بخشی از مقاله
چارچوب برنامه ريزي کالبدي معماري موزه نمونه موردي موزه هنرهاي معاصر
چکيده
برنامه ريزي کالبدي فرآيندي است که به منظور هدايت و برقراري انضباط منطقي در راستاي طراحي ابنيه کاربست فراوان داشته و امروزه به عنوان جز لاينفک هر طراحي معماري تلقي مي گردد. اين فرآيند به جهت ايجاد قابليت کنترل و نظارت با هدف ارزيابي طراحي -حتي پس از ساخت نيز - مي تواند بسيار مورد استفاده باشد . در اين ديدگاه رفع مشکلات احتمالي موضوع طراحي عموما مدنظر بوده که غالبا با ديدگاه تکوين طراحي ها مورد بهره برداري قرار مي گيرد. اين مقاله نيز با همين رويکرد به بررسي موضوع طراحي موزه هنر پرداخته و پس از تحصيل داده هاي ثانويه از منابع کتابخانه اي يک نمونه موردي- موزه هنرهاي معاصر تهران - را با رويکردهاي کال بدي مورد مداقه قرار مي دهد .
اين مطالعه به منظور تکميل کيفي موضوع از پرسشنامه بسته با محوريت تبيين نظر کاربران و دريافت هاي فضايي ايشان از موضوعات کالبدي طراحي بهره جسته و به روش استنتاجي شرايط اين نمونه را ب ا داده هاي ثانويه ارزيابي مي نمايد تا از اين رهگذر بتوان به ارائه چارچوبي در خصوص طراحي موزه دست يافت . اين چارچوب که بر پايه ريزفضاهاي موزه در حوزه هاي عملکردي آن تدوين گرديده است به لحاظ بهترين مجاورت ، کيفيات محيطي، نور، رنگ ، سيرکولاسيون ، مصالح بکار رفته و ساير ملاحظات ضروري در طراحي موزه هنر به ارائه يپ شنهاد براي طراحي مي پردازد.
واژه هاي کليدي: موزه هنر، برنامه دهي کالبدي ،آناليز ، چارچوب طراحي
١- مقدمه
با توسعه جوامع انساني و تغيير آن ها در طول تاريخ ،انسان کنوني ميل به دانستن درباره پيشينيان خود دارد.سبک زندگي آن ها،کار و فعاليتشان ،ارتياط جوامع با يکديگر،هنرهاي آنان و...اين خود باعث جستجو در زندگي و تاريخ گذشتگان مي شود و اينگونه است که موزه ها پديد ميآيند.در اين مقاله سعي شده تا در مورد موزه هنرهاي معاصر(سايت پلان ،دسترسيها و انتخاب مکان آن ،عناصر فضايي موجود در موزه ، ابعاد و مساحت ها،همجواريها،کيفيات محيطي و...)مطالعه کاملي صورت گرفته تا با مقايسه آن ها با ضوابط و استانداردها،نظرات بازديد کنندگان و کارکنان بتوان به تبيين مدلي سودمند در جهت رشد و ارتقاء موزه هاي هنر دست يابيم .براي اين منظور،ابتدا بايد با پيشينه ، انواع موزه ها و تعاريفشان ،عناصر تشکيل دهنده موزه آشنا شويم . ١-پيشينه تحقيق :
حس کنجکاوي و غريزه مجموعه س ازي بشر منجر به جمع آوري مجموعه هاي صدف ،استخوان و...در دوره نوسنگي براي تزيين شد و بعدها تبديل به شيوه بيان کردن عقايد و آيين ها در اقوام مختلف گشت .اولين موزه به شکل امروزي توسط بطلميوس در شهر اسکندريه مصر،موسوم به موزه اسکندريه ،اح داث شد که موسسه اي علمي-پژوهشي بود .اما در قرون وسطي نقش آموزشي موزه ها کم رنگ شد و به جاي آن موزه در همه جنبه ها همزمان با آغاز رن سانس شروع به رشد و شکوفايي کرد.جمع آوري جواهرات ،آثار هنري و...