دانلود مقاله اهمیت نظارت

بخشی از مقاله

اهميت نظارت

نظارت يا كنترل را به گونه‏هاى مختلف تعريف كرده‏اند. در همه اين تعريف‏ها كنترل را نوعى مقايسه بين آن‏چه هست و آن‏چه بايد باشد، دانسته‏اند. يكى از اين تعاريف، از استونر است كه مى‏گويد:
كنترل مديريتى، فرآيندى است جهت حصول اطمينان از اين‏كه فعاليت‏هاى انجام شده، با فعاليت‏هاى برنامه‏ريزى شده مطابقت دارد.(1)
در واقع، كنترل فراگيرتر از برنامه‏ريزى است. كنترل به مديران كمك مى‏كند تا مراقب اثربخشى فعاليت‏هاى برنامه‏ريزى، سازماندهى و هدايت باشند. بخش اصلى فرآيند كنترل، اعمال اقدامات اصلاحى مورد نياز است.
استونر كنترل را بر اساس عوامل اصلى فرآيند كنترل نيز تعريف كرده است:
كنترل مديريتى، تلاشى منظم است براى تعيين استانداردهاى اجراى عمليات، در جهت هدف‏هاى برنامه‏ريزى، طراحى نظام‏هاى بازخورد اطلاعات، مقايسه عمليات اجرا شده با استانداردهاى پيش‏بينى شده، تعيين ميزان انحرافات و سنجش اهميت آن‏ها و اجراى هر اقدام ضرورى براى اطمينان از اين‏كه با مؤثرترين و كارآمدترين شيوه، از همه منابع موجود، براى تحقق هدف‏هاى مشترك استفاده شده است...(2)
اهميت نظارت: در يك سازمان ممكن است برنامه‏ريزى انجام شده، ساختار سازمانى ايجاد و كاركنان هدايت و برانگيخته شده باشند، ولى هنوز هيچ اطمينانى وجود نداشته باشد كه فعاليت‏ ها آن‏گونه كه برنامه‏ريزى شده‏اند و هدف‏ها آن‏طور كه مديران خواهانند، تحقق يابند. بنابر اين، كنترل به عنوان آخرين حلقه زنجيره وظايف مدير، داراى اهميت است. با وجود اين، ارزش وظيفه كنترل، بيش‏تر در رابطه با فعاليت‏هاى برنامه‏ريزى و تفويض اختيار تعيين مى‏شود.
يكى از عللى كه موجب مى‏شوند مديران به سختى تفويض اختيار كنند، اين است كه آنان نگرانند زيردستان كارى را كه مسؤوليتش برعهده آنان است، به درستى انجام ندهند. بنابر اين، بسيارى از مديران ترجيح مى‏دهند كه كارها را خودشان انجام دهند و از تفويض اختيار خوددارى مى‏كنند. اگر مدير، نظام كنترل مؤثرى به وجود آورد، اين بى‏ميلى به تفويض اختيار كاهش مى‏يابد. چنين نظام كنترلى مى‏تواند اطلاعات و بازخورد عملكرد زيردستانى را كه اختيارات به آنان تفويض شده است، فراهم كند. بنابر اين، نظام كنترل مؤثر، دارى اهميت است؛ زيرا مديرانى كه اختيار خود را تفويض مى‏كنند، چون خود نهايتاً مسؤول تصميم‏هايى هستند كه زيردستان مى‏گيرند، به ساز و كار بازخورد نيازمندند.(3)
- چه چيزى بايد كنترل شود؟
1. ديدگاه سنتى
اين ديدگاه مبتنى بر كار فردريك وينسلور تيلور، پدر مديريت علمى است. او تأكيد مى‏كرد كه با كنترل جدى مديريتى، در سراسر محيط كار، نظمى ايجاد مى‏شود كه موجب تحقق كارآيى نيروى كار مى‏گردد.
در محيطى كه عرصه مطالعات تيلور بود، كار به اجزاى كوچكى تقسيم شده بود. مشاغل براى افرادى كه مسؤول اجراى آن بودند، استاندارد شده بود و ساختار مديريتى سلسله مراتبى وجود داشت كه تلاش مى‏كرد براى افزايش كارآيى كارگر، كاركنان را كنترل كند. تيلور طرفدار جدايى برنامه‏ريزى از اجرا بود؛ زيرا مى‏بايست مديران، مسؤول برنامه‏ريزى و كاركنان، مسؤول اجرا باشند. تيلور فكر مى‏كرد كه مديران، فاقد دانش مورد نياز براى فرآيندهاى عملياتى سازمانى هستند.
2. ديدگاه جديد(4)
بايد به جاى افراد، فرآيندها را كنترل كرد. به همين علت، اين شركت‏ها با مشاركت دادن كاركنان در وظيفه كنترل، با گسترش حوزه مشاغل و با دادن فرصت به گروه‏هاى خودگردان، براى پرداختن به مسائل گوناگون، موجب بهبود بهره‏ورى و كيفيت در سازمان مى‏گردند. در اين شركت‏ها كاركنان به جاى اجرا كردن وظايف محدود، براى مراقبت و اصلاح فعاليت‏هاى كارى خود تشويق مى‏شوند.
- تحليل قرآنى نظارت‏
در مديريت رحمانى، هم افراد و هم فرآيندها كنترل مى‏شوند. البته افراد از دو جهت كنترل مى‏شوند: يكى از جهت تخلفات و خطاها و دوم از جهت كيفيت عملكرد و اجراى برنامه‏ها. جهت اول، در مديريت منابع انسانى، تحت عنوان «انضباط» و جهت دوم، در بحث نظارت، كه در زمره وظايف مديريت است، بحث مى‏شود.
فرآيندها نيز، كه همان كيفيت اجراى برنامه‏ها و بررسى موانع و عوامل تسريع آن‏ها هستند، در كنار كنترل افراد، نظارت مى‏شوند. دليل ما بر اين ادعا، عموميت آيات قرآن، در بعد نظارت است كه به زودى به آن‏ها خواهيم پرداخت. اين آيات، افراد و برنامه‏ها را موضوع نظارت و كنترل قلمداد مى‏كنند؛ مانند:
«و ما به داود از سوى خود فضيلتى بزرگ بخشيديم (ما به كوه‏ها و پرندگان گفتيم:) اى كوه‏ها و اى پرندگان! با او هم‏آواز شويد و همراه او تسبيح گوييد. و آهن را براى او نرم كرديم. به او گفتيم: زره‏هاى كامل و فراخ بساز و حلقه‏ها را به اندازه و متناسب كن و عمل صالح به جا آوريد كه من به آن‏چه انجام مى‏دهيد، بينا هستم».(5)
طبق مضمون اين آيات، خداوند برنامه و طرح زره‏سازى از آهن ذوب شده و به شكل محكم و زيبا را به حضرت داود و كارگزاران او واگذار مى‏كند و از سازمان او مى‏خواهد كه اين عمل را شايسته و مفيد و بهينه انجام دهند و در پايان مى‏فرمايد: «من به آن‏چه انجام مى‏دهيد، بينا هستم»؛ يعنى شما كاملاً تحت كنترل و نظارت من هستيد. البته آيه، درباره كنترل عمل و برنامه، صريح است؛ ولى عملى كه حضرت داود و پرسنل او انجام مى‏دهند، خداوند عمل صالح را آنان طلب مى‏كند؛ يعنى عملى كه مطابق اوامر او و برنامه ارائه شده توسط او باشد. قاعدتاً بصير و بينا بودن خدا در اين زمينه، چيزى نيست جز همان نظارت او بر افراد و فرآيند. هم‏چنين به دنبال آن، پاداش يا تذكرات اصلاحى است كه چرا عمل صالح انجام نشده است.
هنگامى كه افراد بدانند كه خداوند، كه مدير آنان است، ايشان را با بينايى تحت نظارت دارد، بر دقت‏ها و ابتكارات خويش مى‏افزايند تا عمل انجام شده، صالح‏تر باشد.
خداوند در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد:
«اى پيامبران! از غذاهاى پاكيزه بخوريد و عمل صالح انجام دهيد، كه من به آن‏چه انجام مى‏دهيد، آگاهم».(6)
پيامبران به مثابه منصوبان و كارگزاران درجه اول خدا و اعضاى مركزى سازمان رحمانى هستند. طبق آيه فوق، آنان مأمورند كه از امكانات استفاده كنند و به جاى آن، عمل صالح انجام دهند و متوجه باشند كه همه اعمال آنان تحت نظارت خداوند انجام مى‏شود و خدا به اعمال ايشان آگاه است. «عليم است» يعنى آگاهى دقيق و عميق دارد.
از سوى ديگر، حدود هشتاد بار، در قرآن، عمل صالح در كنار ايمان مطرح شده است. با اين ترتيب، استاندارد رحمانى براى سنجش عمل سازمانى، عبارت است از ايمان و عمل صالح؛ يعنى حسن فعلى و فاعلى با هم: «كسى كه خواهان عزت است، بايد از خدا بخواهد؛ زيرا همه عزت، براى خدا است. سخنان پاكيزه به سوى او صعود مى‏كند و عمل صالح را بالا مى‏برد. و آنان كه نقشه‏هاى بد مى‏كشند، عذاب سختى براى ايشان است و مكر آنان نابود مى‏شود (به جايى نمى‏رسد)».(7)
طبق اين آيات، عمل صالح به تنهايى عزت‏بخش و مورد قبول خداى عزيز نيست، بلكه كلمه طيبه و سخنان پاكيزه، كه همان اراده و ايمان و نيت پاك است، عمل صالح را بالا مى‏برد و رفعت و درجه مى‏بخشد و گرنه، حتى عمل صالح، بالارونده و داراى نمره بالا نيست.
بر اين اساس، استانداردى كه موجب تصديق عملكرد مى‏شود، مركّب از عمل صالح و كلمه طيبه است. اراده پاك به منزله چاشنى و بال است كه عمل صالح را سرعت مى‏دهد و بالا مى‏ برد. كار بايد در عالى‏ترين حد باشد و از انسان‏هاى والامقام صادر شود تا داراى استاندارد بالا و عزت‏بخش باشد. از اين رو، در مقام سنجش عملكرد بايد ديد كه آيا عمل صادر شده، صالح است يا نه؟ و عامل آن، داراى چه انگيزه و روحيه و اراده‏اى بوده است. البته تشخيص استاندارد بالا و كمّى‏كردن اين عامل كيفى، كار دشوارى است؛ ولى با يك ارزيابى دقيق و با توجه به سوابق و قوانين موجود، قابل تشخيص خواهد بود.
- فرآيند نظارت(8)
يك فرآيند كارآمد، داراى چهار مرحله است كه عبارتند از: تعيين استانداردها، سنجش عملكرد، مقايسه عملكرد با استانداردها و اقدام كردن.
مرحله چهارم (اقدام كردن) به يكى از سه شكل انجام مى‏گيرد:
1. اقدام اصلاحى (اگر مغايرتى بين عملكرد و استاندارد مشاهده شود).
2. تصديق عملكرد (اگر عملكرد، مطابق با استاندارد يا بالاتر از آن باشد).
3. تغيير استانداردها (اگر عملكرد سازمانى هميشه يا اكثراً كم‏تر از استاندارد باشد).
- نظريه مديريت رحمانى‏
