بخشی از مقاله
نگاهی گذرا به تاریخچه موزه و موزه داری در ایران و جهان
نقش حیاتی موزه ها در جوامع بشری نقشی بدیع، ماندگار و مروج ناب ترین پدیده های فرهنگی است. موزه ها از معدود مراكز حافظ یادگاران نسل گذشته و در حقیقت فرزندان هنر و تاریخ هستند. هر یك از این اشیا در عین بی زبانی به هزار زبان سخن می گویند زیرا اسناد معتبری از هنر، فرهنگ و تاریخ را ارایه می دهند.
موزه كلمه ای یونانی است كه از " موزه یون " به معنای مجلس فرشتگان الهام گرفته است. به طور كلی موزه به مجموعه ای از آثار و اشیایی اتلاق می شود كه در محل یا عمارتی نگه داری و در معرض نمایش گذاشته شوند.
روزنامه شرف موزه را اینگونه تعریف می كند : " موزه به اصطلاح اهالی فرنگ عبارت است از مكان یا محلی كه مخزن آثار قدیمه و اشیای بدیعه و نقایس و مستظرفات دنیاست و از هر تحفه و یادگاری كه در آن مخزون و موضوع است اهل علم و اطلاع، كسب فایدتی و كشف سری می نمایند و از احوال و اوضاع هر زمان و صنایع و حرف آن و رسوم و آداب معموله آن ایام و عواطف انام با خبر می گردند. می توان گفت كه موزه مقیاس شعور و میزان عقول و درجه افهام، اصناف و مرآت ادراك سلاسل است. مشكلات لاینحل در اینجا حل می شود و بر معلومات تاریخی شهود اقامه می نماید. "
در یونان قدیم به محلی موزه گفته می شد كه در آنجا به مطالعه صنایع و علوم می پرداختند. " ایكوم " شورای جهانی موزه ها، موزه را موسسه ای دایمی دانسته كه اهداف مادی ندارد و در آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می كند. هدف موزه ها، گرد آوری و نگه داری، تحقیق، انتقال و نمایش شواهد بر جای مانده از انسان و محیط زیست او به منظور بررسی، آموزش و بهره برداری معنوی است. تعریفی دیگر موزه را بنیادی دانسته كه سه وظیفه اصلی جمع آوری، نگه داشت و نمایش اشیا را بر
عهده دارد. این اشیا ممكن است نمونه های از طبیعت و مربوط به رمین شناسی و ستاره شناسی یا زیست شناسی باشد. یا آن كه آفرینش های هنری و علمی انشان را در طول تاریخ به نمایش بگذارد. اولین موزه هایی كه در دنیا شكل گرفتند، هدف خاصی نداشتند. اماكن و پرستشگاه های مقدس چون كلیسای كاتولیك،معابد یونانی و پرستشگاه های بودایی در ژاپن را در بر می گرفتند. اولین مجموعه شخص دنیا در سال 1683 میلادی در آكسفورد انگلستان با نام موزه آشمولین به صورت عمومی درآمد. در دوره رنسانس كه تحول عظیم فرهنگی. هنری در اروپا ( قرن پانزدهم به بعد ) پدید آمد، موزه ها نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفتند و ارزش راستین خود را بار یافتند.
