بخشی از مقاله
چکیده
در نادره دشوارترین متکّلف ترین متن هاست که به نثر مصنوع فارسی نوشته شده است. قصد مولف نوشتن متنی فنی و دشوار است و تاریخ نویسی در مرحله دوم برای او اهمیت دارد. هدف این مقاله بررسی عناصر ادبی – تکیه بر بدیع لفظی- در دره نادره است. سوال اصلی پژوهش این است: بدیع لفظی در ادبیت دره نادره چه جایگاهی دارد؟ روش تحقیق تحلیل محتوا است بدین صورت که مصادیق بدیع لفظی در دره نادره مورد بررسی قرار گرفته است و پس از بررسی آمار و بسامد آنها در سه محور اصلی سجع، جناس و تکرار مورد تحلیل قرار گرفته است. سجع در ایجاد، توازن و انسجام دره نادره نقش اساسی دارد. استرآبادی به خوبی از انواع جناس برای هر چه مصنوع تر کردن نثر خود بهره جسته است. جناس از یک سو ایجاد موسیقی در کلام می کند و از سوی دیگر سبب تداعی معانی مختلف می شود. تکرار بیشترین بسامد را در میان انواع بدیع لفظی در دره نادره دارد و نقش زیادی در موسیقیایی کردن این کتاب تاریخی – ادبی بر عهده دارد.
واژگان کلیدی: دره نادره، نثر مصنوع، بدیع لفظی، سجع ، جناس ، تکرار.
مقدمه
کتابدُره نادره تالیف میرزا محمدمهدی استرآبادی است که به تاریخ ایران از آغاز روی کار آمدن نادر شاه تا کشته شدن او در فتح آباد قوچان و روی دادهای یک ساله ایران پس از مرگ وی میپردازد. این کتاب دشوارترین و متکلفانهترین متن به نثر مصنوع فارسی به شمار میرود؛ زیرا نویسنده خود به انگیزه پدید آوردن چنین نثری به نوشتن آن پرداخته و تاریخ نویسی نزد او از اهمیت کم تری برخوردار بوده است. از زمان پیدایی این اثر - کمابیش سه سده - ، گاهی ادیبان و فاضلان روزگار بدان روی آورده و گاهی از آن دوری کردهاند. روزگاری این کتاب قبله نامه نویسان بوده است و روزی آماج طنز و ریشخند متعلمان. اگرچه زمانی واژگان دره نادره را برای چیره دست شدن در املا از بر میکردند و بخشهایی را از آن در نامهها میگنجاندند، دیری نگذشت که همان جملات را »ترهات« یا »تطویل بلاطائل« خواندند و نویسنده آنها را سفیهی خودخواه و دیوانهای یاوه سرا برشمردند.
باری، هر ادیب و مترسلی خود را از ورق زدن این کتاب و خواندن آن بی نیاز نمیداند و اثر خامه میرزا مهدی خان را همچون دیگر متنهای مصنوع مانند مرزبان نامه، سندبادنامه، نفثه المصدور و تاریخ وصاف میخواند.نثر کتاب یک نواخت نیست و به گفته مصحح دانشمند کتاب، آن را در فصاحت همچون متون ادبی سده ششم نمیتوان دانست و حتی نفثه المصدور در جاهایی بر آن میچربد. دیدگاه یا داوری نویسنده را درباره کسانی که شرح حالشان را مینویسد یا دیدگاهش را درباره روی دادهایی که پیش میآید، از شعرهای عربی یا آیات و روایتی که در متن کتابش میگنجاند، به نیکی میتوان فهمید؛ چنان که در »بیان تسخیر قندهار« و راندن افغانان از آن جا، سخنش را چنین آغاز میکند: »فانظر کیف کان عاقبه المفسدین.« البته گفتارهای صریح او نیز درباره دشمنان نادر شاه یا توصیف شاهان افشاری به ویژه نادر کم نیست.
محتوای کتاب
نیمی از صفحات این کتاب حاشیه و تفسیر کلمات متن به شمار میرود و نویسنده بیست برابر بیش تر از آنچه در خور گفتن بوده، لفظ و کلام به جای تاریخ به خورد خواننده داده و بیش از اینکه نشان دهنده چهره تاریخی نادر شاه و بازگو کننده کشاکشهای نظامی و سیاسی او باشد، زمینهای برای خودنماییها و تردستیهای ادبی خود فراهم آورده است. از این رو، درون مایه گزارشهای تاریخی دره، اندک مینماید. نخستین عنوان کتاب پس از دیباچه بلند و دشوار آن، به »اختلال ممالک ایران« اشاره میکند و از چگونگی چیرگی افغانان بر اصفهان گزارش میدهد.جلوس طهماسب شاه و پایان یافتن دوران پادشاهی محمود افغان و نشستن اشرف افغان در جای او و کشته شدن خاقان، درون مایه گزارشهای بعدی کتاب است.
نویسنده هم چنین به دگرگونی احوال نادرشاه و تصرف مشهد مقدس و بر پایی نهضت »رایات همایون« به سوی هرات اشاره میکند و با توصیف چگونگی تسخیر اصفهان و فتح ارومیه و تبریز و پس از آن جنگ ابراهیم خان با افغانان و شکست خوردنش، از بازگشت سپاه نادر به خراسان خبر میدهد.گزارش درباره ازدواج کسانی مانند رضاقلی میرزا، جنگ و صلح شاهان افشاری با دشمنانشان، رسیدن افراد به پادشاهی یا عزل و کشته شدن آنان، لشکرکشیهای نادر به هند و بخارا و خوارزم و دیگر فتوحات و تصرفهایی که در دوران افشاریان رخ داد، شرح حال جانشینان وی و ویژگی و شمار فرزندان و بازماندگان آنان، کشته شدن نادر و سرانجام پادشاهی علی شاه و جلوس شاهرخ میرزا در خراسان و ابراهیم خان در تبریز، مهمترین بخشهای کتاب به شمار میروند.
برخی از روی دادها مانند »تذهیب قبه نجف« یا توصیف مکانهایی مانند قلعه کلات، در پی این مباحث اصلی آورده شدهاند.گزارشهای نویسنده درباره جنگهایی که در آن دوران روی داده است، کمابیش تصویری نمایان و نیکو از چگونگی مراودات سیاسی و برنامههای درازمدت شاهان افشار به ویژه نادر، پیش روی خواننده مینهد و او را از حوادث خرد و گفت وگوها و کارهای تاثیرگذار در این روی دادها آگاه میکند.انگیزه اصلی نویسنده خودنمایی و ظرافت کاری های مترسلانه است اما به هر روی گزارشهای تاریخی سودمند و درخوری نیز در نوشته وی میتوان یافت و کتابش را بر اثر انبوهی و انباشتگی واژگان دیریاب فارسی و تازی و آیات و احادیث و امثال و اشعار عربی و برخورداری از صنایع لفظی گوناگون و کرشمه کاریهای منشیانه، نادره نادرات خوانده اند.
کتاب دره نادری نمونه به اوج رسیده نثر فنی و مصنوع است ویکی از ویژگی های مهم آثاری که به نثر فنی و مصنوع نگارش شده اند استفاده از بسیار زیاد از صنایع بدیع لفظی در نوشتار است. در نثر فنی و مصنوع نویسنده توجه وافری به زیبایی کلام دارد و در این نوع نثر دیگر لفظ تنها در خدمت معنا برای القای مفهوم نیست بلکه گاهی کاربرد الفاظ به زیبا ترین گونه ی ادبی برای نویسنده اهمیت دارد.