فرآيند ياد شده، عقلايى، طبيعى و مثبت است و مخالفتى با ديدگاه قرآنى و وحيانى ندارد. ظاهراً اختلاف نظرى درباره آن، بين متخصصان مديريت نيز وجود ندارد. فقط اين نكته را بايد يادآور شد كه استانداردى كه در مديريت رحمانى مطرح مى‏شود، عمل صالح است كه نمادى از يك عمل بهينه و رشدآميز است و در اين تحقيق، چند بار درباره آن توضيح داده شد. عمل صالح عملى است كه در آن، از كم‏ترين امكانات، بيش‏ترين بهره و بازده برده شود و از هر جهت، كامل و زيبا و مطابق آخرين ركوردهاى روز باشد. همه اعمال، در نظارت‏ها با عمل صالح - كه عملى است مورد پسند خدا - سنجيده مى‏شوند.
- سطوح نظارت و كنترل(9)
1. كنترل راهبردى: كنترلى است كه اجراى موفقيت‏آميز برنامه‏هاى بلندمدت سازمان را تضمين مى‏كند و به تناسب طبيعت كار مى‏تواند از يك فصل تا يك دهه ادامه داشته باشد و مسؤوليت آن، بر عهده مديريت عالى سازمان است.
2. كنترل كوتاه مدت: فرآيندى است كه اجراى موفقيت‏آميز برنامه‏ها را در سطح واحدها تضمين مى‏كند. مديريت ميانى، مسؤول كنترل كوتاه مدت است و به شكل هفتگى، ماهانه و فصلى اعمال مى‏شود.
3. كنترل عملياتى: فرآيندى است كه اجراى موفقيت‏آميز برنامه‏هاى عملياتى روزانه را با ارزيابى فعاليت‏هاى داخلى مورد نظر، تضمين مى‏كند. مديران خط اول، مسؤول كنترل عملياتى هستند كه بر عهده سرپرستان خط اول است. اين كنترل، بازخوردى كوتاه مدت، معمولاً به صورت روزانه، ساعتى يا هفتگى را فراهم مى‏كند.
- انواع نظارت‏
1. نظارت آينده‏نگر: اين نظارت، پيش از وقوع هر فعاليتى صورت مى‏گيرد و هدف از آن، كاهش اشتباهات و به حداقل رساندن اقدامات اصلاحى است (و مطلوب‏ترين نوع كنترل است)؛ اما مستلزم كسب اطلاعات به موقع و دقيق است، كه توسعه آن را با دشوارى روبه‏رو مى‏كند.
2. نظارت هم‏زمان: اين نظارت، هم زمان با انجام فعاليت اجرا مى‏شود و از طريق آن، مشكلات، پيش از آن كه پرهزينه شوند، حل مى‏شوند و توسط سرپرست انجام مى‏گيرد.(10)
3. نظارت و كنترل گذشته‏نگر: اين نظارت، وابسته به بازخورد است. كنترلى است كه پس از هر اقدامى به عمل مى‏آيد. نقطه ضعف آن در اين‏جا است كه مدير هنگامى اطلاعاتى از مسائل موجود به دست مى‏آورد كه اشكال به وجود آمده و به سازمان صدمه وارد كرده است. اين كنترل، نسبت به آينده‏نگر و هم‏زمان، دو امتياز دارد:
الف. اطلاعات به دست آمده، واقعى است و مقايسه عملكرد و استاندارد را به‏خوبى نشان مى‏دهد، كه موجب پاداش يا تنبيه مى‏شود.
ب. باعث انگيزش كاركنان مى‏شود؛ زيرا به موقع از نتايج كار خويش آگاه مى‏شوند.
نكته: به تناسب شرايط مى‏توان تركيبى از هر سه كنترل را اعمال كرد.
بنابر آيات قرآن، نظام نظارت اسلام، همگانى و هميشگى است، به گونه‏اى كه هيچ انسانى لحظه‏اى از ديد تيز بين نظارت، دور نيست:
«ما انسان را آفريديم و وسوسه‏هاى نفس او را مى‏دانيم و ما به او از رگ قلبش نزديك‏تريم. (به ياد بياوريد) هنگامى را كه دو فرشته راست و چپ، كه ملازم انسانند، اعمال او را دريافت مى‏دارند. انسان هيچ سخنى را بر زبان نمى‏آورد، مگر اين‏كه همان دم، فرشته‏اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت (ضبط آن) است».(11)
«او كسى است كه آسمان و زمين را در شش روز آفريد. سپس بر تخت قدرت قرار گرفت و به تدبير و مديريت جهان پرداخت. آن‏چه را در زمين فرو مى‏رود، مى‏داند و آن‏چه را از آن خارج مى‏شود و آن‏چه را از آسمان نازل مى‏گردد و آن‏چه را به آسمان بالا مى‏رود. هر جا باشيد، او با شما است و خداوند به آن‏چه انجام مى‏دهيد، بينا است».(12)
«براى انسان مأمورانى هستند كه پى‏درپى، از پيش رو و از پشت سرش او را از فرمان خدا حفظ مى‏كنند. خداوند سرنوشت هيچ قومى را تغيير نمى‏دهد مگر آن كه آنان آن‏چه را در خودشان است، تغيير دهند و هنگامى كه خدا اراده سوئى به قومى (به علت اعمالشان) كند، هيچ چيز مانع آن نخواهد شد و جز خدا سرپرستى نخواهد داشت».(13)
آن‏چه از اين آيات استفاده مى‏شود، اين است كه چه خداوند و چه مأموران ناظر خدا، يك لحظه انسان را از نظارت و مراقبت و كنترل خود دور نمى‏كنند و اعمال او و خود او را تحت كنترل دارند. با اين ترتيب، نظارت هميشگى است و گويا اين ويژگى انسان است كه اگر نظارت نشود، به فساد گرايش پيدا مى‏كند. نظارت هميشگى نيز با نظارت‏هاى دراز مدت، ميان مدت و كوتاه مدت، قابل جمع است.
- معيارهاى نظارت و كنترل
1. اصل نظارت بر اعمال و افراد
«در هيچ حال و انديشه‏اى نيستى و هيچ قسمتى از قرآن را تلاوت نمى‏كنى و هيچ عملى را انجام نمى‏دهيد مگر اين‏كه ما گواه بر شما هستيم، در آن هنگام كه وارد آن مى‏شويد. و هيچ چيز در زمين و آسمان، از پروردگار تو پنهان نمى‏ماند، حتى به اندازه سنگينى ذره‏اى، و نه كوچك‏تر و نه بزرگ‏تر از آن نيست مگر اين‏كه همه آن‏ها در كتاب آشكار او (لوح محفوظ علم خداوند) ثبت است».(14)
طبق اين آيه، نظارت همه‏جانبه است و شامل افكار، طرح‏ها، برنامه‏ها، گزارش‏ها و عملكردها مى‏شود. هم‏چنين در هر سطحى و با هر درجه و ارزشى كه باشند، تحت كنترل و ثبت و ضبط هستند. بر اين اساس، در محدوده سازمانى، هيچ چيز نبايد بر مديران پنهان بماند.
2. هركس بايد بداند كه تحت نظارت است‏
«آيا او نمى‏داند كه خداوند مى‏بيند (همه اعمالش را)؟».(15)
«آيا گمان مى‏كند كسى او را نمى‏بيند؟».(16)
پيام اين گونه آيات، اين است كه هركس بايد بداند كه اعمالش تحت كنترل و نظارت است تا بر دقت كارهايش بيفزايد.
3. بالاترين كارگزاران نيز تحت نظارت و مراقبت هستند
«بر خداوند عزيز و رحيم توكل كن، همان كسى كه تو را به هنگامى كه برمى‏خيزى، مى‏بيند و نيز حركت تو را در ميان سجده‏كنندگان (تحت نظر دارد). او است خداى شنوا و دانا».(17) طبق اين آيه، رسول خدا(ص) كه بالاترين منصوب خداوند است، همه حركات و سكناتش زير نظر است.
4. با نظارت، تصميم‏گيرى، به‏هنگام و مناسب مى‏شود (نظارت كاربردى)
«پروردگارت مى‏داند كه تو و گروهى از آنان كه با تو هستند، نزديك به دو سوم شب يا نصف يا ثلث آن را به پا مى‏خيزيد. خداوند شب و روز را اندازه‏گيرى مى‏كند. او مى‏داند كه شما نمى‏توانيد مقدار آن را به دقت اندازه‏گيرى كنيد. پس شما را بخشيد. اكنون آن‏چه بر شما ميسر است، قرآن بخوانيد».(18)
مطابق اين آيه، خداوند بر كار رسول خدا(ص) و ياران او نظارت دارد و پس از اين‏كه سنگينى كار را بر آنان ديد، تخفيف مى‏دهد. بر اين اساس، نظارت‏ها بايد تأثير و نتيجه فورى داشته باشند تا نظارت‏شوندگان دلگرم باشند. بنابر اين، با نظارت است كه مى‏توان كارها را به دقت سنجش كرد و حق را به حق‏دار داد، كاستى‏ها را زدود و در عملكردها تعادل ايجاد كرد. 5. نظارت‏كنندگان بايد كرامت و بزرگوارى داشته باشند و از حقيقت عدول نكنند
«بى‏شك، بر شما نگاهبانانى (ناظرانى) والامقام و نويسنده گمارده شده است كه مى‏دانند شما چه مى‏كنيد».(19)
بر اساس اين آيات، ناظران داراى صفات بزرگوارى، نويسندگى و دانايى هستند كه هر يك از اين‏ها حساب شده و دقيق است و نظارت را كارآمد مى‏سازد.
6. نظارت‏ها بسيار دقيق انجام مى‏گيرد
«آنان همگى در يك صف، در پيش‏گاه پروردگارت عرضه مى‏شوند و به ايشان گفته مى‏شود كه همگى نزد ما آمديد... و كتاب (نامه اعمال) آن‏جا گذارده مى‏شود. پس گنهكاران را مى‏بينى كه از آن‏چه در آن است، ترسان و هراسانند و مى‏گويند: واى بر ما، اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته، مگر اين‏كه آن را به شمار آورده است. و اين در حالى است كه همه اعمال خود را حاضر مى‏بينند و پروردگارت به هيچ كس ستم نمى‏كند».(20)
7. اَعمال، نظارت شده، ثبت و نوشته مى‏شوند و به آن‏ها استناد مى‏شود:
«اين كتاب ما است كه به حق با شما سخن مى‏گويد (و اعمال شما را بازگو مى‏كند). ما آن‏چه را انجام مى‏داديد، مى‏نوشتيم».(21)
- خاتمه‏
آن‏چه در ادبيات مديريت اسلامى ملاحظه مى‏شود، متوجه ساختن بحث نظارت است به مهار تخلفات و كنترل بى‏نظمى‏ها. آيات و رواياتى هم كه بدان‏ها استناد مى‏شود، براى اثبات وجود نظارت با معناى ياد شده در اداره اسلامى است؛ به‏ويژه استشهاد به نامه‏هاى متعدد حضرت اميرالمؤمنين(ع) خطاب به زمامداران خود، كه بيش‏تر با لحن تند و قاطعى همراه است، در حالى ‏كه بحث نظارت، عموماً و اصولاً به تخلفات كارى ندارد.
مبحث انضباط و نظم، به تخلفات ربط مى‏يابد و معمولاً نظامى در سازمان‏ها تشكيل مى‏شود تا به انواع مسائل اخلاقى و تخلفاتى رسيدگى كند كه در مبحثى جدا از مباحث منابع نيروى انسانى مطرح گرديد. بحث نظارت، به عملكرد و اجراى برنامه و بودجه و مقايسه استانداردها و عملكردها باز مى‏گردد. به بيان بهتر، كارگران يا كارگزاران بدون اين‏كه تخلف يا بى‏ انضباطى مرتكب شوند، بيش‏ترين تلاش خود را به كار مى‏برند؛ ولى مثلاً كار و برنامه، پيش‏رفتى ندارد. علت عدم پيش‏رفت، به نقص برنامه يا نارسايى نظام، يا به ضعف سازماندهى و تقسيم كار يا كم توانى و عدم گزينش صحيح كاركنان و... باز مى‏گردد.