اوج هنری موزه داری جهان را می توان در موزه لوور پاریس دید. این موزه كه هم اكنون به صورت یك مركز بزرگ پژوهشی در آمده است،بزرگترین موزه دنیا محسوب می شود. ساختمان این موزه قبل از انقلاب كبیر فرانسه، یكی از كاخ های سلطنتی فرانسه بود كه در آن آثار با ارزش هنری نگه داری می شد. پس از انقلاب كبیر فرانسه در سال 1789 م این كاخ با آثارش به مردم فرانسه اهدا شد و در سال 1793 م تبدیل به موزه ملی فرانسه گردید. بخش عظیمی از آثار این موزه به دایره " هنر اسلامی " اختصاص دارد كه این اشیا را وزارت آموزش و هنرهای ظریفه دولت فرانسه برای غنی كردن موزه از كشورهای مشرق زمین گردآوری كرده است. هیات های مختلف فرانسوی حدود صد سال در ایران به كاوش های باستان
شناسی پرداخته اند. كه از جمله آنان می توان به آندره گدار، ژاك دمورگان و مارسل دیولافوا اشاره نمود. در سال 1889 م دمورگان به ایران آمد و به حفاری پرداخت. سپس در سال 1895 م امتیاز حفاری در ایران را از ناصرالدین شاه گرفت و بعد از آن در زمان مظفرالدین شاه آن را تمدید كرد كه به موجب آن امتیاز انحصار حفاری باستان شناسی در تمام ایران به دولت فرانسه و اگذارشد. در این مدت بیشتر اشیای تاریخی و منحصر به فرد چون لوح قانون حمورابی و ... زینت بخش موزه لوور پاریس شد.
تاریخ تشكیل اولین موزه در ایران را باید در گنجینه های گرانبهایی كه باستان شناسان به دست آورده اند، جستجو كرد. ایرانیان برای رهایی از آسیب بیگانگان گاهی گنجینه های گرانبهایی مانند كلوزر، كلماكره و مجموعه سفال ئ آبگینه گرگان را درون چاه ها و حفره ها پنهان می كردند.
اولین بار به دستور ناصرالدین شاه قاجار در داخل سلطنتی كاخ گلستان، تالاری به موزه اختصاص یافت كه سپس همین مكان با ملحقاتی غنی تر شد و به نام موزه " همایونی " گشایش یافت. روزنامه شرف در توصیف این موزه می نویسد:" موزه همایونی طولا" چهل و سه زرع و عرضا" هیجده زرع مشتمل بر بیست اتاق است. این موزه خزینه ای است مشحون به ظواهر جواهر گرانبها و ظرایف و نفایس اشیاء و آثار جلیله علمیه و مهمات حربیه قدیمه، آلات، ادوات متنوعه و مصنوعات ازمنه سابقه ونتایج خیالات حكمای بزرگوار و تماثیل و تصاویر نگارنده های بی مثل و مانند روزگار و پرده های نقاشی كار نقاشهای مشهور و حاصل صناعی كارخانه های معروف و ظروف چینی بسیار و ممتاز كار چین و روسیه و انگلیس و بلور آلات، كارخانه های ساكس و نیز كارخانه های معتبر"
این موزه پس از مدتی از بین رفت. جواهرات آن به خزانه بانك ملی انتقال یافت و بعدا" به موزه مجهزی تبدیل شد و سلاح های آن به موزه دانشكده افسری سپرده شد. در دوره مشروطه به دستور وزیر معارف " صنیع الدوله " دایره ای به نام اداره عتیقات بین سال های ( 1295.7 م ) به وجود آمد كه كارش سر و سامان دادن به وضع خراب حفاری های غیر مجاز بود و در همین زمان بود كه موزه ایران " معارف " تاسیس شد. این موزه در بر گیرنده اشیای عتیقه، كاشی، سفال، سكه و سلاح بود و. به عنوان اولین گام موثر در تاریخ موزه داری ایران به شمار می رود.
بیشترین جلوه تاریخ موزه داری ایران را در ایجاد موزه ایران باستان باید جستجو كرد. این موزه با 2744 متر زیر بنا به دلیل قدمت اشیا، در زمره یكی از موزه های مادر دنیا محسوب می شود كه به سال 1316 خورشیدی افتتاح گردید.
طراحی ساختمان این موزه به عهده " آندره گدار " فرانسوی بود و شكل ظاهری ساختمان الهام گرفته از طاق كسری انوشیروان ساسانی است.
این موزه در برگیرنده آثار مختلفی از هزاره ششم پیش از میلاد تا دوران مختلف اسلامی است كه در دو طبقه به نمایش در آمده است. آثار و اشیاء به نمایش در آمده در موزه آیینه تمام نمایی ازفرهنگ، هنر،آداب و روسوم،باورها و اعتقادات گذشتگان و نیاكان ماست و آن را تنها پل ارتباطی بین گذشته،حال و آینده می توان به شمار آورد.
