بخشی از مقاله
چکیده
شعر و شاعری همواره یکی از شیوههایی بوده است که شاعران برای بیان آراء و افکار خود در زمینههای مختلف از آن سود بردهاند. در ادبیات عرب و بهویژه در دوره معاصر، شاعران زیادی را میتوان یافت که در اشعار خویش به بیان مضامین اخلاقی و دینی روی آوردهاند؛ برای نمونه میتوان به مصطفی غلایینی شاعر و نویسندهی لبنانی اشاره نمود. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی در جهت به تصویر کشیدن تاثیرپذیری این شاعر از دین، مضامین اخلاقی و زبان قرآن به واکاوی در شعر او پرداختهاست. بررسیهای به عمل آمده در این جستار نشان میدهد که شاعر در دیوان خود با متأثر شدن از زبان و مفاهیم قرآن و اخلاق اسلامی، در موارد زیادی به بازتاب آنها در دیوان خود پرداخته و بدین صورت شعر خود را متعهد به اخلاقیات دینی و اسلامی نموده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
واژههای کلیدی: مفاهیم دینی، قرآن، ادبیات معاصر عرب، شعر، مصطفی غلایینی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
451
-4مقدمه
"تاثیر" در لغت به معنای اثر و نشان گذاشتن در چیزی است. برخی از محققان معاصر این کلمه را در زمرهی مصطلحات ادبی ذکر کردهاند و آن را در بردارندهی دو معنا دانستهاند؛ نخست تاثیر ذهنی و روحی که نویسندگان میکوشند در ذهن و قلب خوانندگان بهوجود آورند و دیگر اثرپذیری نویسندهای از نویسنده دیگر. محققان اروپایی نیز این کلمه را بهعنوان اصطلاحی ادبی در ترکیب " " Affective fallacy بهکار بردهاند. این ترکیب که در زبان فارسی به معنای دام تاثیر، دام احساس، ترجمه شده است، به معنای تاثیر محتوای کلام بر خواننده میباشد. (مؤمنی، 62 :1931 و (62 تاثیر و تاثر را می-توان در زمینههای مختلف مورد بررسی قرار داد که از جملهی آنها میتوان به تاثیر دین و مفاهیم آن، چه از نظر محتوا و مضمون چه از نظر لفظی، بر ادبیات اشاره کرد.
دین و اندیشههای مربوط بدان نوعی ارتباط ماورای طبیعت خدا با انسان برای رشد و به کمال رساندن آدمی است. اما دین به معنای خاص آن " مجموعهای از هستها و بایدهای مستند به خداوند است که از این طریق برای هدایت و کمال انسانها ظهور یافته است." (جعفری، (12 :1921 تاثیر و تاثر فرهنگها امری واقعی و پذیرفته شدهاست و تمامی تاثیرها از ناحیهی فرهنگ غالب، صورت میپذیرد؛ فرهنگی غالب است که با طبع و فطرت انسان سازگاری بیشتری داشته باشد و از سوی دیگر نسبت به زمان انعطاف پذیر و پویا باشد. در بین همهی عوامل موثر بر زبان عربی، ظهور اسلام به عنوان یکی از ادیان رایج در جهان نه تنها تاثیری عمیق در لفظ عربی داشته است بلکه حوزهی اندیشهی عرب را نیز از عهد ظهور تا به الان در هم نوردیده است. (امین مقدسی، (13 :1923 در ادبیات کهن عربی از دورهی جاهلیت تا عصر حدیث همواره شاعرانی بودهاند که دیوان شعری خود را متاثر از آموزههای دینی به نگارش در میآوردند؛ شاعرانی چون ساموئل بن عادیا، زهیر بن ابی سلمی و... که در عهد جاهلی، شعر خود را با تاثیر از ادیان زمانهی خود مزین به موازین اخلاقی و حکمت مینمودند. با ظهور دین اسلام که قرآن را به جامعهی