بنابر اين، جهت‏گيرى و رويكرد نظارت، بيش‏تر به سوى برنامه‏ريزى و تفويض اختيار است. بر اين اساس، نظريه‏پردازان مديريت، نوعاً مبحث انضباط را از جمله مباحث مديريت منابع انسانى و مبحث نظارت را در زمره مطالب وظايف مديريت مطرح مى‏كنند.
بحث انضباط، به اصلاح و مجازات و تنبيه افراد خاطى برمى‏گردد و بحث نظارت، به اصلاح برنامه‏ها و تنظيم و تصحيح نظام‏ها مربوط مى‏شود. طبق اين اصطلاح، بايد در ادبيات نظارتى مديريت اسلامى تجديد نظر كرد. اگر نتيجه نظارت، كاستى‏هايى را نشان دهد، در حقيقت، كاستى‏هاى مديريت است. اگر هم عتاب و خطابى هست، بايد متوجه مديران باشد. با اين ترتيب، لحن تند اميرالمؤمنين(ع) خطاب به كارگزاران خود، از مقوله نظارت خارج مى‏شود، مگر اين‏كه تسامح شود و نظارت معنايى اعم پيدا كند و انضباط را نيز در بر گيرد. ارزيابى و نظارت نيز با هم تفاوت دارند. ارزيابى شاغل به هدف تعيين درجه شايستگى افراد است، كه درجه توان، تخصص، ابتكار، تجربه، مهارت‏و دل‏سوزى، از شاخص‏هاى اصلى تعيين شايستگى به حساب مى‏آيند. پس از تعيين شايستگى است كه پاداش‏ها، ارتقاها و ترفيعات موضوع پيدا مى‏كنند. در حالى كه در نظارت، از شايستگى افراد بحث نمى‏شود، بلكه از پيش‏رفت كار و عوامل و موانع آن، سخن به ميان مى‏آيد. مبحث ارزيابى نيز مانند انضباط، به مديريت منابع انسانى باز مى‏گردد. نظام پاداش و تنبيه هم، متعاقب آن‏ها مطرح مى‏گردد. در اين تحقيق، با نظريه مديريت رحمانى درباره