موزه را نبایستی مكانی دانست كه در آنجا صرفا" آثار تاریخی و باستانی به نمایش در می آید، بلكه تمامی نمایشكاه های هنری، علمی، جانوری، پزشكی، نگارخانه ها، كتابخانه ها و آرشیوها و بیشتر بناهای تاریخی به نوعی موزه هستند. هر شیئی و اثر به نمایش گذاشته شده در موزه یا نمایشگاه زبان حالی دارد و با بیننده اش ارتباط برقرار می كند با تعمق و تفكر می توان زبان حال این آثار را دریافت و از دیدگاه های مختلف آن را بررسی نمود.
یكی از مهمترین وظایف یك موزه برقرار كردن ارتباط فرهنگی بازدید كننده با شیئی به نمایش در آمده است. در حقیقت باید كوشید تا همان ارتباط وحسی را كه بین خالق یك اثر و خود وجود داشته به نوعی دیگر به بازدیدكنندگان منتقل نمود كه این امری دور از دسترس نیست.
امار نشان می دهد كه در قرن نوزدهم فقط عده خاصی از موزه ها بازدید كرده اند. كنفرانس عمومی یونسكو در نهمین جلسه خود در دهلی ( 1956 م ) تاكید نموده استكه بازدید ازموزه ها به ویژه برای طبقه كارگران آسان تر شود و به راه هایی كه به منظور پربار شدن و غنی شدن موزه ها پیشنهاد می شود، توجه گردد.
آمار دیگر نشان داده است كه كشورهایی كه دارای موزه های متنوع هستند و بازدیدشان رایگان است از هر دویست نفر كه به سینما می روند تنها یك نفر از موزه های بازدید می كنند. در انگلستان رسم بر این است كه اگر مدرسه و یا هر مركز آموزشی دیگر، زمانی را به تدریس هنر اختصاص ندهد، موزه ها این كمبود را جبران می كنند. عده ای از كارشناسان تاسیس موزه های ویژه كوركان را كه از جذابیت بیشتری برخوردار است، توصیه می كنند. در اینجا شایسته است كهب رای روشن دلان هم فكری شود.
موزه ها روزانه بازدید كنندگان زیادی در سنین مختلف با فرهنگ های گوناگون دارند، اگر با موزه آرایی سنجیده و راهنمایی مناسب ارزش تاریخی و هنری هر شیئی بر بیننده مشخص شود، یك شیئی سفالی ساده مربوط به هزاره اول پیش از میلاد همانند یك تابلوی نقاشی معاصر جذاب و پر بیننده خواهد شد.
باید یك وابستگی و دلدادگی فرهنگی بین اشیا و بازدید كنندگان به وجود آورد و موزه را مانند یك مجتمع آموزشی و پژوهشی مورد استفاده همگان قرار داد و آموزش از طریق اشیا تنها بیننده را به سوی خود جذب نمی كند. بلكه هدفی بالاتر دارد و آن بالاتر بردن سطح آگاهی و دانش بازدیدكنندگان است. در سایه همین آگاهی است كه غارتگران اموال فرهنگی كم تر موفق خواهند شد آثار مار را به یغما ببرند.
باید فرهنگ آموزش موزه ها را گسترش داد و پهنه گسترده ای را برای این كار در نظر گرفت. رسانه های گروهی و وسایل ارتباط جمعی را تشویق به معرفی ارزش تاریخی این آثار كرد و با پخش برنامه های مختلف آموزشی بر آگاهی مردم افزود. با ایجاد امكانات رفاهی . تفریحی در كنار موزه ها از جمله تالار سخنرانی، سینما،تاتر، بوستان، شهربازی و .... مردم را به سمت موزه ها كشاند.