توسط خانواده هاي اشراف اروپايي در١٦٠٠-١٥٠٠م و تبديل تدريجي آن ها به موزه تا جايي پيش رفت که به تاسيس اولين موزه عمومي :اشمولين ، ١٦٨٣م در دانشگاه آکسفورد انگليس انجاميد .نمايش عمومي مجموعه سلطنتي پاريس در کاخ لوگزامبورگ در١٧٥٠م و تاسيس موزه لوور در نخستين سال انقلاب کبير فرانسه نيز به ادامه اين راه کمک کردند.در ايران نيز اولين موزه ها در زمان قاجاريه شکل گرفتند.همزمان با تاسيس وزارت معارف و صنايع مستظرفه (وزارت ارشاد و فرهنگ امروزي)،به دستور ناصرالدين شاه در ضلع شمال کاخ گلستان موزه اي براي نگه داري از هداياي خارجي شاهان قاجار و جواهراتشان برپا گرديد.بعد از آن نيز موزه ايران باستان جهت نگه داري از آثار به دست آمده از کاوش - هاي دولت فرانسه در ايران ،با طرحي مشترک از آندره گدار و با معماري عباس قلي معمار باشي در سال ١٣١٤ه .ش شروع و در١٣١٦ به بهره برداري رسيد.بعد از آن نيز موزه هاي زيادي نظير موزه مردم شناسي که اکنون در کاخ گلستان واقع است ،موزه آستان قدس رضوي و...احداث شدند و اين روند همچنان ادامه دارد.
٢-١ تعريف م وزه و اهداف آن : موزه برگرفته از کلمه موزيون يا موسه ين Moseion به معني جايگاه وقف شده براي پرستش موزها يا موسا (فرشتگان هنرهاي موسيقي،شعر،نقاشي،معماري...)ميباشد که در لاتين به موسئوم تبديل و از آن جا به زبان - هاي ديگرمنتقل شده است .در ١٢٩٠ ه .ق لفظ فرانسوي Musse به زبان فارسي وارد گشت [١].
بر اساس تعريف شوراي بين المللي موزه )ICOM: International Council Of Museum( وابسته به سازمان فرهنگ ي علمي و تربيتي سازمان ملل متحد ،يونسکو،موزه موسسه اي است دائمي و غيرانتفاعي با دري گشوده به روي همگان با هدف تحقيق در آثار و شواهد برجاي مانده انسان و م حيط زيست او،گردآوري حفظ و بهره وري معنوي و ايجاد ارتباط بين اين آثار که به شکل هاي مختلف خصوصا از طريق نمايش آموزشي و تفريحي مجموعه هاي هنري،تاريخي،علمي،تکنولوژيکي و...که براي عموم مردم فعاليت مي کند .تدوين اهداف کلي فوق براي فعاليت موزه ها م بتني بر اهميت روز افزون وجود آن ها در جوامعي است که نقش فرهنگي موزه ها را به عنوان نهادهايي پويا و سازنده پذيرفته اند[٢].فعاليت هر موزه ش امل نگرش جمعي هم در م ورد بازديدکنندگان و هم در مورد اشيا به نمايش در آمده در آن و شيوه پوياي کار موز ه مي باشد.به اين معني که انسان ها و اشيا نمايشي که بر اساس س نت در محيط مشابهي سر پناه يافته اند،اکنون بايد راه خود را در رابطه اي جديد و دائما در حال تغيير با يکديگر بيابند .براي مقابله با خطر نابودي ميراث فرهنگي و گرفتن نقشي ص رفا نمايشي براي آثار روي ويترين - ها،معماري بنا بايد راه حلي را ارائه دهد که اين اشيا ز ندگي جديدي را در ميان مصاحبين ،چه بازديد کننده و چه ساير آثار نمايشي،آغاز کنند[٣].از مهمترين کارهايي که يک موزه مي تواند ان جام دهد بيان داستان زندگي انسان است و اين که او چ گونه توانسته است زندگي خانوادگي،هنرها،صنايع دستي،ف رهنگ و تمدن خويش را توسعه بدهد [٢]. موزه ها از ميراث ما حفاظت مي کنند.مانند مراکز اجتماعي خدمت و ايجاد توريسم مي کنند[٤].