ارزيابى و انضباط، اجمالاً آشنا شديم. اكنون به ديدگاه اين مديريت، درباره نظارت مى‏پردازيم. اساس مديريت رحمانى، بر رشد قرار گرفته است و از جلوه‏هاى رشد، رشد توليد، رشد سرمايه و رشد سازمانى است. رشد، استفاده بهينه از امكانات است. با توجه به اين‏كه نظارت، متفرع بر برنامه‏ريزى و زوج جدايى‏ناپذير آن محسوب مى‏شود، برنامه‏ريزى ب

ايد به گونه‏اى باشد كه پيش‏بينى موانع و عوامل اجراى آن، دقيق باشد وگرنه، در تحقق رشد، اخلال پديد مى‏ آيد.
شايد بتوان يك نكته مشترك را بين سه نظام ارزيابى، انضباط و نظارت پيدا كرد و آن اين كه در هر سه، نياز به يك نظام ناظر هست؛ يعنى در هر حال، كارها بايد تحت نظر باشند تا پس از ارزيابى، شايستگى‏ها و پس از نظارت، كيفيت برنامه‏ها و پس از مراقبت، تخلفات به دست آيند. بنابر اين، آياتى كه حاكى از يك نظام نظارتى در قرآن هستند، مى‏توانند به نوعى در هر سه عنصر اشتراك داشته باشند. (به اين آيات اشاره شد).

