بخشی از مقاله
بررسی اصول و معیارهای مکان یابی پارک ها و فضاهای سبز شهری مطالعه موردی : پارک مقبره الشعراء تبریز(منطقه یک شهری)
چکیده
فضای سبز، به عنوان یکی از پدیده های واقعی، از نخستین مسائلی است که انسان همواره با آن در تماس بوده و هدف از طراحی آن، در حقیقت توجه به نیازهای انسانی و فرهنگی جامعه، و نیز جستجوی عوامل ضروری در ایجاد فضای سبز مناسب شهری می باشد؛لذا مکانیابی نادرست فضاهای سبز شهری در نهایت منجر به ایجاد ناهنجاری های بیشمار اجتماعی خواهد شد؛که لازم است در برنامه ریزی و عمران شهری و احداث فضاهای سبز، رعایت ملاکها و استانداردهای لازم برای مکانیابی آنها، مدنظر قرار گیرد.این پژوهش قصد دارد به بررسی دقیق این مسئله بپردازد؛ برای این منظور، معیارهای مکانیابی فضاهای سبز شهری مورد بحث واقع شده و با تحلیل دسترسی به شریان های فرعی و اصلی، نزدیکی به کاربریهای سازگار و ناسازگار، ماتریس مقیاس، با مطالعه موردی پارک مقبره الشعراء تبریز، به بررسی رعایت این معیارها پرداخته است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که این پارک ناحیه ای، به لحاظ دارا بودن عناصر هویتی و تاریخی، در سطح فرا ناحیه ای عمل می کند و خارج از تعادل کاربری است و در مرکزیت یک منطقه واقع شده است؛ که می بایستی در برنامه ریزی اولیه، مورد توجه واقع می شد.
واژههای کلیدی: فضای سبز شهری، عمران شهری، برنامه ریزی شهری، معیار های مکانیابی، پارک مقبره الشعراء تبریز
مقدمه
فضاهای شهری بخشی از ساختارهای شهر می باشند که طراحی آن می بایست در راستای ضروریات زندگی شهری و در پاسخگویی به نیازهای شهروندان و بدست آوردن الگوهای با ارزشی که دارای معانی و مفاهیم فرهنگی منتج از جامعه است، باشد. لذا این امر می تواند در جهت ایجاد فضای سالم و با ارزش شهری به کار گرفته شود. از اینرو، هدف اصلی پارک شهری، بازگردانیدن فضای باز به داخل زندگی شهری است که در آن علاوه بر توجه به جنبه های زیبایی شناسی و ارتقاء کیفیت فضای شهری، بهبود جنبه های زیست محیطی و افزایش سلامت و بهداشت شهری، به طور توأم مورد توجه قرار می گیرد. در قرن حاضر، پارکها به عنوان فضاهای عمومی - خدماتی مورد توجه شهرسازان قرار گرفته اند و همانند دیگر خدمات شهری به پیروی از تقسیم بندی کالبدی شهر، به پارک های همسایگی، محله ای، منطقه ای و شهری تفکیک شده اند. پارک های شهری به عنوان یکی از مهمترین فضاهای عمومی - خدماتی شهر، نقش زیادی در ارتقاء شرایط اجتماعی - فرهنگی - اقتصادی و زیست محیطی نواحی شهری دارند. جامعه فعال و پرتحرک شهری برای تجدید قوای جسمی و روحی به دامن طبیعت سبز روی می آورد که فضاهای سبز شهری و مخصوصاً پارکها مکان مناسب برای این نیاز شهروندان هستند. پس در طراحی فضای سبز شهری باید الویت اول به نیازهای جامعه شهری اختصاص یابد و در مکانیابی این فضاها ملاکها و استانداردهای لازم مد نظر قرار می گیرد . مکانیابی نادرست فضا های سبز شهری در نهایت منجر به ایجاد ناهنجاری هایی از جمله: استفاده کم کاربران از فضاهای سبز ، ایجاد محدودیت در ارائه طرح معماری مناسب، ایجاد محدودیت در انتخاب و چیدمان گیاهی مناسب، آشفتگی در سیمای شهری، مشکلات مربوط به آبیاری و اصلاح خاک، عدم تعاملات اجتماعی مناسب، مشکلات مدیریت و نگهداری،کاهش امنیت روانی و اجتماعی و غیره می شود.لذا در این تحقیق سعی شده است ابتدا معیارهای مکانیابی فضاهای سبز شهری به طور دقیق بررسی شود؛ و سپس با مطالعه موردی پارک "مقبره الشعراء تبریز"، ضرورت و نحوه رعایت معیارهای مکانیابی در این پارک را که به لحاظ هویتی و معنایی از درجه خاصی برخوردار است، مورد بررسی قرار گیرد تا روشن شود که برنامه ریزی شهری وعمران شهری چقدر در این زمینه موفق بوده و با بررسی معایب و مزایای آن، بتوانیم قدم کوچکی در راستای بهبود برنامه ریزی، طراحی و توسعه شهری آتی برداشته باشیم.