٣-١ گونه شناسي موزه ها: امروزه تنوع موزه ها به حدي است که دسته بندي آن ها غير ممکن مي باشد و همواره موزه هايي را مي توان يافت که در هيچ دسته بندي نمي گنجند زيرا بار تاريخي و محوريت عن صر زمان وجهي مشترک در تمام موزه ها محسوب ميشود:
- ازلحاظ نوع آثار و اشياء به نمايش درآمده در آن ها ه ب دو دسته اصلي موزه هاي هنري و غير هنري تقسيم شوند[٤].
- طبقه بندي موضوعي موزه ها:موزه علوم ،موزه تکنولوژي،موزه باستان شناسي،موزه تاريخ اجتماعي،موزه تاريخ هنر و...
- ميتوان موزه ها را به اين صورت نيز تقسيم کرد[٣] موزه تاريخي:تمام سندهايي که م جموعه آنها با ديد تاريخي تنظيم و گردآوري شده ،در دورنماي تاريخي در معرض نمايش قرار گرفته است موزه تاريخي به شمار ميآيد.وسيع ترين گروه موزه ها هستند و داراي زير مجموعه هاي متعددي چون :موزه باستان شناسي، موزه اماکن باستاني، موزه انسان شناسي (مردم ش ناس ي )، خانه هاي تاريخي و مسکن شخصيت هاي معروف فرهنگي،هنري،سياسي،تاريخچه علوم مختلف مانند موزه اپتيک که در ايران فعلاً ساخته نشده است اما بنابر مجموعه تحقيقات انجام شده وجود و تأسيس آن لازم و ضروري مي باشد [٥].موزه هاي هنري :موزه هاي هستند که مجموع آن ها صرفاً بدليل ارز ش زيبايشان جمع آوري شده و در معرض نمايش قرار گرفته است .مم کن است سازنده اثر به هنگام کار،خلق زيبايي مد نظر نداشته باشد ولي نظر ب ه اينکه هنر داراي جلوه هاي بيشمار است ،موضوع مجموعه هاي هنري نيز بسيار گسترده است .موزه هاي هنري جايگاه خاصي را در پر کردن اوقات فراغت شهروندان شهرهاي بزرگ بدست آورده اند وبراي همين در برنامه هاي جهانگردي ن يز از جايگاه مناسبي برخوردارند .موزه هاي علمي :
فعالترين و داراي بيشترين بازديد کننده در جهان صنعتي هستند.
- براساس مراجع ( Time Saver ،ICOM ( تفاوت قائل شدن بين موزه ها گاهي بسيار سخت ميشود بسته به نوع اشياء نگهداري و جمع آوري شده در موزه ماهيت آنها نيز تفاوت پيدا مي کنند اما بر همين اساس مي توان اين دسته بندي را پيشنهاد کرد:موزه هنر و باستان شناسي،موزه هاي تاريخي يا آرشيوي، موزه هاي اقوام ، موزه هاي آموزشي يا تکنولوژي، علوم طبيعي يا فيزيک [٦][٧].
موزه هاي ديگري نيز هستند که در دسته بنديهاي فوق قرار نميگيرند مانند موزه روباز و موزه ميراث روستايي گيلان که اولين موزه فضاي باز ايران است .و يا موزه ي رزم افزارهاي ايران واقع در موزه ملي ايران چون از يک سو در طول تاريخ قرار مي - گيرد و موزه تاريخي ميشود اما از سوي ديگر هم در دسته ي موزه هاي هنري قرار ميگيرند[٨].
٤-١ عناصر فضايي موزه :وجود برخي از بخش ها الزامي مي باشد اما وجود برخي ديگر بسته به نظر طراح مي توانند باشند يا به طور کلي حذف شوند .تالار ورودي،لابي و عناصر وابسته به آن :گيشه و ...،گالريها و تالارهاي نمايش ،انبارهاي اصلي.موقت ،مخازن ،کارگاه ها،آزمايشگاه ها،بخش هاي اداري،تجهيزات فني و تاسيسات موزه ،امنيت موزه ،سالن همايش ، کنفرانس و سخنراني،آمفيتئاتر،کتابخانه و مرکز نگه داري مدارک،رستوران ،چايخانه وکافه هر کدام از اين فضاها ابعاد،اس تانداردهاو ضوابط ،شرايط کيفي و محيطي خاص دارند که در اين تحقيق در مورد موزه هنرهاي معاصر به بررسي آن ها پرداخته شده است .
