بخشی از مقاله
دیابت
بيماري ديابت از نارسايي‌هاي مهم غدد داخلي است كه حدود 100 ميليون نفر از مردم دنيا مبتلا به آن مي‌باشند. سازمان جهاني بهداشت در آينده‌اي نه چندان دور تعداد بيماران ديابتي را چندين برابر پيش‌بيني مي‌كند كه در اين‌صورت يكي از مهمترين عوامل مرگ و مير مردم در نيا محسوب مي‌گردد.با توجه به نقش گياهان دارويي در درمان بيماري‌ها، اين مطالعه با هدف مروري بر اثر هيپوگليسمي گياهان صورت گرفت. از گذشته بسيار دور تا بحال در طب سنتي
استان گلستان، مردم بومي منطقه از تركيبات طبيعي و موثر گياهان دارويي و بومي استان، جهت پيشگيري و كنترل اين بيماري استفاده مي‌كنند. از اين‌رو در اين مقاله، فقط گياهاني را كه در منطقه از آن جهت پيشگيري و درمان بيماري ديابت، توسط مردمي بومي منطقه مورد استفاده قرار مي‌گيرند، را مورد بررسي قرار داده است، مانند: سير (llium Sativa)، پياز (A.cepa)، (A.paradoxum) الزويا پياز كوهي برگهاي تازه‌ي (Ocimumbasilicum)، ريشه گياه پنجول (Potentilla
fulgns) برگهاي زيتون (Oleaeuropea)، پودر برگ و دانه شنبليله (TrigonellaFoenum – graecum)، گشنيز (Corianderum sativa) ، يونجه (Medicago satvas )، گزنه (Urtica dioica)، برگهاي داراواش (Viscum Album) گل‌هاي آقطي (Sambucus nigra) و گل‌هاي انار (punica granatum). نتايج تحقيقات آزمايشگاهي و كلينكال، روش عصاره‌گيري، زمان برداشت گياه، اندام مورد استفاده، نحوه‌ي مصرف آن در غذا و دارو و به كارگيري آنها به عنوان چاشني در برنامه‌ي غذايي بيماران ديابتي كه اثرات مفيدي را در كاهش قند خون دارد و جزئيات مكانيسم اثر بقخشي مواد موثره‌ي هر يك از آنها مورد بحث قرار خواهد گرفت.
كلمات كليدي (Key words): گياهان دارويي استان گلستان – مصرف سنتي، ديابت، قند خون.
مقدمه:
ديابت يا بيماري قند يك بيماري غير واگيردار است كه تعداد قابل توجهي از افراد جامعه به آن مبتلا هستند. در اين بيماري قند خون به صورت مزمن افزايش مي‌يابد كه علت آن كمبود يا نبود انسولين و يا اشكال در آن مي‌باشد، ديابت انواع مختلفي دارد: در نوع اول آن (ديابت نوع 1) كه در كودكان و نوجوانان ديده مي‌شود و اغلب براي درمان آن نياز به تزريق انسولين مي باشد و در نوع دو ( ديابت 2) كه شايعترين نوع ديابت است و معمولاٌ در افراد بالاي 30 سال ديده
مي‌شود (ديابت بالغين)، اين بيماران معمولاٌ چاق هستند. ديابت بارداري بيشتر ممكن است از ماه پنجم حاملگي ايجاد شود و بعد از زايمان بهبود مي‌يابد. اين افراد احتمال ابتلا به ديابت بيشتر است. افراد چاق، كم تحرك، كساني كه سابقه ديابت را در يكي از افراد خانواده درجه يك (پدر، مادر، خواهر و برادر) دارند،
كساني كه تغذيه نادرست دارند و بيش از حد از غذاهاي شيرين و چرب استفاده مي كنند، زنان حامله و افرادي كه دچار فشار خون بالا هستند احتمال ابتلا به ديابت بالغين در آنها بيشتر است .همه ساله تعداد زيادي از بيماران ديابتي بر اثر عوارض بيماري جان خود را از دست مي دهند يا دچار از كار افتادگي مي‌شوند. اين بيماري مي‌تواند موجب سكته‌هاي قلبي و مغزي، نارسايي كليه، كوري، قطع پا و ... شود. با توجه به نقش گياهان در درمان بيماري‌ها، اين مطالعه با هدف مروري بر اثر هيپوگليسمي گياهان دارويي در در درمان ديابت نوع 1 و نوع 2 صورت گرفته است. مطالعات انجام شده در دنيا نشان مي‌دهد كه بيش از 70 گونه
گياهي مختلف اثرات كاهنده قند خون دارند. تعدادي از گياهان بومي ايران بوده و تعداد ديگر در ايران يافت نمي شود. در اين مقاله فقط گياهاني كه در استان گلستان به وفور رشد مي‌كند و در طب سنتي مردم بومي استان مصارف دارويي فراواني دارد را مورد بررسي قرار داده‌ايم، از جمله: تخم شنبليله، پياز، سير، پياز وحشي، پلم، گزنه، انار، برگ زيتون، ريحان، پنچول، يونجه، دارواش و گشنيز.