اهمیت و جایگاه کاربری فضای سبز در شهر
از عوامل تنش زا و تأثیرات منفی در زندگی شهری می توان به آلودگی ها، از بین رفتن منابع، خطرات و بیماری های جسمی، محدودیت های فضایی و غیره اشاره نمود.1[] امروزه تقریباً هر کسی که در مراکز شهری زندگی می کند به طور غریزی فقدان چیزی را در زندگی خود حس می کند. این احساسمستقیماً، به خاطر ایجاد محیطی هندسی است که تا سر حد امکان، طبیعت از آن حذف شده است.[2] می توان گفت مهمترین عامل در تصمیم گیری نسبت به نوع کاربری زمین شهری اهداف اقتصادی است[3]، و این در حالی است که جنبه های روان شناختی و جامعه شناسی کاربری ها کمتر لحاظ می شود.[4] اگر شهر، پیکره انسان ساخته طبیعت باشد، فضای سبز به عنوان عنصر تعادل بخشنده و حیاتی در ساختار بی جان شهری است. فضای سبز، طبیعت بی جان شهرها را بهبود بخشیده و کارکرد آن را به سوی سازگاری طبیعی سوق می دهد. در شهرنشینی فزاینده عصر ما، بی شک فضای سبز شهری در زمره اساسی ترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسان، در شهرنشینی معاصر به شمار می رود.[5]
اهمیت ونقش فضای سبز از بعد شهرسازی و تکنیکی
کیفیت محیط زیست شهری با امکانات وتأسیسات فضای سبز ارتباط مستقیم دارد. امروزه فضای سبز واصولاً معماری و طراحی فضای سبز، به عنوان بخشی از شهرسازی مطرح است. شهر، سیستم زنده پویایی است که پارکها جزیی از آن هستند و به جهت نقش مؤثر آنها
در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی ، تکمیل و بهبود کارکرد تأسیسات آموزشی ، فرهنگی، مسکونی و ذخیره زمین برای گسترش آینده شهر با ارزش هستند.[6]
الگوهای فضاهای سبز درون شهری (پارک ها)
-1 پارک های شهری در مقیاس واحد همسایگی: پارک شهری در مقیاس واحد همسایگی، پارکی است که در یک واحد " همسایگی" قرار گرفته و مساحتی کمتر از نیم هکتار داشته باشد. طبق استاندارد، برای کودک 9 ساله از دورترین نقطه واحد همسایگی تا پارک با پای پیاده مقدور باشد و طی مسیر از خیابان سریع شریانی و بزرگراه ها عبور نکند.
-2 پارک شهری در مقیاس محله ها: پارکی که در مقیاس " محله ای" قرار دارد و مساحت آن حدود دو برابر مساحت پارک در مقیاس همسایگی (یک هکتار) است. همچنین ارتباط پیاده برای کودک 9 ساله از دورترین نقطه محله تا پارک باید به حدود دو برابر معیار واحد همسایگی برسد و طی مسیر بتواند از خیابان کندرو، و شبکه دسترسی محلی عبور کند.
-3 پارک شهری در مقیاس ناحیه: به پارکی گفته می شود که در " ناحیه مسکونی" قرار داشته باشد و مساحت آن دو تا چهار برابر مساحت پارک در مقیاس محله( 4 هکتار) باشد و دسترسی با پای پیاده طبق مشخصات برای ساکنان از دورترین نقطه تا پارک از نیم ساعت تجاوز نکند.
-4 پارک شهری در مقیاس منطقه: به پارکی گفته می شود که در یک منطقه " مسکونی" قرار داشته، و مساحت آن حداقل دو برابر پارک در مقیاس ناحیه(8 هکتار) در نظر گرفته شود. هم چنین طبق استاندارد، مراجعه کننده می تواند از دورترین منطقه با وسیله نقلیه در مدت زمانی از یک چهارم ساعت یا بیشتر، خود را به پارک یاد شده برساند.
-5 فضاهای سبز خیابانی: فضاهای سبز خیابانی، شامل: فضای سبز میدان ها، حاشیه بزرگراه ها، حاشیه پیاده روها، جزایر میانی، تقاطع های غیرهمسطح، باندهای میانی راه ها( رفیوژ) و کنار خیابان ها می باشد.[6]
معیار های مکان یابی فضای سبز شهری
-1مرکزیت: فضای سبز عمومی (پارک ها) حتی المقدور باید در مراکز شهری، محلات، نواحی و مناطق شهری مکانیابی شوند .