ارتباط فرهنگی میان موزه ها می توان یكی از مهمترین راه هایی باشد كه به بررسی و شناخت فرهنگ ها پرداخته و موزه ها را از سكون و ركود بیرون آورد و پربار كند. چه خوب است هر از گاهی آثار موزه های مختلف كشور نزد یكدیگر به امانت گذارده شود و این كار آنقدر ادامه یابد كه به صورت چرخه تبادلات فرهنگی موزه در آید. برای نیل به دیگر اهداف موزه ها می توان كلاس های آموزشی مرتبط و در خور نوع موزه ها برگزار نمود مثلا" در كنار موزه های هنرهای تزیینی كلاس های تذهیب، تشعیر و كتابت و برای موزه های تاریخ و باستانشناسی كلاس های سفال گری و موزه فرش،كلاس قالی بافی و ... دایر نمود.
انواع موزه ها
موزه ها را به شكلهای گوناگون طبقه بندی كرده اند، موزه های تاریخ و باستان شناسی، موزه های فضای باز، موزه های مردم شناسی، كاخ موزه ها، موزه های علوم و تاریخی طبیعی، موزه های منطقه ای ( محلی )، موزه های سیار ( گردشی ) ، پارك موزه ها، موزه های سلاح ( نظامی )، موزه های اندیشمندان ( خانه هنرمندان )
موزه تاریخی و باستان شناسی: دید تاریخی دارند و بیانگر سلسله و دوره های تاریخی هستند . بیشتر این آثار بر اثر كاوش های باستان شناسی به دست آمده اند و بیانگر فرهنگ و تمدون گذشته و تلفیق كننده علم، هنر و دانش یك ملت یا یك قوم هستند. چنین موزه هایی مادر نیز نامیده می شوند. موزه ملی ایران ( ایران باستان )، موزه ملی ورسای در فرانسه و موزه تاریخ در واشینگتن از این نوع هستند.
موزه فضای باز:با ایجاد این نوع موزه ها می توان به معرفی یافته ها و داده های مهم باستان شناسی كمك بزرگی نمود. زمان یكه یك كاوش علمی باستان شناسی منجر به نتایج مطلوب و كشف آثار ارزشمند غیر منقول می شود و قابل انتقال به موزه ها نیست، با فراهم آوردن شرایط و امكانات لازم، مكان مورد نظر را جهت باز دید عموم مهیا می نمایند. این امر در اصطلاح به موزه فضای باز مشهور است. از جمله این موزه ها می توان به تخت جمشید در شیراز و محوطه تاریخی هگمتانه در همدان اشاره نمود.
این موزه ها در دیگر كشور ها مانند چین، یونان و برخی از كشور های اورپایی نیز معمول است. در استان خراسان محوطه تاریخ " بندیان " در گز كه دارای گچ بری های بسیار زیبایی از دوره ساسانیان است و همچنین محوطه تاریخی " شا یاخ " نیشابور می توانند مكان مناسبی برای این امر باشند.
موزه های مردم شناسی: فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، پوشاك و سنن اجتماعی حاكم بر جامعه را نشان می دهند. موزه مردم شناسی تهران و حمام گنجعلی خان كرمان از این نوع هستند.
كاخ موزه ها: بنا یا اثر تاریخی هستند كه از گذشتگان به دست ما رسیده و بیانگر و ضعیت و نحوه زندگی صاحبان آن است. ممكن است در این بنا اشیای تاریخی و نیز آثار هنری از جمله نقاشی روی دیوار،گچ كاری و .... وجود داشته باشد. كاخ موزه ها معمولا" در مراكز حكومتی به وجود می آیند. هدف از تاسیس این موزه ها به نمایش گذاشتن اثر و بنای تاریخی و نیز عبرت آموزی است. مجموعه كاخ های سعد آباد تهران و باغ ملك آباد مشهد از این نوع موزه ها هستند.
موزه های هنری : انواع هنرهای تجسمی و تزیینی كه از زیبایی شناسی بالایی برخوردارند، را به نمایش در می آورند و معمولا" بازدید كنندگان زیادی نیز دارند. موزه هنرهای زیبا در تهران و موزه هنرهای تزیینی در اصفهان از این نوع هستند.
