بخشی از مقاله
مقدمه
در سالهای اخیر رشد جمعیت و توسعه مناطق مسکونی در مناطق پرخطر، موجب افزایش خسارات ناشی از بلایای طبیعی در کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه شده است. بیشتر این خسارات و گاهی بخش چشمگیری از تلفات ناشی از این بلایا در حین و یا بعد از زلزلهها و بارانهای سنگین و در نتیجه وقوع زمینلغزشها اتفاق میافتد. زمینلغزش در حقیقت حرکت رو به پایین تودهای از خاک یا سنگ در اثر نیروی ثقل در دامنهها است و یکی از مهمترین خطرات زمینشناختی محسوب میشود. از مهمترین عوامل تحریک زمینلغزشها
زلزله است، این دسته از زمینلغزشها، در قرن اخیر در سراسر دنیا دهها هزار کشته و میلیاردها دلار خسارت در پی داشتهاند. در بسیاری از زلزلههای رخداده در مناطق کوهستانی خسارات حاصل از زمینلغزشها برابر و یا حتی بیش از خسارات مستقیم ناشی از زلزله بوده است .[1] زمینلغزشهای ناشی از زلزله علاوه بر تخریب سازهها، میتوانند جادهها را مسدود و به شریانهای حیاتی مانند خطوط انتقال آب، برق، نفت و گاز آسیب جدی برسانند. انسداد جاده بهوسیله زمین لغزش در زمان زلزله میتواند موجب قطع عملیات امدادرسانی به زلزله زدگان گردیده و میزان خسارات را بالا ببرد.
کیفر [2] (1984) زمینلغزشها را در 3 دسته گروهبندی کرده است:
.I ریزشها و لغزشهای گسسته .II زمین لغزشهای پیوسته
.III جریانهای خاکی سریع و گسترشهای جانبی
زمینلغزشهای دسته I و II در خاک و سنگ، و زمینلغزشهای دسته III فقط در خاک رخ میدهند.
در رابطه با زمینلغزشهای ناشی از زلزله کیفر([2] (1984 کاملترین تحلیل و بررسی انواع زمین لغزش را انجام داده است. نتایج بهدست آمده نشاندهنده این است که روی هم رفته زمینلغزشهای دارای حرکت سریع مانند جریانهای خاکی سریع، بهمنهای سنگی و ریزشهای سنگی در طول تاریخ منجر به بیشترین مرگ و میر شدهاند، در حالی که بیشترین
پهنهبندی زمینلغزشهای سرعین ناشی از زلزله10 اسفند 1375 با استفاده از روش کیفی 2303
خسارات اقتصادی در ارتباط با گسترشهای جانبی خاک، چرخشهای خاکیمخصوصاً( در خاکریزهای مصنوعی) و لغزشهای بلوکی خاکی هستند.
در ارتباط با زمینلغزشهای ناشی از زلزله درخارج از کشور پژوهشای متعددی انجام شده است ولی در داخل کشور تحقیقات محدودی صورت گرفته است، که از جمله مهمترین بررسیهای انجام شده در خارج از کشور میتوان به پژوهشهای کیفر[2] (1984)1، کیفر([3] (2000، جیبسون[4] (1993) 2، جیبسون و دیگران([5] (1998، جیبسون([6] (2007، دلگادیو و واسووسکی[7] (2003) 3، پاردهانو لی[8] (2009) 4 و در داخل کشور میتوان به
بررسیهای مهدویفر [1] (1385) و رجبی([9](1389 اشاره کرد.
مایلز و کیفر(2007، 2009a، [10] (2009b، [11]، [12] و مایلز [13] (2010) از جمله مهمترین تحقبقات را در زمینه پهنهبندی خطر زمینلغزشهای ناشی از زلزله (کمل) انجام دادهاند در این پژوهشها، نه تنها نقشه حساسیت زمینلغزشهای ناشی از زلزله بلکه نقشه تراکم خطر آنها نیز تهیه شده است.
کشور ایران نیز با توجه به قرار گرفتن روی کمربند لرزهای و بروز زلزلههای متعدد و همچنین نوع مورفولوژی زمین، زمینشناسی و توپوگرافی، در معرض زمینلغزشهای ناشی از زلزله و خسارات ناشی از آن قرار دارد، از همین رو تلاش برای شناخت این پدیده و راههای
پیشبینی، پیشگیری، و مقابله با آن اهمیت زیادی دارد.
در این مقاله سعی بر آن است تا با شناخت بیشتر یکی از روشهای پیشبینی این پدیده که بهروشهای کیفی موسوم است (کمل) [10]، [11]، [12] در جهت به کارگیری، بهبود و گسترش این روش برای بهخدمت گرفتن آن در ایران گامی هرچند کوچک برداشته شود. بدینمنظور محدوده تحت تأثیر زلزله سرعین (سال (1375 برای منطقه الگو انتخاب شده است. در این تحقیق از نرمافزار ArcGIS (سامانه اطلاعات جغرافیایی) و PCI Geomatica (نرمافزار مخصوص پردازش تصاویر ماهوارهای) استفاده شده است.