-2سلسله مراتب (ماتریس مقیاس): منظور این است که ساختار کارکردی پارک ها با ساختار فضایی شهر انطباق داشته باشد. از جانمایی پارک ها با مقیاس فرا محله ای در داخل محلات و بالعکس جلوگیری شود .
-3 دسترسی: پارک های شهری باید از چهار سو به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم امکان جذب جمعیت بیشتر فراهم گردد و هم نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد و در عین حال امکان بهره برداری دیداری از جلوه های زیبای پارک برای رهگذران از چهار سو فراهم گردد.[6]
روش های موثر در ارزیابی و مکان یابی کاربری اراضی شهری
ارزیابی کاربری مختلف شهری در اساس به منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آن ها و رعایت تناسبات لازم به دو صورت کمی و کیفی صورت می گیرد.
الف) ارزیابی کمی: این ارزیابی بر اساس مقایسه سرانه های موجود کاربری ها با استاندارد های مربوط یا از طریق بررسی نیازهای فعلی و آتی منطقه مورد مطالعه به فضا صورت می گیرد.
ب) ارزیابی کیفی: در این مرحله ویژگی های کیفی معین شده و نسبت آن ها به یکدیگر بر اساس دو ماتریس (1 سازگاری، (2 ظرفیت (ماتریس مقیاس) بررسی می شود.
-1ماتریس سازگاری: کاربری هایی که در حوزه نفوذ یکدیگر قرار می گیرند، باید از نظر سنخیت و همخوانی فعالیت با یکدیگر منطبق بوده و موجب مزاحمت و مانع انجام فعالیت دیگر نگردد .
-2ماتریس ظرفیت (مقیاس): هر فعالیت، کاربری و نیز سطح مختلف ساختار یک شهر دارای مقیاسی است .لازم است بین سطح ساختار فضایی شهر و مقیاس فعالیت موجود، تناسب وجود داشته باشد.(پارک ناحیه ای، در مقیاس ناحیه عمل کند و از مکان یابی آن در مقیاس فرا ناحیه ای اجتناب شود) .[7]
توزیع فضایی پارک ها و فضاهای سبز در منطقه یک شهر تبریز
هر چند در گذشته ای نه چندان دور شهر تبریز به وسیله باغات، اراضی مشجر و مزارع کشاورزی احاطه شده و از فضای سبز بسیار غنی برخوردار بود، لیکن توسعه شهری دهه های اخیر بدون توجه به اهمیت و نقش باغات، موجب محدود شدن فضاهای سبز به پارک ها و معدود باغهای شخصی داخل شهر شده و شهر با انهدام فضاهای سبز پیرامونی خود، به دامنه پرشیب و لم یزرع در شمال و جنوب رسیده است.[8] محدوده جغرافیای شهرداری منطقه یک تبریز از شمال به بزرگراه شمال تبریز (دامنه های کوهستان عون بن علی) و از جنوب به خیابان 17 شهریور و خیابان امام و از شرق به خیابان هفت تیر، حد فاصل چهار راه آبرسان تا عباسی و از غرب به خیام و جنت شمال محدود می شود. جمعیت این منطقه براساس سرشماری سال 1388، 211340 نفر می باشد. در محدوده خدماتی شهرداری منطقه یک، تعداد 5 پارک وجود دارد که مساحت کل آنها برابر 141020 متر مربع است. از نظر وسعت پارک چشم انداز با 6 هکتار بزرگترین پارک این منطقه به حساب می آید (جدول .(1 در این میان، پارک مقبره الشعراء به لحاظ شهرت و نیز به لحاظ وجود چند عنصر مهم هویت بخش در درون آن، به عنوان مورد پژوهشی، جهت ارزیابی در رعایت معیارهای مکان یابی فضاهای سبز و نحوه استقرار آن در منطقه مذکور، مورد بررسی واقع می گردد.