عرب و جهان اسلام عرضه داشت شاعران زیادی به دفاع از آن درآمده و با انواع فنون ادبی از جمله اقتباس، تضمین، عقد، تلمیح و... به ترویج مضامین آن در شعر پرداختند که از جملهی این شاعران میتوان به حسان، کعب بن زهیر، عباس بن مرداس و... اشاره کرد. این روند تاثیرپذیری از ادیان و دفاع از آن در دورههای بعد که شامل عهدهای اموی، عباسی و انحطاط است با فراز و نشیبهایی به حرکت خود ادامه داد. با آغاز عهد نهضت و وارد شدن صنعت چاپ به دنیای عرب، ارتباط با غرب، پرداختن به مسائل دنیای جدید و ظهور مکتبهای گوناگون که بسیاری از آنها دارای منهج الحادی بودند فاصله زیادی بین ادبیات با معنویت ایجاد گردید و کمتر شاعری یافت میشد که به بازتاب آموزههای دینی و زبان آن در شعر خود توجه داشته است و بهتر است بگوییم که اگر هم استفادهای میشد بیشترین آن در به کاربردن شخصیتهای دینی به عنوان نقاب و نماد در اسطورههای شعری محدود میشد ولی با وجود همهی این موارد گاه شاعرانی یافت میشدند که با تاثیر از دین به بینامتنی متون دینی در آثار خود روی آورده و منبع الهام شعری خود را آموزههای دینی و میراث ناشی از آن بهحساب آوردند که از جملهی آنها میتوان به شاعرانی چون عبدالوهاب البیاتی، فدوی طوقان، احمد شوقی، السیاب، احمد مطر و... اشاره کرد؛ پژوهش حاضر درصدد است در وهلهی اول به مختصری از تاثیر ادیان بر ادبیات جهان اشاره کند و در ادامه به بررسی این تاثیر(بهویژه تاثیر اسلام) بر شعر مصطفی غلایینی بپردازد.
پیرامون تاثیر ادیان بهویژه اسلام بر ادبیات و شعر کارهای زیادی در ادبیات ملتهای مختلف صورت گرفته است و شعر شاعران زیادی را از این منظر مورد بررسی قرار دادهاند؛ عنوان برخی از این پژوهشها از این قرار است: " تاثیر قرآن بر لغت عربی " نوشتهی علیمحمد میر جلیلی در سال 1931 که ایشان در کار خود بهطور عمومی به بررسی تاثیر قرآن در برتری دادن لهجهی قریش و گسترش دادن زبان عربی پرداخته است." تاثیر قرآن بر شعر ابن نباته " عنوان کاری است که در سال 1923 توسط ابوالحسن امین مقدسی صورت گرفته است؛ وی نیز در پژوهش خود سعی بر این داشته است که میزان تاثیرگذاری قرآن در شعر این شاعر را با ذکر مثال بیان نماید. اما از آنجایی که قبلا پژوهشی با عنوانی شبیه به عنوان مقالهی
451
در دست و یا با عناوین و مضامینی شبیه به آن صورت نگرفته است لذا پژوهشگران در این مختصر سعی بر این دارند که بر مبنای روش توصیفی - تحلیلی به واکاوی در دیوان شاعر مورد بحث پرداخته و ابیاتی را از دیوان او بهعنوان نمونههایی از تاثیرپذیری لفظی و معنوی شاعر از دین را مطرح نمایند. حال با توجه به این امر که شاعر در دیوان خود متاثر از دین و میراث مرتبط با آن بوده است سوال میشود که:
- ادیان بهطور کلی چه تاثیری را بر ادبیات جهانی گذاشتهاند؟
- اسلام و سایر ادیان به چه صورت بر شعر غلایینی موثر بودهاند؟
- شاعر در چه زمینههای از قرآن متاثر گشته و از این استفاده چه اهدفی را داشته است؟
امید است که پژوهش حاضر بتواند مورد استفادهی پژوهشگران و دانشجویان رشتههای زبان و ادبیات عربی و الهیات و علوم قرآنی قرار گیرد.