بر اين مبنا خداوند يا فرشتگان يا رسول خدا(ص) و يا مؤمنان اگر مراقب و ناظر يكديگر معرفى مى‏شوند، هر سه نوع كار را نظارت مى‏كنند؛ اما با دقت علمى، اين مباحث از يكديگر تمايز پيدا مى‏كنند و در جاى جاى مباحث مديريت استقرار مى‏يابند.
در اين تحقيق، آيات نظارت، بيش‏تر در مبحث نظارت بر برنامه‏ها آورده شده‏اند، كه علت اين امر، تناسب بيش‏تر است.
نظام نظارتى نبوى و علوى نيز با بساطتى كه داشته است، در هر سه امر (شايستگى، تخلفات و پيش‏رفت امور) مشترك بوده است. اين‏طور نبوده كه جاسوسان و عيون، كه از سوى آن دو حاكم معصوم گمارده مى‏شدند، صرفاً تخلفات و تمردات را بررسى و گزارش كنند، بلكه امور مثبت و پيش‏رفت امور را نيز خبر مى‏داده‏اند.

اين سخن قرآن كه مى‏فرمايد:«همانا بر شما نگاهبانانى قرار داده شده كه والامقام و نويسنده هستند و به آن‏چه عمل مى‏كنيد، آگاهند»،(22) معنايى عام دارد و اين فرشتگان، به تعبير قرآن، «يعلمون ما تفعلون» هستند؛ يعنى آن‏چه را انجام مى‏دهيد، مى‏دانند. «آن‏چه انجام مى‏دهيد» عنوانى عام است كه اعمال مثبت و منفى، اخلاقى و كارى، بودجه‏اى و برنامه‏اى و... را شامل مى‏شود. به بيان ديگر، از اين آيات، اصل نظارت سازمانى، در مديريت رحمانى استنباط مى‏شود.

به همين علت، نظام نظارتى علوى و نبوى هم عام بوده است. اتفاقاً مديريت‏نويسان اسلامى به مبحث نظارت كه مى‏رسند، با حجم بسيارى از اطلاعات روبه‏رو مى‏شوند كه از قرآن و سنت رسول خدا(ص) و سيره نظرى و عملى و علوى به دست مى‏آيد و اصطلاحاً اين بخش از مباحث مديريت اسلامى، يعنى نظارت، نسبت به مباحث ديگر دچار تورم مى‏شود؛ ولى اين حجم انبوه، خالى از تحليلى است كه به آن اشاره شد و چه بسا خلط و عدم تفكيك نيز صورت مى‏پذيرد و معلوم نمى‏شود كه موضوع اين نظارت، چيست، بلكه بيش‏تر، جنبه‏هاى انضباطى و تخلفاتى و تعزيراتى آن لحاظ مى‏شود. البته شرايط، ويژگى‏ها و اقتضائات

حكومت علوى نشان مى‏دهد كه تخلفات فراوانى انجام مى‏شده است، حتى از سوى منصوبان و مسؤولانى كه توقع تخلف از آنان نمى‏رفته است، در حالى كه در زمان حضرت رسول(ص) به علت نوپايى اسلام و حكومت، انگيزش بالاى تازه مسلمانان، پيروزى‏هاى پياپى و مشاهده معجزات و كرامات فراوان، تخلفات، دست‏كم از سوى كارگزاران آن حضرت كم بود؛ ولى حكومت علوى، كه پس از 25 سال از حكومت نبوى تشكيل مى‏شد، با كاهش انگيزه‏ها و تجربه انواع خلافت و سيره ‏هاى حكومتى متنوع، به گونه‏اى بود كه نظارت بالايى را در بعد تخلفات و خيانت‏ها مى‏طلبيد.

بر اين اساس، حجم نامه‏ها و بلكه گفته‏هاى خطابى و عتاب‏آميز، در نهج‏البلاغه فراوان است؛ ولى باز اين بدان معنا نيست كه نظارت‏هاى آن حضرت، منحصر به بُعد تخلفات بوده است، بلكه در ميان همين نامه‏ها، كه تعدادى از آن‏ها خواهد آمد، نظارت بر شايستگى‏ها و برنامه‏ها نيز ملاحظه مى‏شود.

از آن‏جا كه مطالعه اين نامه‏ها براى مديران اسلامى پرفايده است، در اين بخش از تحقيق، برخى از آن‏ها را مى‏آوريم و در پايان، به جمع‏بندى آن‏ها مى‏پردازيم. چينش نامه‏ها به گونه‏اى است كه جا براى هرگونه تحليلى وجود دارد و بر اين نكته تأكيد مى‏شود كه جنبه‏هاى عام نظارتى (شايستگى، تخلفاتى و برنامه‏اى) در اين نامه‏ها لحاظ شده است و صرفاً نظارت بر برنامه ‏ها نيست؛ اما چون در آخرين بخش تحقيق (نظارت) هستيم، پرداختن به همين جنبه عام نيز خالى از فايده نيست.
- نمونه‏هايى عالى از نظارت در سيره علوى‏

نظارت در زمان اميرالمؤمنين (ع) ضرب‏المثل است كه شكل تكامل‏يافته نظارت‏هاى قبل بوده است، بلكه عده بسيارى معتقدند كه همين نظارت‏هاى بسيار دقيق و فراوان مبتنى بر عدالت، زمينه‏ساز شهادت آن حضرت شد. نامه‏هاى آن حضرت، كه در نهج‏البلاغه گردآورى شده‏اند، گوياترين اسناد براى بيان چگونگى نظارت در زمان آن حضرت و كيفيت اهتمام ايشان به انواع انضباط اقتصادى و سياسى است. ما اكنون نمونه‏هاى شاخصى از اين تذكرات را مى‏آوريم:
1. نقل شده است كه شريح بن حارث قاضى، در عصر حكومت امام على (ع) خانه‏اى براى خود به هشتاد دينار خريد. وقتى اين گزارش به امام رسيد، وى را احضار كرده، به او فرمود:
«به من خبر رسيده كه خانه‏اى به قيمت هشتاد دينار خريده و آ