جدول (1) پارکهای موجود در منطقه یک شهر تبریز .[9]
مورد پژوهشی، پارک مقبره الشعراء تبریز
تاریخچه و موقعیت پارک: پارک مقبره الشعراء، در محلهسُرخابْ تبریز واقع شده است. سرخاب یکی از محلههای بزرگ و قدیمی شهر است که در شمال شهر و در حوزه استحفاظی منطقه 1 شهرداری تبریز واقع شده است و در جوار کوه عون بن علی قرار گرفته و یکی از محلههای تاریخی و اعیاننشین تبریز است که با جای دادن خانه های تاریخی فراوان در دل خود، و مجاورت با مجموعه عظیم مقبره الشعراء، به عنوان یکی از محورهای مهم تاریخی - گردشگری این کلانشهر مطرح شده است. گورستان معروف به مقبره الشعراء، محل آرامگاه شماری از شعرای بزرگ آذر بایجان مانند خاقانی، ظهیر، قطران، اسدی طوسی، و ... بوده است. سابقه توجه به ساخت آرامگاهی برای گورستان مزبور به سال 1346 می رسد؛ در آن زمان قرار شد در محل گورستان متروک سرخاب، یک پارک طراحی و ساخته شود؛ در سال 1350 از سوی انجمن محلی نامه ای مخصوص به دفتر محمدرصا شاه پهلوی نوشته شد و برای ساخت بنای یاد بود در خواست اجازه شده بود که با آن موافقت شد.مقارن با این اتفاق، اولین جرقه ها برای طراحی پارک مزبور زده شد؛ تا اینکه پس از ساخت بنای یادبود مقبره الشعراء و همجواری آن با امامزاده سید حمزه، مسؤلین امر جهت توسعه و محوطه سازی گورستان، اقدام به احداث فضاهای سبز کردند. محوطه سبز این مجموعه دستخوش تغییرات متعددی شد تا اینکه در سال 1373 پارک و فضای سبز کنونی، با تلاش شهرداری منطقه 1 تبریز طراحی و ساخته شد.مساحت این پارک 35000 متر مربع می باشد و اطراف آن را از غرب، خیابان ثقه الاسلام و از شمال، خیابان عارف و از جنوب خیابان محلی شهید پایدار و از شرق، یک کوچه 8 متری احاطه کرده اند.
شکل((1 عکس هوایی پارک مقبره الشعراء تبریز، .[10] شکل((2 دسترسی پارک مقبره الشعراء،>Google earth@
خیابان ثقه الاسلام خیابان عارف
خیابان شهید پایدار کوچه 8 متری
معرفی ریز فضاها و مقیاس پارک: این پارک با توجه به جدول (1)، در مقیاس ناحیه عمل می کند. فضاهای موجود در پارک عبارتند از: یادمان شعراء، امامزاده سید حمزه، موزه بهتونی، انجمن شعر تبریز، آمفی تئاتر و کتابخانه تخصصی در حال ساخت و تاسیسات مکانیکی؛که لازم به ذکر است امامزاده و انجمن شعر از ابتدا جزو پارک نبوده اند و بعدها جهت توسعه فضای پارک، جزوی از فضاهای آن شده اند.
شکل (3) فضاهای موجود در پارک مقبره الشعراء، ]نگارندگان[
نقشه کاربری ها و مجاورت های اطراف پارک مقبره الشعراء
نزدیک ترین و مهمترین کاربری ها نسبت به پارک مقبره الشعراء، عبارتند از: آزمایشگاه مرکزی استان (درمانی)، مدرسه راهنمایی(آموزشی)، بیمارستان کودکان(درمانی)، داروخانه، امامزاده سید حمزه(مذهبی)، موزه قاجار، سالن ورزشی، راسته تجاری، مسکونی و سازمان صنایع و معادن استان(اداری )، که این کاربری ها، به صورت لکه هایی در شکل زیر قابل مشاهده است که در بحث ارزیابی سازگاری ها ، به نحوه تاثیر مجاورت و میزان سازگاری آنها با پارک مقبره الشعراء خواهیم پرداخت.
شکل (4) نقشه کاربری ها و مجاورت های پارک مقبره الشعراء .[11]
بررسی معیار های مکان یابی
-1 مرکزیت
از آنجایی که پارک مذکور طبق جدول (1) در مقیاس ناحیه ای می باشد، لذا باید یکی از نواحی منطقه 1 را پوشش دهد و حتی المقدور طبق معیارهای مکان یابی موجود، در مرکز آن ناحیه مکان یابی شود. طبق شکل((5، مشاهده می شود که منطقه 1 تبریز، شامل دو ناحیه می باشد و منطقه 8 بدلیل تمرکز آثار تاریخی در آن قسمت، به صورت مجزا در داخل منطقه 1 عمل می کند و پارک مقبره الشعراء، دو منطقه 1 و 8 را پوشش داده است که در این صورت، خارج از مقیاس پارک ناحیه ای عمل می کند.پس مرکزیتی برای آن تعریف نشده است. اما اگر این پارک در مقیاس منطقه می بود،آنگاه طبق شکل (5)، دقیقا در مرکزیت قرار می گرفت و مکان یابی آن بجا بود.پس مشاهده می شود این پارک فراتر از مقیاس خود سرویس می دهد؛ این امر زمانی تشدید می شود که مبداء گردش بسیاری از مسافران و مراجعین در تبریز، پارک مقبره الشعراء و بازدید از یادمان شعرا می باشد.لذا علیرغم سرویس دهی به دو منطقه 1 و 8، از لحاظ سیاحتی و تاریخی نیز روزانه پذیرای حجم بالایی از مراجعین است. بنابراین بهتر بود در برنامه ریزی اولیه، مقیاس پارک را متناسب با بستر موجود درنظر می گرفتند که در این صورت شرایط تا حدی بهتر می نمود.