1. Keefer 2. Jibson 3. Del Gaudio & Wasowski 4. Pradhan Lee×
4032 نشریه زمینشناسی مهندسی، جلد هشتم، شماره 3 پاییز 1393
ویژگیهای عمومی و زمینشناسی منطقه بررسی شده
موقعیت جغرافیایی محدوده متأثر از زلزله 1375سرعین
روستاهایی که در جنوب باختری شهرستان اردبیل (روستاهای گلستان، جوراپ، تجرق، شیران، علی داشین، بیله درق، آتشگاه، ارجستان، بنمار، سئین، کنزق، ایردی موسی، کلخوران ویند، ورنیاب، شایق، اوجور، اسمرز، کردده) قرار دارند، از مناطقی هستند که در اثر زمینلرزه ویرانگر 10 اسفند 1375 سرعین [13] آسیب دیدند. منطقه بررسی شده، محدوده متأثر از زلزله 1375سرعین است که بین طول جغرافیایی48 00 تا48 15 و عرض جغرافیایی38 00
تا 38 15 قرار دارد (شکل.(1
شکل.1 موقعیت جغرافیایی محدوده متأثر از زلزله 1375 سرعین
مشخصات زلزله رویداده در محدوده بررسی شده
در 10 اسفند سال [14] 1375 زمینلرزهای با بزرگای Mw=6/1 و عمقکانونی 9 کیلومتر در استان اردبیل در شمال غرب ایران روی داد و 965 کشته و بیش از 2000 نفر مجروح برجای گذاشت. بررسیهای انجام شده در محدوده کلان لرزهای دلالت بر آن دارند که گستره بیشترین شدت زمینلرزه در جنوب شرق کوه آتشفشان سبلان قرارداشته و بیشترین آسیبها به 3 روستای جوراپ، گلستان و شیران وارد شده است. رومرکز زمینلرزه بر پایه دادههای
پهنهبندی زمینلغزشهای سرعین ناشی از زلزله10 اسفند 1375 با استفاده از روش کیفی 2305
ایست گاههای لرزهنگاری در نقطهای بهعرض شمالی38/07 و طول خاوری 48/06 در نزدیکی روستای جوراپ است که با دادههای کلان لرزهای کاملاً سازگار است. شدت زمینلرزه در روستای جوراپ و گلستان VIII (در مقیاس(MMI، در اسلامآبادVII+ و در شهر سرعین VI+ برآورد شده است .[14]
وضعیت زمین ساخت منطقه مورد مطالعه
منطقه آذربایجان از دیدگاه تکتونیکی جزء مناطق فعال محسوب میشود. منطقه زلزلهزده سرعین با گسلهای فعالی چون بزقوش با روند شرقی- غربی(جنوب اردبیل) و گسل نور با
روند شمال شرقی- جنوب غربی(شرق اردبیل) احاطه شده است .[15] در ضمن تنها گسل موجود در محدوده بررسی شده گسل فرعی بالیخلو چای است که در امتداد رودخانه جاری در داخل دره بالیخلوچای قرار دارد. منطقه زلزلهزده بررسی شده از دیدگاه ساختاری در جایی قرار گرفته که روند ساختارها از شرقی- غربی به طرف شمال تغییر میکنند. شکستگیهای حاصل از زلزله در سطح زمین براساس تحقیقات و مشاهدات انجام شده روند شمال شرقی دارند که منجر به رخداد پدیده زمینلغزش در امتداد گسلها شدهاند .[16]
زمینشناسی منطقه
ناحیه بررسی شده در دامنههای جنوب شرقی رشته کوه سبلان قرار دارد. کوه سبلان توده صلب و حجیمی را تشکیل می دهد که سنگهای آذرین دوره نئوژن را شامل می شود. در کوهپایه سنگهایی با مقاومت کم قرار دارند که مدتاًع سنگهای حاصل از فعالیت آتشفشانی هستند، مانند توف، آهک و قلوه سنگهای آذرین(لاهار). روند چینها در قسمت شمال، جنوب و شرق کوه سبلان از شکل این توده صلب تبعیت میکنند .[15] نقشه زمینشناسی محدوده بررسی شده در شکل2 نشان داده شده است.
6032 نشریه زمینشناسی مهندسی، جلد هشتم، شماره 3 پاییز 1393
شکل.2 نقشه زمینشناسی محدوده متأثر از زلزله 1375 سرعین [15]
زمینلغزشهای ناشی از زلزله در محدوده بررسی شده
مشاهدات صحرایی نشان میدهد شیب دامنه، ضخامت و نوع رسوبات آن تأثیر چشمگیری بر وقوع زمینلغزش در منطقه داشته است. شیب کلی منطقه بین 2 تا 25 درجه متغیر است و اکثر نقاط صرفنظر از ناهمواریهای موضعی، شیب کمتر از 5 درجه دارند. بدین سبب پدیده زمینلغزش و ریزشسنگی در اثرزلزله گسترش چندانی نداشته است (شکل.(3 حرکات تودهای زمین بهدلیل تغییرات موضعی شیب و بالا بودن سطح آب زیرزمینی در روستای شیران بهصورت جریان گلی (Mud flow) و با طول نزدیک 130 متر به وقوع پیوسته است .[14]
همچنین در 1/5 کیلومتری شمال روستای آتشگاه (شکل(4 و یک کیلومتری خاور روستای جوراپ، لغزشهای بلوکی- خاکی1 بهترتیب به وسعت3000 و2500 مترمربع رخ داده
است. در روستای جوراپ در اثر زلزله، لغزشهای سطحی رخ داده است، بهطوریکه
مشاهدات صحرایی نشاندهنده این است که محدوده شرق این روستا بسیار مستعد زمینلغزش است. در بخش جنوبی روستای ورنیاب، و در دیواره جنوبی دره، لغزشی بهوسعت 3000 متر
مربع رخ داده استدر. روستای ایردی موسی مسیر رودخانه در اثر رانش زمین موقتاً مسدود