ن را قباله كرده‏اى و بر آن شهود و گواه گرفته‏اى». شريح پاسخ داد كه اى امير مؤمنان! چنين بوده است. امام نگاه خشم‏آلودى به او كرد و فرمود:
«اى شريح! به زودى كسى سراغت مى‏آيد كه نه قباله‏ات را نگاه مى‏كند و نه از شهودت مى‏پرسد. تو را از آن خارج مى‏كند و تنها به قبرت تحويل مى‏دهد. اى شريح! بنگر كه اين خانه را از ثروت غير خود نخريده و آن را از غير مال حلال خود نپرداخته باشى، كه هم در دنيا و هم در آخرت، خود را زيان‏كار كرده‏اى. آگاه باش كه اگر هنگام خريد، نزد من آمده بودى، نسخه قباله را اين گونه مى‏نوشتم كه ديگر در خريدن خانه‏اى حتى به بهاى يك درهم يا بيش‏تر، علاقه به خرج ندهى. نسخه قباله، اين است: اين چيزى است كه بنده‏اى ذليل از مردمان، كه آماده كوچ است، خريده است. خانه‏اى از سراى غرور، در محله فانى‏شوندگان و در كوچه هالكان. اين خانه، به چهار حد منتهى مى‏شود: يك حد آن به آفات و بلاها مى‏خورد. حد دوم به مصائب و حد سوم به هوا و

هوس‏هاى سست‏كننده و حد چهارم آن به شيطان اغواگر منتهى مى‏شود و در خانه، همين جا است. اين خانه را مغرور آرزوها از كسى كه پس از مدت كوتاهى از اين جهان رخت برمى‏بندد، به مبلغ خروج از عزت قناعت و ورود در ذلت دنياپرستى خريده و هرگونه عيب و نقص و كشف خلافى در اين معامله واقع شود، به عهده بيمارى‏بخش اجسام پادشاهان و گيرنده جان جباران و زايل‏كننده سلطنت فرعون‏ها، هم‏چون كسرى، قيصر، تبع و حمير است و به عهده كسانى كه مال را گردآورى كردند و بر آن افزودند و آنان كه بنا كردند و محكم ساختند، طلاكارى كردند و زينت دادند و اندوختند و نگهدارى كردند و به گمان خود، براى فرزندان خود باقى گذاردند، همان‏ها كه همگى در پاى حساب و محل ثواب و عقاب رانده مى‏شوند؛ يعنى هنگامى كه فرمان داورى قضاوت الهى رسيده باشد و بيهودگان در آن‏جا به زيان برسند. شاهد اين قباله، عقل است، آن‏گاه كه از تحت تأثير هوا و هوس خارج گردد و از علايق دنيا جان سالم به در برد».(23)

چه تذكرات و مراقبت و نظارت جالبى به يكى از شخصيت‏هاى بلند پايه، براى خريد يك خانه!
2. نامه آن حضرت(ع) به اشعث بن قيس، زمامدار آذربايجان:

«فرماندارى، براى تو وسيله آب و نان نيست، بلكه امانتى است در گردن تو و تو نيز بايد مطيع مافوق باشى. درباره رعيت، حق ندارى استبداد به خرج دهى. در مورد بيت‏المال، به هيچ كارى جز با احتياط و اطمينان اقدام مكن. اموال خدا در اختيار تو است و تو از خزانه‏داران او هستى كه بايد آن را به دست من بسپارى و اميد است من رئيس بدى براى تو نباشم». (24)
3. از نامه‏هاى آن حضرت (ع) به عبداللَّه بن عباس، فرماندار بصره:

«بد رفتارى تو با بنى‏تميم و خشونت با آنان را به من گزارش داده‏اند. طايفه بنى‏تميم همان‏ها هستند كه هرگاه مردى نيرومند از دست داده‏اند، نيرومند ديگرى در ميانشان چشم گشوده است ... اى ابوالعباس! مدارا كن، اميد است خداوند در مورد آن‏چه بر زبان و دستت، از خير و شر جارى شده، تو را بيامرزد؛ زيرا هر دو، در اين رفتار شريكيم و سعى كن حسن ظن من به تو پايدار بماند و نظرم درباره تو دگرگون نشود. والسلام». (25)

4. نامه آن حضرت (ع) به يكى از فرماندارانش:
«اما بعد، دهقانان محل فرماندارى‏ات از خشونت، قساوت، تحقير و سنگدلى تو شكايت آورده‏اند و من درباره آنان انديشيدم، آنان را نه شايسته نزديك شدن يافتم؛ زيرا مشركند؛ و نه سزاوار دورى و جفا؛ زيرا با آنان پيمان بسته‏ايم. پس لباسى از نرمش، همراه با كمى از شدت بر آنان بپوشان. با رفتارى ميان شدت و نرمش با آنان معامله كن. اعتدال را در ميان آنان رعايت كن، نه زياد آنان را نزديك كن نه زياد دور».(26)

5. نامه امام على(ع) به زياد بن ابيه، جانشين فرماندار بصره (عبداله بن عباس)، كه در آن روزگار، فرماندارى بصره، اهواز، فارس، كرمان و ديگر نواحى آن‏جا را از سوى امام عهده‏دار بود):
«صادقانه به خداوند سوگند ياد مى‏كنم كه اگر گزارش رسد كه از غنايم بيت‏المال مسلمين، چيزى كم يا زياد، به خيانت برداشته‏اى، آن‏چنان بر تو سخت بگيرم كه در زندگى، كم بهره و بى‏ نوا و حقير و ضعيف شوى. والسلام». (27)
6. هم‏چنين به او مى‏نويسد:

«اسراف را كنار بگذار و ميانه‏روى را پيشه كن. از امروز به فكر فردا باش و از اموال دنيا به مقدار ضرورت، براى خويش نگاه‏دار و زيادى را براى روز نيازت از پيش بفرست (و براى قيامت ذخيره كن).(28)
7. نامه امام (ع) به عبدالله بن عباس (كه مى‏گويد: پس از سخنان پيامبر اسلام، هيچ سخنى را به اندازه اين سخن، سودمند نيافتم):

«اما بعد، انسان گاهى مسرور مى‏شود، به علت رسيدن به چيزى كه هرگز از دستش نمى‏رفت. و گاهى ناراحت مى‏شود، به علت از دست دادن چيزى كه هرگز به آن نمى‏رسيد. خوشحالى تو بايد از چيزى باشد كه در راه آخرت، بدان نايل شده‏اى و تأسف تو بايد از امورى باشد كه مربوط به آخرت است و از دست داده‏اى. به آن‏چه از دنيا مى‏رسى، آن‏قدر خوشحال مباش و آن ‏چه را كه از دنيا از دست مى‏دهى، بر آن تأسف مخور و جزع مكن. همتت در آن باشد كه پس از مرگ، به آن خواهى رسيد».(29)