٥-١ موزه هنرهاي معاصر تهران ، ايران : کامران طباطبايي ديبا ، ١٩٧٧ م (١٣٥٦ خ ). ساختمان موزه هنرهاي معاصر تهران به مثابه اثري هنري است که هنر معاصر ايران وبخشي از تاريخ هن ر مدرن جهان را نمايندگي ميکند.معماري منحصر به فرد مدرن اين موزه ،الهام گرفته شده ازمعماري سنتي ايرا ن است که مفهومي فلسفي با خود به همراه دارد و با استفاده ازطاق - هاي مرسوم روستايي ونورگيرهاي برگرفته ازبادگيرهاي کويري طراح ي شده و طرح مارپيچ داخلي آن از الگويي کاملاً مدرن پيروي ميکند[٩].طراحي و ساخت موزه در مساحتي بالغ بر ٨٥٠٠ متر مربع و حدود ٩ سال طول کشيد. موزه در حاشيه شرقي خيابان کارگر شمالي و در جوار پارک لاله در تهران بنا شده است (نقشه ١و٢).پارک لاله و بازار هنر(مرکز خ وداشتغالي امروز)همس ايگان جنوبي و شرقي موزه هستند.اين بنا واجد دو ورودي است .ورودي اصلي آن در جانب غرب بنا از سوي خيابان کارگر در نظر گرفته شده و ورودي دوم از سمت پارک لاله ,ورودي خدماتي محسوب مي شود.ساختمان موزه در جن وب بستر طرح و باغ مجسمه که پهنه باز چمن کاري شده است در شمال آن قرار دارد.
بناي موزه به صورت مجموعه اي از احجام کم ارتفاعي طراحي شده است که نسبت ه ب خيابان اصلي به اندازه ٤٥درجه چرخيده است (تصوير شماره ١).بر فراز اين احجام چرخيده ,نورگيرهايي هم شکل واقع شده اند که به جز ٤ نورگير فراز ورودي همگي رو به سوي شمال شرق دارند.فضاي موزه عبارتند از سرسراي مرکزي,بخش نمايشگاهي،سينماتک (سالن اجتماعات ),کتابخانه ,غرفه فروش کتاب , غذاخوري,بخش اداري و ثبت و نگهداري آثار و فضاهاي خدماتي و پشتيباني موزه .
تصوير ١- ديد هوايي از موزه هنرهاي معاصر[١١]
١-٥-١معرفي فضاهاي موزه ، پهنه بندي و جانمايي:در اين بخش به معرفي فضاهاي واقع در طبقات و رابطه آن ها،تحليل فضاها و کيفيات مح يطي،نورپردازي،دسترسيها،مصالح به کار برده شده ،گالريها و چيدمان آن ها و...پرداخته شده است .
خدماتي نمايشي فضاي باز
نقشه ٣- طبقه اول موزه [٩]
طبقه اول موزه شامل حوزه هاي خدماتي، نمايشي(گالري ها) و فضاي باز(حياط مرکزي) مي باشد(نقشه ٣).تنها ورودي اصلي مجموعه توسط باغ مجسمه ها به ورودي ساختمان وصل شده و بعد از گدشتن از لابي،فروش بليط و حراست به سرسرا و سپس رمپ و در کنار آن به ورودي گالريها،رستوران و حياط مرکزي منتهي ميشود و طبقه دوم شامل فضاهاي اداري، خدماتي،نمايشي و پژوهشي ميباشد(نقشه شماره ٤)يعني ادامه گالريها به کتابخانه ،آمفي تئاتر،مراکز اداري و پژوهشي مجموعه ميرسد.
