر اسـاس عملگرهاي حسابی از جمع نقشه ها به دست مـیآیـد
(مکوي،.(138:2001 نحوه ترکیب لایههاي یک سطح بدین صورت است که ارزش هر سلول در لایه مـورد نظر در وزن همان لایه ضـرب مـیشـود و تـک تـک لایه هاي یک سطح با یکدیگر جمع میشـود. لازم بـه ذکراست به دلیل متعـدد بـودن معیارهـا ونقشـه هـاي موردمطالعه و محدودیت در ارائه تمامی آنها در مقاله حاضر، تنها به ذکر چند نقشه بـه عنـوان نمونـه اکتفـا شده است. شکل شماره (8) سـایت هـا و مکـان هـاي برگزیده شده جهت اسکان موقـت بـه روش AHP و توسط نرم افزار را نشان میدهد.