8. از سفارش‏هاى امام(ع) به افرادى كه مأمور جمع‏آورى زكات مى‏شدند:
«با تقوا و احساس مسؤوليت در برابر خداوند يكتا و بى‏شريك، حركت كن و در اين راه، هيچ مسلمانى را مترسان و از سرزمين او ناخشنود مگذر. پيش از آن‏چه از حق خداوند در اموالش است، از او مگير. پس آن گاه كه به آبادى قبايل رسيدى، در كنار آب فرود آى و داخل خانه‏هاشان مشو. سپس با آرامش و وقار به سوى آنان برو تا در ميان ايشان قرارگيرى. به آنان سلام كن و از اظهار تحيت بخل نورز. پس از آن به آنان مى‏گويى: اى بندگان خدا! مرا ولى خدا و خليفه‏اش به سوى شما فرستاده تا حق خدا را، كه در اموالتان هست، بگيرم. آيا در اموال شما حقى از خدا هست كه آن را به نماينده‏اش بپردازيد؟ اگر كسى گفت:

نه، ديگر به او مراجعه مكن و اگر كسى پاسخ داد: بلى، همراهش برو؛ اما نه اين كه او را بترسانى يا تهديد كنى يا او را به كار مشكلى مكلف سازى. هر چه از طلا و نقره به تو داد، بستان و اگر داراى گوسفند يا شتر بود، بدون اذن او داخل مشو؛ زيرا بيش‏تر از آن او است و آن گاه كه وارد شدى، هم‏چون شخصى مسلط و سخت‏گير عمل مكن، حيوانى را فرارى مده و ناراحت نكن... (وقت آوردن به مركز) چوپانى گوسفندان و شتران را جز به شخص خيرخواه و مهربان و امين و حافظ، كه نه سخت‏گير است، نه اجحاف‏گر، نه تند مى‏راند و نه حيوانات را خسته مى‏كند، مسپار.
سپس هر چه جمع‏آورى كردى، فوراً به سوى ما روانه ساز تا آن‏ها را در مصارفى كه خد

اوند فرمان داده است، مصرف كنيم و آن گاه كه آنان را به دست امين خود، براى رساندن به مركز سپردى، به او سفارش كن كه بين شتر و نوزادش جدايى نيفكند و شير آن را ندوشد كه به بچه‏اش زيان وارد شود و در سوار شدن بر شتران، عدالت را مراعات كند و نيز مراعات شتر خسته و يا زخمى را، كه سوارى دادن برايش مشكل است، بكند. آن‏ها را به بركه آب ببرد و از كنارهاى جاده علف‏دار، به درون جاده بى‏گياه منحرف نسازد و ساعاتى استراحتشان بدهد و آن گاه كه به آب و علفزار مى‏رسد، مهلت دهد كه آب بنوشند و علف بخورند تا هنگامى كه به ما مى‏رسند، به اذن خدا فربه و سرحال باشند، نه خسته و كوفته، تا آن‏ها را طبق كتاب خدا و سنت پيامبرش تقسيم كنيم. اين برنامه، باعث بزرگى پاداش و هدايت تو خواهد بود. ان شاءاللَّه».(30)

9. از سفارش‏هاى امام(ع) به بعضى از كارمندانى كه براى گردآورى زكات مى‏فرستادند:
«او را به تقوا و ترس از خدا در امور پنهانى و اعمال مخفى فرمان مى‏دهد، در آن‏جا كه هيچ كس جز خدا شاهد و گواه و احدى غير از او نيست و نيز به او فرمان داده كه عملى از اطاعت‏هاى خدا را آشكارا انجام ندهد كه در پنهانى، خلاف آن را انجام مى‏دهد و (بايد بداند) آن كس كه پنهان و آشكارش، كردار و گفتارش با هم مخالفت نداشته باشد، امانت الهى را ادا كرده و عبادت خدا را خالصانه انجام داده است.

و به او فرمان داده كه با چهره عبوس با مردم روبه‏رو نشود. آنان را بهتان نزند و به آنان به حساب برترى‏جويى، به علت اين كه رئيس است، بى‏اعتنايى نكند؛ زيرا آنان برادران دينى هستند و كمك‏كاران در استخراج حقوق.

بدان كه براى تو در اين زكات، نصيب مشخص و حق معينى است و شريكانى از مستمندان و ضعيفانى بى‏نوا دارى. همان گونه كه ما حق تو را مى‏دهيم، تو هم بايد به حقوق آنان وفادار باشى. اگر چنين نكنى، از مردمى خواهى بود كه در رستاخيز، بيش از همه، دشمن و شكايت‏كننده دارى. بدا به حال كسى كه در پيش‏گاه خداوند، فقرا و مساكين و سائلان و آنان كه از حقشان محروم مانده‏اند و بدهكاران و ورشكستگان و در راه ماندگان، خصم و شاكى او باشند. كسى كه امانت را خوار بشمارد و دست به خيانت بيالايد و خويشتن و دينش را از آن منزه نسازد، درهاى ذلت و رسوايى را در دنيا بر روى خود گشوده و در قيامت، خوارتر و رسواتر خواهد بود و بزرگ‏ترين خيانت، خيانت به ملت است و رسواترين تقلب، تقلب به پيشوايان مسلمين. والسلام».(31)

10. عهدنامه آن حضرت(ع) با محمد بن ابى‏بكر، هنگامى كه وى را به حكومت مصر منصوب كرد:
«بال‏هاى محبت را بر آنان بگستر و پهلوى نرمش و ملايمت را بر زمين بگذار. چهره خويش را بر آنان گشاده‏دار و تساوى در بين ايشان را حتى در نگاهت مراعات كن تا بزرگان كشور، در حمايت بى‏دليل تو طمع نورزند و ضعيفان در انجام عدالت، از تو مأيوس نشوند.

اى محمدبن ابى‏بكر! بدان كه من تو را سرپرست بزرگ‏ترين لشكرم، يعنى لشكر مصر ساختم. پس بر تو لازم است كه با خواسته‏هاى دلت مخالفت و از دينت دفاع كنى، گر چه يك ساعت از زندگانى‏ات بيش باقى نمانده باشد و هرگز خداوند را براى رضايت احدى از مخلوقاتش به خشم نياور؛ زيرا خداوند جاى همه كس را مى‏گيرد و كسى نمى‏تواند جاى خداوند را بگيرد. نماز را در اوقات خويش به جاى آر، نه آن كه به‏هنگام بيكارى در انجامش تعجيل كنى و به‏هنگام اشتغال به كار، آن را تأخير اندازى و بدان كه همه اعمالت تابع نماز خواهد بود... از كسانى از شما مى‏ترسم كه در دل منافقند و در زبان دانا، سخنانى مى‏گويند دل‏پسند و اعمالى دارند زشت و ناپسند».(32)
11. نامه امام(ع) به يكى از فرماندارانش:

«اما بعد، درباره تو به من جريانى گزارش شده است كه اگر انجام داده باشى، پروردگارت را به خشم آورده‏اى، امامت را عصيان كرده‏اى و امانت (فرماندارى) خود را به رسوايى كشيده‏ اى. به من خبر رسيده كه تو زمين‏هاى آباد را ويران كرده‏اى و آن‏چه توانسته‏اى، تصاحب كرده‏اى و از بيت‏المال، كه زير دستت بوده است، به خيانت خورده‏اى. فوراً حسابش را برايم بفرست و بدان كه حساب خداوند از حساب مردم سخت‏تر است. والسلام».(33)