اداري نمايشي خدماتي پژوهشي
نقشه ٤ –طبقه دوم موزه [٩]
٢-٥-١تحليل پلان و نکات مربوط
- در سازماندهي فضاي بسته موزه ،سرسراي اصلي نقطه ابتدا و انتهايي حرکت بازديد کننده است .سرسراي اصلي داراي قاعده ٨ض لعي نيمه منظم و طاقي بلند و نورگير سقفي بلند آن در بالاي حفره و رمپ مياني نشانه اهميتي است که طراح براي فضاي مياني و براي کل سرسرا قائل بوده و بر آن تاکيد کرده است .از طرفي سرسرا گره ارتباطي مهمي محسوب ميشود چرا که علاوه ب ر ارتباط با ورودي و گالريها،ارتباط با طبقه پايين ،کتابفروشي،دسترسي به رستوران نيز از سرسرا مي باشد .ارتباط سرسراي اصلي با طب قه زيرين خود توسط فضاي ويد و يک رمپ پر اهميت صورت پذيرفته است .در مرکز موزه ،در پايين ترين نقطه که رمپ به آن منتهي ميشود،فضايي به شکل يک هشتي ايراني طراحي شده که با قرار دادن ٨ستون بر آن تاکيد شده و در وسط آن حوضي يادآور معماري سنتي ايراني قرار گرفته است .
نقشه ٥-سرسرا و نحوه حرکت [٩]
تصوير٢-سرسرا و رمپ [١٠]
- ساختمان موزه از دو بخش کلي،مجموعه اي از فضاي بسته و حياط مياني،تشکيل شده است .فضاي بس ته موزه حلقوي و اين حلقه داراي ٧ فضاي اصلي است .حلقه نخست ،سرسراي اصلي ساختمان را تشکيل ميدهد.حرکت بازديدکننده از گالري واقع در سرسرا که هم سط ح تراز ورودي است ،شروع ميشود.با طي مسير در گالريهاي بعدي،فرد بتدريج به داخل زمين فرو ميرود و در نهايت به سطح زير ين سرسرا(گالري٨)ميرسد.ورودي و خروجي گالري ها در دو سطح ولي منطبق بر يکديگراند.طرح گالريها نسبتا شبيه هم است غير از سرسرا و گالري٤ که محور اصلي ساختمان موزه را مي سازند و با ديگر گالريها تفاوت دارند.راهروها به صورت رمپ طراحي شده اند و حرکتي بسيار ملايم را در فضاي داخلي موزه پديد مي آورند.اين راهرو ها در هماهنگي کامل با گالريها طراحي شده اند.
- حياط مياني موزه (تصوير٣)،شکلي نامنظم دارد .کشيدگياش در امتداد شمال - ج نوب است يعني عمود بر محور موزه .شکل حياط نتيجه بيرون زدگي و فرورفتگيهاي حجم گالري هاست .اين حياط از طريق ٢در شيشه اي با سرسراوگالري ٥ ارتباط می یابد . حیاط هماهنگ با فضا های فرو رفته در زمین گالری های دارای سطوح و سکو های مختلف و پله هایی است که این سکو ها را به هم متصل میکنند . حوضی 4 گوش در وسط پله ها و در میان ان تعبیه شده است که بر مور اصلی حیاط قرار دارد .
تصوير٣-حياط مرکزي[١٢] -ديوارهاي ساختمان موزه ،بسته و کم روزن بوده و احجامي توپر و قلعه مانند را ساخته که نفوذناپذير و درون گرا جلوه مي - کنند.شکل نور گيرها يادآور بادگيرها در شهرهاي سنتي کوير است .فرو رفتن تدريجي ساختمان در دل زمين امري که در شهر هاي گرم و خشک رخ مي دهد.بالا و پايين رفتن احجام بيروني و نورگيرهاي متعدد (همان فرم هاي بادگير)،فرم ساختمان را به يک بافت سنتي منظم شبيه ميسازد.مصالح نم اي ساختمان و نحوه ترکيب بندي آن ها نيز در ايجاد اين نوست الژي قوي بي تاثير نيست .مصالح ديوارهاي س اختمان در منظر بيروني سنگ هاي بادبر نارنجي به دليل سنگين تر نشان دادن بنا، تشکيل مي - ده ند. اپ يه بنا با بتن کرم رنگي است که تا بدنه نورگيرها هم ادامه پيدا مي کند.بخش مدور نورگيرها با ورق مسي پوشيده و رن گ تيره ب راي شيشه هاي آن انتخاب شده است .انتخاب سنگ بادبر براي نما،بنا را سنگين و