-2 نگاهی به تاثیر کلی دین بر ادبیات جهانی
یکی از عوامل موثر بر شعر و زبان ادبی یک شاعر دین و مفاهیم اخلاقی برخاسته از آن است؛ برای فهم اینکه چرا آدمی به دین روی میآورد و در دین چه میبیند که در غیر آن نمیتواند بدست آورد، باید هم معنای زندگی و هم دین را بدانیم: زندگی بهطور کلی به دو قسمت عمده تقسیم میشود: .1 حیات طبیعی معمولی. .6 حیات معقول؛ حیات طبیعی معمولی همان است که پدیدههای معمولی زندگی طبیعی آن را ارائه میدهد؛ مانند احساس، حرکت، اراده و... زندگی به این معنا نه تنها نیازی به دین ندارد، بلکه دین در بعضی موارد مزاحم آن است. اما حیات معقول عبارت است از تکاپوهای آگاهانه که هریک از مراحل زندگی که در این تکاپو سپری میشود، اشتیاق و نیروی حرکت به مرحلهی بعدی را میافزاید؛ شخصیت انسانی رهبر این تکاپوست. (جعفری، 39 :1921 و (39
بدون تردید واژهی دین در ردیف آن دسته از مفاهیمی قرار دارد که همواره در میدان آرا و نظرات گوناگون صاحب نظران قرار داشته است؛ (مصباح یزدی، (62 :1921 برای معرفی نمودن دین که یکی از اوامر موثر در زندگی آدمیست و مفاهیم گستردهای را با خود به یدک میکشد تعاریف متعددی ارائه شده است، علیرغم اینکه ارائه تعریف جامع و مانع از دین بسیار دشوار است، زیرا ادیان طیف گستردهای را با اعتقادات، احکام و... مختلف تشکیل میدهند؛ ( خواص، 12 :1922 و ( 13 اما برای فراهم نمودن زمینهی بحث، مناسب است به برخی تعریفهای مطرح شده، به عنوان نمونه اشاره کنیم: رابرت ا.هیوم در کتاب ادیان زنده جهان، تعبیر زیبا و دقیقی دارد. او میگوید: »دین به اندازهای ساده است که هر بچهی عاقل و بالغ و یا آدم بزرگ میتواند یک تجربه دینی حقیقی داشته باشد و به اندازهای جامع و پیچیده است که برای فهم کامل و بهره گیری تام از آن نیازمند تجربه و تحلیل است.« (هیوم، (12 :1926 شبیه همین تعریف در دایره المعارف دین نیز آمده است. در آنجا می-نویسد: » شاید هیچ کلمهای غیر دین نباشد که همواره و آشکارا خیلی صاف و ساده به کار رود؛ ولی در واقع، نمایانگر نگرشهایی باشد که نه فقط بسیار متفاوتند، بلکه گاه مانعه الجمعاند.« (الیاده، 1929، (616 یکی از نویسندگان غربی دربارهی فراوانی و تعدد تعاریف در آن سرزمین میگوید: »در غرب طی روزگاران، آن قدر تعریفات فراوان از دین پدید آمده است که حتی ارائه فهرست ناقصی از آن غیر ممکن است.« (خرمشاهی، (21/1 :1929 به هرحال باید به این نکته توجه داشت که موضوع »دین« از چنان گستردگی و وسعتی برخوردار است که به طور طبیعی، نمیتوان از یک بعد و یا منظر خاصی به تحقیق و بررسی آن پرداخت. از همین رو، توجه به تمامی ابعاد آن، روشنگر بسیاری از مسائل خواهد بود.
451
دین و مفاهیم اخلاقی وابستهی بدان بسان رود شناوری است که در عین حرکت و جاری بودن از نمودی ثابت برخوردار است و از ابتدای خلقت همواره به همراه آدمی بوده و مستقیم یا غیر مستقیم بر اندیشه و نوشتههای آدمی نیز موثر واقع افتاده است. به یقین ادبیات به معنای اخص خود، که یکی از ارکان فرهنگ هر ملتی است، در گذار تاثیر و تاثر در هر دو عرصه از جایگاه ویژهای برخوردار است و این امر مختص به فرهنگ و زبان خاصی نمیباشد بلکه از ابتدای تاریخ تا به الآن با بهوجود آمدن کوچکترین تغییر دینی، سیاسی و... ادبیات نیز خود را متاثر از آن یافته است. به نظر آنتونی سی وای یو ادبیات 6111 ساله اروپایی بدون توجه به اسطورههای یونانی، حکم و داستانهای عبری و نمادهای مسیحی قابل شناختن نیست و شعر و نمایشنامه مستقیما برخاسته از مراسم دینی هستند و نقش ادبیات را انتقال افکار و اعمال دینی میداند و معتقد است که شاعران غربی مانند ویرژیل، دانته و میلتون متاثر از آثار دینی