گزنه (Urtica dioica): گياهي علفي و چندساله كه عصاره‌ي آن حاوي انواع مواد معدني (كلسيم، پتاسيم، آهن و منيزيم)، انواع ويتامين‌ها، سيليكن، كوئرستين، سروتونين، كولين، سيستسترول، استيگمااسترول، ليگنين، آلكالوئيد، استراگالين، هيستامين، اسيد سليسيك، اسيد فرميك و تركيبات سولفوري است كه مردم منطقه علاوه بر مصرف خوراكي، مصارف دارويي فراواني از جمله به عنوان مقوي، محرك و در درمان كم‌خوني، بواسير، نقرص، درمان كچلي و ريزش موي سر، سياتيك، دردهاي عصبي، روماتيسم، اگزما، التهاب روده‌اي، خون‌ريزي از بيني (به علت وجود سيليكن و همراه با گياه دم اسب)، تحريك
سيستم ادراري و در درمان هايپرتروفي پروستات و همچنين ديابت از اين گياه داشتند. نتايج تحقيقات مشخص كرده كه عصاره‌ي آبي گزنه داراي فعاليت ضدديابتي است و تا حدود زيادي مانع از جذب گلوكز در روده كوچك مي‌شود و با تحريك ترشح انسولين در پانكراس باعث تنظيم قند خون مي‌گردد. به همين دليل از آن به عنوان يك گياه با اثر هيپوگليسمي استفاده مي‌كنند{23}
انار (Punica granatum): گياهي است درختي، درختچه‌اي و خزان‌كننده، بومي ايران و افغانستان بوده و به وفور در مناطق شمالي ايران، از جمله استان گلستان رويش دارد و علاوه بر مصرف خوراكي در طب سنتي، مردم منطقه از گل‌ها، ميوه‌ها و برگهاي آن در درمان بيماري‌هاي گوارشي، برونشيت، اسهال، اسهال خوني، دفع كرم انگل، جزام و به عنوان قابض و تهوع‌آور و همچنين در درمان بيماري ديابت استفاده مي‌كردند. عصاره‌ي اندام‌هاي مختلف اين گياه حاوي
مواد معدني (آهن، پتاسيم، كلسيم)، پروتئين، ايزوپلترين (IsoPelletierin)، اسيد سيتريك، ريبوفلاوين، اسيد اسكوربيك، نياسين، تيامين و برگ‌ها حاوي 11% و ميوه‌ها 26% تانن و آلكالوئيد مي‌باشد. در مطالعات اخير مشخص شده است كه عصاره‌ي آن در نابودي سلول‌هاي سرطاني سينه موثر است و باعث كاهش اكسيداسيون LDL و عدم تشكيل پلاك‌هاي خوني در عروق مي‌گردد. اين گياه همچنين از گذشته در درمان ديابت مورد استفاده بوده و نتايج تحقيقات نشان
مي‌دهد كه عصاره‌ي آبي ـ اتانولي (به نسبت 50/50-V/V در دوز 400mg/kg) تا حدي زيادي گلوكز خون را در موش‌هاي نرمال و مبتلا به ديابت كاهش مي‌دهد. همچنين مطالعات ديگري كه بر روي ريشه انار صورت گرفته، مشخص مي‌كند كه عصاره‌ي ريشه قند خون را در جانوران آزمايشگاهي كاهش مي‌دهد. عصاره‌ي گل‌هاي انار داراي اثر ضد ديابتي بوده و استفاده از آن هم در موش‌هاي ديابتي و هم موش‌هاي نرمال منجر به كاهش قند خون مي‌گردد. اين اثر شايد ناشي از افزايش مصرف گلوكز پيراموني باشد. همچنين اين عصاره توانايي ممانعت از مكانيسم بازجذب گلوكز را در كليه دارد و جذب روده‌اي گلوكز را كاهش داده و از اين طريق سبب كاهش قند خون مي‌گردد{19,20}.