موزه علوم و تارخ طبیعی: تجربه های علمی بر اساس شواهد و وسایل كاری و تاریخی طبیعی كه در بر گیرنده گونه های مختلف گیاهی به ویژه جانوان است را به نمایش می گذارند. موزه تاریخی طبیعی اصفهان و موزه علوم و تاریخ طبیعی مشهد از این نوع هستند.
موزه های محلی یا منطقه ای: بیانگر و نمودار فرهنگ یك منطقه و یا یك محله خاص هستند و صرفا" آثار و اشیای تاریخی همان منطقه را به نمایش می گذارند. موزه شوش، تخت جمشید و موزه توس در خراسان ازاین نوع هستند.
موزه های سیار : برای پیشبرد سریع اهداف فرهنگی و به دلیل عدم امكانات موجود در مناطق و شهرهای محروم شكل می گیرند. این موزه های فرهنگ های گوناگون را در مكان های مختلف در معرض دید عموم می گذارند. اگر به این نوع موزه ها توجه كافی شود، بسیار تاثیر گذار خواهند بود.
پارك موزه ها : به دلیل داشتن ابغاد گوناگون علمی و فرهنگی و جاذبه های تفریحی و آموزشی و نیز تفریحی از اهمیت زیاد برخورد دارند، چرا كه مسایل زیستی و طبیعی را از نزدیك برای مردم به نمایش می گذارند. ویژگی مهم این موزه ها این است كه عموم مردم می توانند از دیدن آنها بهرمند شوند. در ایران ایجاد پارك موزه سابقه ندارد ولی در كشورهایی مانند چین و كره شمالی مرسوم است.
مكان های فرهنگی، ملی و تاریخی چون آرامگاه فردوسی در مشهد، آرامگاه عطار و خیام در نیشابور می توانند مكان مناسبی به این منظور باشند.
موزه های نظامی : روند تاریخی انواع سلاح های نظامی و جنگی را در معرض دید همگان قرار می دهند. این نوع اشیا شامل لباس های نظامی رزمی، اسلحه و دیگر وسایل رزمی نیز هستند.
موزه های اندیشمندان ( خانه هنرمندان ) برای ارج نهادن به هنرمندان، نویسندگان، مخترعان و مفاخر جامعه، معمولا" پس از در گذشتشان در خانه شخصیشان پدید می آید و در بر گیرنده وسایل شخصی، وسایل كار و آثار ایشان است. این موزه ها بیشتر د ركشورهای اروپایی مرسوم است.
خانه شكسپیر نویسنده مشهور انگلیسی و ادیسون مخترع برق در امریكا از این نوع است. در ایران هم خانه بزرگ مرد موسیقی " استاد ابوالحسن صبا " تبدیل به موزه شده و در برگیرنده تابلوهای نقاشی، تالیفات و اموال شخصی وی است.
موزه ها
موزه ایران باستان
موزه ایران باستان با زیربنای 2744 مترمربع نخستین موزه ملی ایران و موزه مادر است و همزمان با مجموعه کاخ دادگستری شهربانی ، وزارت امور خارجه ، وزارت جنگ و سر در باغ ملی بنا شد . ساخت این بنا زیر نظر آندره گودار در سال 1314 ه.ش آغاز شد و در سال 1316 گشایش یافت و مورد بهره برداری قرار گرفت . در طبقه اول این موزه آثار پیش از تاریخ و تمدن و هنر ایرانی از هزاره ششم پیش از میلاد و نیز کتیبه های سنگی ، آثار سفالی ، زیلوها و لوح های گلی ، نقوش برجسته ، مجسمه های فلزی و سنگی ، تابوتهای سفالی و سفال لعاب دار ، یادگار عهد هخامنشیان ، پارتها ، اشکانیان ، سلوکیها و ساسانیان به نمایش گذاشته شده است . از مشهورترین آثار این بخش ، پلکان تخت جمشید ، مجسمه سردار اشکانی ، جام طلایی هخامنشی و قطعه ای سرامیک از کاخ آپادانای شوش با نقش سرباز پارتی است .