بودهاند. ضیا موحد دربارهی تاثیر دین بر شعر و فرهنگ غرب میگوید: تاثر مسیحیت بر ادبیات غربی از اینها هم گستردهتر است، تا جایی که میگویند شعر غرب دو ماخذ اصلی دارد: یکی انجیل و دیگر آثار شکسپیر که از این دو، تاثیر انجیل جدیتر بودهاست. (موحد، (91 :1929 ظهور اسلام و نزول قرآن مؤثرترین عاملی بود که فرهنگ عربی آن دوره را بهطور کلی تحت تاثیر خود قرار داد و بنیانهای فکری و رفتار ظاهری ادبی آنها را نیز متحول ساخت و با پویایی و دلربایی خود از آن عهد تا کنون هرچند با فراز و نشیبهایی نه تنها در ادب عربی بلکه در ادب سایر اقوام دیگر که سعادت پذیرش این دین الهی را داشتهاند جلوهگری نموده است و به عنوان عاملی اساسی و پیوسته بر تارک فرهنگ و ادب این ملتها میتابد. در کشورمان ایران نیز که جمهوری اسلامی را تجربه میکند، ادبیات و شعری تحت عنوان ادبیات اسلامی بهوجود آمده است؛ این ادبیات برآمده از تعهدی دینی و نگاهی آرمانی است، ادبیاتی که هرچند باید گفت هنوز در اول راه است اما کم و بیش ویژگیهای سبکی و مولفههای اختصاصی متمایز کنندهی خود را دارد ولی از میان شاخه-های مختلف ادبی، "شعر"، ظرفیت و موفقیت بیشتری برای بازتابی آرمان دینی و انقلابی داشته است. (حیدری، (91 :1922
همانگونه که در جامعه سنتی، حقوق مبتنی بر دین بوده، در جامعهی مدرن نیز حقوق در وضع و حفاظت از خود، شدیدا نیازمند به دین است؛ اخلاق نیز بهعنوان یکی از نیازهای اساسی جهان معاصر، به دین نیازمند است. دین در عقلانیت و معنا بخشی به اصول اخلاقی، شناسایی برخی اصول اخلاقی و حمایت و پشتیبانی از آنها نقش مهمی را ایفا میکند. (فصیحی، (129 :1922 این امر از حوزهی حقوقی و فقهی فراتر رفته و گام در ادبیات مدرن معاصر نیز نهاده است؛ شاعران زیادی در این برهه از زمان یافت میشوند که از دین بهعنوان یک مولفه در شعر خود استفاده کردهاند که از جملهی آنها میتوان به مصطفی غلایینی اشاره نمود که اشعار او با توجه به آبشخورهای فرهنگی و دینیاش تحت تاثیر آیات مبارک قرآن و حدیث شریف نبوی قرار گرفته که این تاثیر پذیریها به صورتهای گوناگونی چون تلمیح، اقتباس، تضمین و... در شعر او نمود پیدا میکند.
-3 نگاهی به زندگی مصطفی غلایینی
مصطفی بن محمد سلیم محیالدین بن مصطفی الغلایینی، نویسنده، خطیب و شاعر بزرگ لبنانی در سال 1221م. در بیروت چشم به جهان گشود. (نوری زاده، (61 :1931 وی دوران کودکی و نوجوانی را در بیروت سپری کرد و پس از سپری کردن این دوران در سال 1961هـ. به مصر سفر کرد و در دانشگاه "الأزهر" شاگرد استاد بزرگی چون شیخ محمد عبده گردید. غلایینی از همان دوران کودکی به شعر علاقهمند بود و ولع شدیدی به سرودن آن داشت، بنابراین قبل از اینکه با نحو و عروض آشنایی داشته باشد، شروع به نظم آن کرد. سبک او در شعر طوری بود که خود را به تکلف وادار نمیکرد و اسلوبش از سادگی و روانی کلمات برخوردار بود. (الغلایینی، 99 :1339 تا (91 هنگامی که سرزمین شرقی شام به دست فرانسویها در
سال 1361م. اشغال شد، غلایینی در دمشق بهسر میبرد و بعد از آن به زادگاهش در بیروت سفر کرد و چند ماهی در آنجا
توقف نمود در این مدت قصیدهای سرود که در مجلهی "الحقیقه" به چاپ رسید. اودر
451
سال 1369 م. توسط فرانسویها دستگیر شد و در زندان نظامی فرانسه محبوس گشت و بعد از آزادی از زندان به شهر "حیفاء" در فلسطین تبعید شد. (همان، 92 و (92 علاوه بر دیوان چند اثر مهم و ارزشمند از غلایینی برجای مانده است که عبارتند از: نظرات فی اللغه و الأدب، عظه الناشئین، لباب الخیار فی سیره النبی المختار و الدروس العربیه. (ولیزاده، :1922 (99 غلایینی در سال 1391م. دار فانی را وداع گفت. (نوری زاده، (61 :1931