12. نامه امام(ع) به يكى ديگر از فرماندارانش:
«اما بعد، من تو را شريك در امانتم (حكومت و زمامدارى) قرار دادم و تو را صاحب اسرار خود ساختم. من از ميان خاندان و خويشاوندان خود، مطمئن‏تر از تو نيافتم، به سبب مواسات، يارى و اداى امانتى كه در تو سراغ داشتم؛ اما تو همين كه ديدى زمان بر پسر عمويت سخت گرفته و دشمن در نبرد، محكم ايستاده، امانت در ميان مردم، خوار و بى‏مقدار شده و اين امت را اختيار از دست داده، حمايت‏كننده‏اى نمى‏يابد، عهد و پيمانت را با پسر عمويت دگرگون ساختى و همراه ديگران مفارقت جستى، با كسانى كه دست از يارى‏اش كشيدند، هم‏صدا شدى و با خائنان، به او خيانت ورزيدى، نه پسر عمويت را يارى كردى و نه حق امانت را ادا نمودى. گويا تو جهاد خود را براى خدا انجام نداده‏اى. گويا حجت و بيّنه‏اى از سوى پروردگارت

دريافت نداشته‏اى و گويا تو با اين امت، براى تجاوز و غصب دنيايشان حيله و نيرنگ به كار بردى و مقصدت اين بود كه اينان را بفريبى و غنايمشان را در اختيارگيرى. پس آن گاه كه امكان تشديد خيانت به امت را پيدا كردى، تسريع نمودى، با عجله به جان بيت‏المال آنان افتادى و از آن‏چه در اختيار داشتى، از اموالشان، كه براى زنان بيوه و ايتامشان نگهدارى مى‏شد، ربودى؛ همانند گرگ گرسنه‏اى كه گوسفند زخمى و استخوان شكسته‏اى را بربايد. سپس آن را به سوى حجاز با سينه‏اى گشاده و دل خوش حمل كردى، بى‏آن كه در اين كار، احساس گناه كنى. بى‏پدر با دشمنت! گويا ميراث پدر و مادرت را به سرعت به خانه خود حمل مى‏كردى - سبحان اللَّه - آيا به معاد ايمان ندارى؟ از بررسى دقيق حساب در روز قيامت نمى‏ترسى؟

اى كسى كه در پيش ما از خردمندان به شمار مى‏آمدى! چگونه خوردنى و آشاميدنى را در دهان فرو مى‏برى، در حالى‏كه مى‏دانى حرام مى‏خورى و حرام مى‏آشامى؟ چگونه با اموال يتيمان و مسكينان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا كنيز مى‏خرى و زنان را به همسرى مى‏گيرى، در حالى كه مى‏دانى اين اموال را خداوند به آنان اختصاص داده و مجاهدان، به وسيله آن، بلاد اسلام را نگهدارى و حفظ مى‏كنند؟ از خدا بترس و اموال اينان را به سويشان بازگردان كه اگر اين كار را نكنى و خداوند به من امكان دهد، وظيفه‏ام را در برابر خدا درباره تو انجام خواهم داد و با اين شمشيرم كه هيچ كس را نزدم مگر اين كه داخل دوزخ شد، بر تو خواهم زد.

به خدا سوگند اگر حسن و حسين اين كار را كرده بودند، هيچ پشتيبانى و هواخواهى از ناحيه من دريافت نمى‏كردند و در اراده من تأثير نمى‏گذاردند تا آن گاه كه حق را از آنان بستانم و ستم‏هاى ناروايى كه انجام داده‏اند، دور سازم. به خداوندى كه پروردگار جهانيان است سوگند! اگر [فرضاً] آن‏چه تو گرفته‏اى، براى من حلال بود، خوشايندم نبود تا آن را ميراث براى بازماندگانم قرار دهم. بنابر اين، دست نگه دار و انديشه كن كه به مرحله آخر زندگى رسيده‏اى، در زير خاك‏ها پنهان شده‏اى و اعمالت به تو عرضه شده است. در جايى كه ستم‏گر با صداى بلند، نداى حسرت مى‏دهد و كسى كه عمر خود را ضايع ساخته، درخواست بازگشت مى‏كند [ولى راه فرار و چاره مسدود است‏]».(34)

13. نامه امام(ع) به مصقلة بن هبيره شيبانى، فرماندار داروشيرفره (از شهرهاى فارس):
«به من درباره تو گزارش رسيده - كه اگر درست باشد و اين كار را انجام داده باشى، پروردگارت را به خشم آورده و امامت را عصيان كرده‏اى - كه تو غنايم مربوط به مسلمانان، كه به وسيله اسلحه و اسب‏هايشان به دست آمده و خون‏هايشان در اين راه ريخته شده، در بين افرادى از باديه‏نشينان قبيله‏ات، كه خود برگزيده‏اى، تقسيم مى‏كنى.

سوگند به كسى كه دانه را در زير خاك شكافت و روح انسانى را آفريد! اگر اين گزارش درست باشد، تو در نزد من خوار خواهى شد و ارزش و مقدارت كم خواهد بود. حق پروردگارت را سبك مشمار و دنيايت را با نابودى دينت اصلاح مكن كه از زيان‏كارترين افراد خواهى بود... آگاه باش كه حق مسلمانانى كه نزد من يا پيش تو هستند، در تقسيم اين اموال مساوى است و بايد همه آنان به نزد من آيند و سهميه خود را از من بگيرند».(35)

14. نامه حضرت(ع) به عثمان بن حنيف، فرماندار بصره:
«اما بعد، اى پسر حنيف! به من گزارش داده شده است كه مردى از متمكنان اهل بصره، تو را به خوان ميهمانى‏اش دعوت كرده و تو با سرعت به سوى آن شتافته‏اى، در حالى كه طعام‏ هاى رنگارنگ و ظرف‏هاى بزرگ غذا، يكى پس از ديگرى پيش تو قرار داده مى‏شد و من گمان نمى‏كردم كه تو دعوت جمعيتى را قبول كنى كه نيازمندانشان ممنوع و ثروتمندانشان دعوت مى‏شوند. به آن‏چه مى‏خورى، بنگر كه آيا حلال است يا حرام. آن گاه آن‏چه حلال بودنش بر تو مشتبه بود، از دهان بينداز و آن‏چه به پاكيزگى و حلال بودنش يقين‏دارى، تناول كن... بنابر اين، اى پسر حنيف! از خدا بترس و به همان قرص‏هاى نان اكتفا كن تا خلاصى تو از آتش جهنم امكان‏پذير گردد».(36)