پلم (Sambucus Nigra): گياهي علفي و دارويي است كه در طب سنتي مردم منطقه از عصاره‌ي ميوه و گل‌هاي آن به عنوان مدر , ملين , معرق , تهوع‌آور و خلط‌آور و همچنين در درمان آرتروز، ورم كليه، سرمازدگي ,تب، دردهاي قفسه سينه، سوختگي، عفونت، برفك دهان بچه، اسهال و همچنين ديابت مورد استفاده قرار مي‌گرفت. عصاره‌ي ميوه و گل‌ها حاوي تركيبات معدني، انواع فلاونوئيدها، استراگالين، هايپروزيدايزوكوئرستين، روتين، كوئرستن، موسيلاژ،
كامفرول، تري ترپن، نمك‌هاي معدني، و ويتامين‌هاي A,C، آنتوسيانين، سامبونيگرين (Sambunigrin)و سامبوسين (Sambucine) است. در مورد فعاليت ضد ديابتي و هيپوگليسمي گياه تحقيقات فراواني صورت گرفته كه نتايج اين تحققات حاكي از آن است كه استفاده از عصاره‌ي آبي گل‌هاي پلم تا حدود زيادي مقدار گليكونئوژنز، اكسيداسيون گلوكز و انتقال 2-deoxy-glucose را در موش‌ها افزايش مي‌دهد. همچنين در مطالعات ديگري كه به عمل آمده، مشخص شده كه عصاره‌ي آبي اين گياه، ميزان ترشح انسولين را افزايش مي‌دهد. عصاره‌ي آبي پلم (در دوز 1g/l) تا حدود 70% جذب گلوكز، 50% اكسيداسيون و 70% گليكونئوژ را افزايش داده و به طور مستقيم متابوليسم گلوكز و ترشح انسولين را از سلول‌هاي B پانكراس تحريك مي‌كند{25,24}.
دارواش (Viscum Album): گياهي بوته‌اي، هميشه سبز و نيمه انگل است كه ساليان درازي است كه توسط مردم استان گلستان مورد استفاده قرار مي گرفته و در گذشته به خداي صلح و آرامش معروف بوده است. از برگ‌ها، سرشاخه‌هاي گدار و ميوه‌ي آن در درمان صرع، پريشاني، سرگيجه، التهاب بافت‌ها، ناراحتي‌هاي تنفسي، سرماخوردگي، سكسكه، سرگيجه، سياتيك، روماتيسم، آرتريت، ضد باكتري، ضد قارچ، ضد ويروس و پيشگيري از رشد تومور به ويژه
تومورهاي خوني و به عنوان محرك، مدر مسكن، ضد تومور و همچنين رفع ديابت استفاده مي‌كردند.خواص دارويي اين گياه به علت وجود مواد موثره‌ي ويسكوتوكسين ((Viscotoxinساپونين، آلكالوئيد، هيستامين، مشتقات كولين، كتين، پلي‌ساكاريد و پروتئين‌هايي كه اثر ضد توموري دارند، مي‌باشد. نتايج
مطالعات اخير نشان مي‌دهد كه عصاره‌ي ميوه، علاوه بر افزايش انسولين در سلول‌هاي پانكراس، علائم بيماري ديابت را در موش‌هاي مبتلا، كاهش مي‌دهد. نتايج مطالعاتي كه بر روي موش‌هاي مبتلا به ديابت كه توسط Alloxan (Alloxan سلول‌هاي بتا پانكراس را تخريب مي‌كند) دچار بيماري شده‌اند، انجام گرفته حاكي از آن است كه مصرف عصاره‌ي آبي ميوه داراوش، ميزان گلوكز خون را كاهش مي‌دهد و شايد اين اثر را از طريق افزايش نفوذپذيري غشا پلاسمايي سلول‌ها نسبت به گلوكز و با ممانعت از اختلالات پيش رونده و تغييرات متابوليكي كه در نهايت منجر به ديابت مي‌شوند، اعمال كند]22[.