طبقه دوم موزه به آثار دوره اسلامی اختصاص دارد و در آن آثار هنری ، نسخه های خطی ، سکه های دوره های مختلف ، نقاشی و قطعاتی پارچه و فرش بازمانده و از دورترین اعصار حفظ می شود .
این موزه دارای تاسیسات جنبی شامل تالار سخنرانی ، تالار نمایش ، کتابخانه و ... است .
این موزه در خیابان امام خمینی – ابتدای خیابان 30 تیر واقع می باشد .
تیمچه قیصریه
تیمچه در اواسط قرن سیزدهم هجری قمری در زمان قاجاریه ساخته شده است . این بنای معروف در بازار تهران و پس از بنای چهار سوق بزرگ واقع شده است .
تیمچه مهدیه
این بنا در اواسط قرن سیزدهم هجری قمری ساخته شده است .
چهارسوق بزرگ
چهار سوق بزرگ ، یکی از قدیمی ترین بناهای تهران است که در بازار اصلی شهر تهران و در اواسط قرن سیزدهم هجری قمری پس از انتخاب این شهر به پایتختی ایران ، ساخته شد .
تیمچه امین اقدس
این بنا در قرن سیزدهم هجری قمری ، در عهد ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و به نام امین ( امینه ) اقدس ، یکی از همسران معروف ناصرالدین شاه موسوم شد . بنای یاد شده در بازار تهران ، پس از چهار سوق قرار دارد .
تیمچه صدراعظم
این تیمچه در قرن سیزدهم هجری قمری به همت میرزا علی خان اتابک ، صدراعظم ایران ساخته شد .
تیمچه کتاب فروشان
ساختمان تیمچه کتاب فروشان ، متعلق به قرن سیزدهم هجری قمری است .
تیمچه علاء الدوله
این بنا در میانه قرن سیزدهم هجری قمری به وسیله شخصی به نام علاء الدوله ساخته شده است و از ویژگی های معماری تیمچه های بازاری ایران برخوردار است .
موزه پرفسور حسابی
اندک زمانی پس از مرگ دکتر حسابی ، ریاضیدان مشهور دنیای علم در سال 1372 خانه او تبدیل به موزه ای شد که در آن وسایل شخصی ، مدارک علمی و تحصیلی ، نشانها و تقدیر نامه ها و عکسهای قدیمی و متن نطقها و نوشته ها ، از جمله تحقیقات مربوط به بی نهایت بودن ذرات در آن به نمایش گذاشته شده است . این موزه در خیابان تجریش – خیابان مقصودبیک واقع می باشد .
موزه جواهرات ملی
پیشینه جواهرات ملی ایران به عصر صفویه بر می گردد که پایه گنجینه دولت یعنی مجموعه ای جدا از اموال شخصی پادشاه گذاشته شد و کارشناسایی مأمور خرید ارزیابی و حفظ در و گوهرها و تزئینات کمیابی شدند که گاه شهرت جهانی داشت . پس از مرگ نادر این مجموعه در دویست و پنجاه سال گذشته تغییر چندانی نکرده و از گنجینه هایی است که در عین پربها بودن نمی توان قیمتی برای آن قائل شد . این موزه در خیابان فردوسی – روبروی سفارت آلمان واقع می باشد .
تماشاگه پول
اولین گنجینه تخصصی و دائمی شکه و اسکناس در ایران به تاریخ هفدهم تیرماه سال 1376 در سالگشت هجرت رسول اکرم ( ص ) به همت اداره موزه های بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی افتتاح گردید . این مجموعه که شامل 1400 سکه و 750 قطعه اسکناس و تعداد تقریبی 200 قطعه اشیاء موزه ای غیر از سکه و اسکناس می باشد . در محوطه ای با وسعت حدود 2000 مترمربع به نمایش گذاشته شده و ضمن ارائه بخش قابل توجهی از سکه ها و اسکناس های ایران ، گوشه هایی از تاریخ این سرزمین را نیز به نمایش می گذارد .
